Gani Mehmetaj: A di Zoti shqip? - Terrori turko-serb ndaj arbërorëve

A di Zoti shqip?

Terrori turko-serb ndaj arbërorëve

Nga Gani Mehmetaj

Perandoria Osmane që e qeveriste këtë qytet (Pejën) më tërë Dardaninë  jo vetëm nuk i mbronte fatkëqijtë, por ankesat e tyre i kthente mbrapsht, duke deklaruar se nuk përzihej në punët e brendshme të kishës. Ndërkaq ishin marrë vesh që priftërinjtë serbë të bënin terror, kurse sundimtarët turq t’u ofronin më zemërgjerësi shqiptarëve vendës të konvertoheshin në fenë myslimane, ose të mbeteshin bujkrobër të Patrikanës.

Kronisti papnor tregon se si popullata shqiptare nisi të kthehet në fenë myslimane, që të mbronte kokën e dinjitetin nga terrori i priftërinjve serbë, të cilët i solli Turqia, megjithëse në Pejë e Dardani, nuk pati serbë. Kështu qeveritarët otomanë luanin lojë të dyfishtë, në njërën anë nxisnin egërsinë e priftërinjve pravosllavë, në anën tjetër u ofronin mbrojtje arbërorëve, nëse do të ktheheshin në fenë myslimane. Ndërkaq, rugovasit, që e mbronin Patrikanën e Pejës, nisën ta braktisin këtë kishë, duke u mbyllur në gëzhojën e tyre, ose u tërhoqën në bjeshkët e mjegullta. Qyteti  me rrethinë iu nënshtruan terrorit të shkombëtarizimit e konvertimit.  Mijëra banorë ikën në malësi, apo përtej detit si në kohën e Gjergj Kastriotit.

Gjendja paraqitej e rëndë edhe në territoret e tjera etnike, ku pushtetin shpirtëror e mori Patrikana e Stambollit dhe Qeveria turke, duke i detyruar shqiptarët të dëgjonin predikimet e lutjet në gjuhë të huaj. Nisi shkombëtarizimi i shqiptarëve ortodoksë ose kthimi i tyre i dhunshëm në myslimanë. Shqiptarët katolikë e mbronin gjuhën e fenë prapa maleve të mjegullta, ose në qytetet e fortifikuara, sepse në qytet edhe katolikët u konvertuan më dhunë në myslimanë.

Është cinike farsa e historianëve serbë për kinse shpërnguljen e madhe të serbëve nga Kosova në Panoni (Vojvodinën e sotme), që ishte tokë austriake. Sipas një inercie edhe historianë të huaj, duke u përpjekur të mbajnë baraspeshë politike, i referohen burimeve (stisjeve) serbe për shpërnguljet e paqena sllave. Kronistët e kohës nuk e shënojnë asnjë serb në Kosovë, ashtu sikurse nuk e shënojnë asnjë serb në Panoni. Përkundrazi,  shkruajnë për arbërorë të fisit të Kelmendit e të fiseve të tjera arbërore, që u shpërngulën në ultësirat e Panonisë, (pinjollët e të cilëve ishin të pranishëm deri në luftën e fundit kroate-serbe në këtë mes kufi). Fiset e shpërngulura iu kundërvunë Perandorisë  Osmane, luftën e humbën, kështu që pësuan keq, meqë austriakët u mund nga kolera që e mbërtheu ushtrinë austriake, të udhëhequr nga gjeneral Pikolomini.

Në vend të Vjenës, aleate e shqiptarëve, Rusia po bëhej faktor gjithnjë e më i fuqishëm në Gadishullin Ilirik përmes faktorit ortodoks pravosllav. Nga presioni i Rusisë, e cila nisi të forcohej, duke e dëbuar Turqinë nga territoret e pushtuara, pozita e shqiptarëve vështirësohej, sepse ishin në mes dy të këqijave: të pranonin fenë myslimane, gjithnjë e më agresive, ose të hidheshin në kthetrat e kishës pansllaviste, që e pronësoi popullatën ortodokse, sepse gjuha shqipe, e vetmja gjuhë në Gadishullin Ilirik, ndalohej edhe me fermanë të Sulltanit, edhe më qarkorët e Patrikanës së Konstantinopojës.

Shqiptarët ortodoksë, që u shuan në kombet e tjera janë kaptina më e dhimbshme e historisë sonë, sepse dikur përbënin më shumë se gjysmën e popullatës në veri të Shqipërisë deri në Nish dhe në jug deri në Peleponez. Nga konvertimi i arbërorëve ortodoksë dolën pjesa dërmuese e shqiptarëve myslimanë. Natyrisht edhe arbërorët katolikë, që jetonin në rrafsh apo që nuk iu qepën maleve, i detyruan të ndërrojnë fenë.  Ishim populli më tragjik jo vetëm në Gadishullin Ilirik, por edhe në tërë Evropën. Nga Perëndimi nuk patën asnjë ndihmë, nga Lindja na vinin goditje të njëpasnjëshme.

Qele-Kulla dhe flijimi i shqiptarëve për pavarësinë e Serbisë

Pinjolli i fisit të Kelmendit, arbërori Gjergj Pjetri (turqisht Karagjorgji, serbisht Gjorgje Petroviq) , udhëhoqi kryengritjen e të krishterëve kundër Perandorisë Osmane në territorin e sotëm të Serbisë. Për ta ndëshkuar kryeneçësinë e tij, pushtuesit turq bënë hakmarrje të tmerrshme kundër shqiptarëve ortodoksë, kreu i të cilëve e udhëhoqi këtë kryengritje, ndërsa bajraktari serb, Milosh Obrenoviqi, një fshatar i pagdhendur që u pasurua në kohën e Turqisë, u lidh me turq dhe ua ofroi kokën e Gjergj Pjetrit, për ta qetësuar zemërimin e Perandorisë Osmane.

M. Obrenoviqi me serbët e vet vranë në pabesi pinjollin e fisit të Kelmendit, kokën e të cilit ua dorëzuan turqve dhe e hapën rrugën për autonomi, duke u pavarësuar shkallë-shkallë.

Kështu kryengritjen kundër Turqisë në Serbinë e sotme e nisën shqiptarët, e vazhduan serbët me ndihmën e Rusisë, ndërsa e pësuan shqiptarët. Turqit bënë një masakër të paparë në qytetin e Nishit, duke vrarë mijëra shqiptarë ortodoksë dhe duke syrgjynosur mijëra të tjerë në Anadoll. Qele-Kulla, një pirg i tmerrit në qytetin e vjetër të Nishit, me 952 kafka të murosura, u bë sinjal alarmi, ndërsa Serbia e ndërtoi mitin e rezistencës me flijimet shqiptare.

Shqiptarët e tjerë u kthyen në islam nga tmerri i terrorit turk, ose ia mbathën përtej Danubit.  Ndërkaq, arbërorët që kishin mërguar në ultësirën e Panonisë, të qeverisur nga perandoria Austro-Hungareze mbajtën fenë e të parëve, katolicizmin, mirëpo më kohë, sidomos në fund të viteve të pesëdhjeta të shekullit të kaluar, u shkrinë në detin e hungarezëve e të sllavëve katolik.

Më shpalljen e pavarësisë së Serbisë, vala e shkombëtarizimit të shqiptarëve ortodoksë arriti kulmin, sepse ata gjendeshin në mes të dy shpatave: të vriteshin nga turqit, ose të kërkonin shpëtimin nga Rusia, e cila mori tutelën mbi ortodoksët e Ballkanit. Brenda kryeqytetit të tyre, Beogradit, serbët vranë të gjithë serbët e konvertuar në myslimanë, vranë edhe të gjithë myslimanët e kombeve të tjera, i zhbinë 200 xhami dhe i fshinë të gjitha gjurmët pesëqind vjeçare të sundimit turk. Nuk lanë asgjë nga trashëgimia e ndërtimi oriental.

Disa dhjetëra vjet më vonë, ushtria serbe me ndihmën e bandave kriminale-çetnikëve,  nisi pastrimin etnik të Sanxhakut të Nishit, duke vrarë, apo shpërngulur të gjithë shqiptarët myslimanë (muhaxhirët). Në këtë territor shqiptar, mbeti vetëm një koloni jo e madhe ortodokse, me mbiemrat e tyre apo me emërtimet e katundeve Arbanas, Arnaut etj. , ndërsa përndiqeshin, sepse e flisnin  gjuhën e vet.

Brezi i ri nisi të fliste sllavisht, një sllavishte të zvetënuar, e cila edhe sot e kësaj dite dallon dukshëm nga sllavishtja serbe që ndërtohet mbi një sintaksë tjetër (sa do të dilte interesante po të bëheshin reportazhe nga televizioni me banorët e Nishit të sotëm, të cilët dikur flisnin shqip, ashtu sikurse në Ohër, në të njëjtën  periudhë kohore. Sa do të kontribuonin historianët po të nisnin ndriçimin e kësaj periudhe dhe anketimet me banorët e sotëm të kësaj hapësire).

Shumë banorë të territorit të Nishit e vinin në pah se janë ortodoksë, madje edhe në fund të viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, por asnjëherë nuk e thoshin se janë serbë, disa u shmangeshin përgjigjeve se cilit komb i takonin, sepse druanin, kurse të tjerët flisnin në mënyrë të papërcaktuar. Pjesa dërmuese e popullatës fshatare në territore të tëra të Serbisë deklarohen ortodoksë, por e shpërfillin përkatësinë kombëtare. Është çështje e mungesës së vetëdijes kombëtare? Ose nxirrte krye një përkatësi tjetër kombëtare e ndrydhur? Asnjëherë nuk është studiuar ky fenomen në kohën e ish-Jugosllavisë. Kjo ishte edhe më e theksuar ndër “serbët” e Kosovës.

Sllavishtja me sintaksë shqipe flitet edhe sot e kësaj dite nga ortodoksët e Kosovës, një e folme me të cilën në Beograd tallen, duke i quajtur “shqiptarë” “bashkëkombësit” e tyre nga Kosova. Shqiptarët e fundit ortodoksë vendës, ishin në rrethin e Pejës, Deçanit, Istogut, Vitisë e Gjilanit. Ata mbiemrave shqiptarë, ua shtuan  mbaresat “iq”, apo “viç”, ashtu sikurse i patën edhe shqiptarët myslimanë e katolikë në kohën e terrorit serb.

Shala, Gashi, Berisha, Lajçi, Dashi,  Palbardhi, Kastrati, Pjetri etj. me mbaresat sllave ishin mbiemrat tipikë jo vetëm në Rrafshin e Dukagjinit, por edhe në Serbi e Mal të Zi. Pjesë të popullatës ortodokse të sllavizuar ka ende në katundet e Dukagjinit (Pejë: Sigë, Brestovik, Bjellopojë etj. apo të Komunës së Istogut: Zhakovë, në disa katunde të Drenicës etj ).

Asnjëri prej tyre nuk e mohonte në vitet e shtatëdhjetë të shekullit të kaluar se të parët e tij flisnin shqip një ose dy breza para tyre, d.m.th. flisnin shqip deri në vitet njëzet të shekullit të kaluar, kur u përmbyll faza e fundit e shkombëtarizimit, e udhëhequr nga shteti.

Nuk kanë kaluar më shumë se 100 vjet nga periudha e shkombëtarizimit të shqiptarëve ortodoksë në Kosovë (shkjenimit), apo 150 vjet nga koha tragjike e shuarjes së bashkëkombësve tanë në Serbinë e sotme dhe ne nuk e kemi asnjë dokument të publikuar për tragjedinë e tyre, as për proceset e asimilimit. Nuk kemi bërë asnjë përpjekje të ndriçojmë këtë periudhë, ndërsa është çelësi i kapërcimeve të mëdha.

Kujtesën e kemi aq të shkurtër, sa as emërtimet e shumicës së katundeve, lumenjve e rretheve  në Kosovë, Maqedoni e në territoret etnike nuk i mbajmë në mend si ishin në gjuhën shqipe, para vitit 1923-25, kur i sllavizoi gjeografi i shtetit serb, Jovan Cvijiq. Shumicën e katundeve i quajmë edhe sot sipas gjeografit shkombëtarizues.

Është interesante qasja e Piro Prifti, në shkrimin: “ E vërteta e ndarjes fetare nga arbër në shqiptarë dhe shkaqet që ndanë shqiptarët në shumë shtete”. Është një qasje që meriton vëmendje. (6. Telegrafi.com: “Kështu, nën presionin turk, i cili zbatoi strategjinë e posaçme anti-arbëresho-epirote, në fund të shekullit XVII- fillim shekullit XVIII, ndodhi dhe ndarja tragjike shpirtërore e fetare e popullsisë që fliste shqip me të gjitha pasojat që ndihen e dhe sot për shkak të dyzimit fetar dhe tradicional”).