Bardhyl Selimi: Proza e poetizuar

Proza e poetizuar

Nga Bardhyl Selimi

Me 14 shtator, ndërsa ndodhesha në fshatin tim të lindjes, në Gllavicë të Lipjanit, Kosovë, u takova edhe me doktoreshën e shkencave letrare, Donika Dabishevcin. Më parë isha njohur me disa poezi të saj erotike shumë të fuqishme, një befasi e vërtetë për mua. Atë ditë ajo ma dhuroi përmbledhjen me poezi “Kam me ardhë si deka” dhe punimin monografik që është në titullin e këtij shkrimi. Sigurisht, ndërsa poezitë më kënaqën dhe më shlodhën, studimi i mirëfilltë shkencor mbi Prozën e poetizuar ishte vërtet pak vështirë për t’u kuptuar, sidomos për mua që kam qenë mësues matematike. Në fakt ndjeva respekt për autoren dhe kolegët e saj të shkencave filologjike albanologjike.

Në këtë studim vëmëndja përqendrohet në një zhanër të ri ndërmjetës midis prozës dhe poezisë. Donika ka marrë në shqyrtim pesë përfaqësues të letërsisë sonë: Faik Konicën, Mid’hat Frashërin, Ernest Koliqin, Martin Camajn dhe Mihal Hanxharin duke analizuar dhe evidentuar ndihmesën e tyre në këtë zhanër. Interesant, që të pestë këta shkrimtarë kanë qenë pothuaj të anatemuar nga studiuesit zyrtarë të regjimit enverist. Prandaj edhe monografia në fjalë fiton vlera të reja, ajo përmbush boshllëkun në këtë fushë.

Duke sqaruar ëfarë është proza poetike, autorja thotë (f.26)

(Proza poetike) është formë e ndërmjetme, kalimtare mes poezisë dhe prozës, e cila ruan karakteristikat zhanrore të të dyjave.

Ashtu sikurse e kam vërejtur edhe unë disa vite më parë, Donika shkruan për profesorin Sali Bashota, të Universitetit të Prishtinës:

(f.40) Sali Bashota është njëri prej autorëve të letërsisë në Kosovë, tek i cili vërehet dukshëm preferenca e të shprehurit nëpërmjet një gjuhe të brishtë poetike. Bota e tij poetike është e shtrirë ndërmjet temave universale e personale. Në vëllimin poeti ”Plagomë”, mes poezive janë të strukturuara edhe disa proza poetike, që janë referencë për të hyrë në botëkuptimin e subjektit lirik. Ato janë të rimësuara dhe nxjerrin pozicionin e subjektit.

Duke nisur analizën e pesë shkrimtarëve që u përmënden në fillim, ja ëfarë shkruan autorja për Faik Konicën:

(f 42) Konica shkroi pak proza poetike, gjithsej pesë, të cilat mbështetur në shtresën e funksionin diskursiv mund të ndahen në dy kategori të veëanta: “Malli i atdheut” dhe “Dita e verës”, që kanë shenja më të forta të diskursit eseistik dhe “Bora”, “Anës liqenit” dhe “Në liqen”, në të cilat mbizotëron diskursi fiksional, figurativ dhe simbolist. Pra, edhe pse janë vetëm pesë proza poetike, këtu nisin e prehen përftesat e para të fuqisë së kuptimeve të prozës poetike.

Dhe më poshtë (f 77) shton:

Jo më kot Noli e quan atë “kryelëronjësi i gjuhës sonë” dhe “stilist i përkryer”.

Mid’hat Frashëri njihet edhe nga unë si diplomat, politikan i shquar por edhe si vëzhgues i thellë i karakterit dhe psikologjisë së shqiptarit. Por n ë analizën e saj për të, Donika  shpërfaq një aspekt tjetër, prozën poetike të Mid’hatit.

Në pasazhin (f 109):

Të dua për atë të qeshur të bukurë kur shkëlqen syr’i kthjelltë nën ballë të qëruarë, të dua për ato leshëra ku është pështjellë gjith’ thellësi e natësë, dhe për atë vështrim ku këndohet gjithë gaz’ i ditësë, për atë vështrim q’është si një yll i lumturisë; të dua se kur flet, ai sy zë më zgjon në zëmrët t’ime gjithë zërat e pshehtë të shpirtit; të dua se pranë teje e ndjej vethen t’ime dhe të fortë, sa në dashurit tënde shoh zbardhëllimin e jetësë.

E dashura, femra shfaqet me fluiditet. Femra për të është pothuaj mitike, s’ka fytyrë, nuk ka pamje, përshkrim real tokësor, numrim të atributeve realë fizikë. ëdo gjë bëhet në funksion të zbërthimit  të botës së brendëshme shpirtërore të narratorit, në raport me femrën, ndjenjat, virtutet dhe bukuria e së cilës jepet nëpërmjet figurës.

Pasi kalon te Ernest Koliqi, studiuesja Dabishevci sqaron dukurinë e intertekstualitetit. 

(f 148) Tek “Pasqyrat e Narëizit” vepër e Koliqit, prania e intertekstualitetit vërehet pashmangëshëm, edhe nëse nisemi thjesht nga titulli i veprës.

(f 150) Narëizi i mitologjisë, bir i lumit ëefiz, djalë me një pasha të pashoqe, u dashurua në fytyrën e vet që ia qitte pasqyra e ujit. Kjo ndjesi e trentë e ëoi në vetvrasje. Nga gjaku i tij bini lulja që sot thirret Narëiz. Ndër këto poemtha përdoret miti i Narëizit në kuptimin simbolik si kërkesë e fytyrës së shpirtit nëpër valët e jetës. Asht nji lloj biografije poetike. Vihet në spikamë orvajtja qi vjershëtori ban, nëpër rrethana të ndryshme të jetës së shpirtit..- shpjegon vetë Koliqi.

Duke folur për Martin Camaj, posaëëisht për “Dranjen” e tij, -shkruan autorja, (f 224) Camaj ka zgjedhur zvarranikun si ssmbol të vetes së tij poetike, duke theksuar kështu më tepër pozitën e tij konsekuente anti-heroike.

Leximi tjetër i mundëshëm është ai alegorik, si një reagim i individit ndaj sistemit shoqëror, duke përshkruar një vend të izoluar e të ndarë tërësisht nga bota me kufi të fortë apo, sikurse shprehet Camaj, mes fshatrave qendronte një bjeshkë e madhe për të mos i lënë që të shiheshin, komunikonin, bashkëjetonin.

(f 229) Në floklorin tonë njihen disa motërzime të përrallës Breshka- nuse, ku brenda zhguallit të kësaj qënie “të papërsosur” fshihet një variant i përsosur i bukurisë mitike femërore, ndërsa po ashtu njihen edhe disa përralla që kanë për hero djalin- gjarpër apo dhandrin- gjarpër, i cili, po ashtu, kur zhvishet nga lëkura e vet, gjë të cilën e bën ëdo natë, është simbol i hijeshisë mashkullore.

Një befasi tjetër për mua ishte përfshirja në libër e autorit pa botime sa ishte gjallë, Mihal Hanxharit, ish drejtor i Bibliotekës Shkencore të Universitetit shtetëror të Tiranës para viteve 1990. Atë e shihja shpesh sepse e frekuentoja më dëshirë atë bibliotekë që pasurohej vazhdimisht edhe falë punës së përkushtuar të Mihalit. Por nuk e përfytyroja dot se Mihali shkruante prozë poetike. Në fakt ai paska shkruar por dorëshkrimet i ka mbajtur në sisrtar për t’u dhënë jetë botimi pas vdekjes së tij. Me të drejtë studiuesi Ali Alu supozon se “poeti ishte i vetëdijshëm se pak gjëra mund të thuhen nën hijen e diktatit”.

Në poezinë e Hanxharit, vëren Donika, shohim fushat tek mërmërijnë, mallet blu me re në buzë, Harushën e Madhe tek ka ngecur si balonë fëmije pasi është hedhur nga era. Ajo shpesh risjell tonalitetin e këngës popullore të dashurisë, me metrikën, ritmin e rimën, krahasimet e epitetet e ngjashme e po ashtu edhe “tonin e baladës romantike dhe diskursit imazhist e simbolist”.

Monografia e doktores së shkencave letrare, Donika Dabishevci, me rreth 400 faqe dhe 11 referenca është padyshim një ndihmesë e madhe në historinë e letërsisë shqipe të shekullit XX.

Konspektoi Bardhyl Selimi, 14 tetor 2023