Reims Osmani: Edhe yjet vdesin

EDHE YJET VDESIN

Novelë nga Reims Osmani

Eh more Osman Taka,

More djal’I bukur.

Bir Osman me halle

Vetëtin me kordhë,

Shkrepëtin  në valle!

Burgu i kështjellës së Janinës,maj 1886.

Rojes së përgjumur iu bë se dëgjoi të trokitura.Ato vinin së thelli, të shurdhëta, si nga humbellat e shpellave.Mbajti vesh me kujdes.Këtë radhë ato vinin më të forta,kuptohej që trokiste një dorë e paduruar dhe e nervozuar.Roja e diktoi aty për aty:trokiste i burgosuri në kaushin e bodrumit të hapsanës[1], Osman taka, i dënuari me vdekje, në litar.Trekëmbëshi i kobshëm ishte ngritur dhe lëshonte hijen e gjatë në oborrin e kështjellës.Litari tundej në erë si lavjerësi që numëronte orët fatale.Të nesërmen ai do të ndahej nga jeta. Roja kishte dëgjuar se e kishte thirrur Dizdari[2] dhe i kishte thënë se kërkesa e tij, bërë Valiut të Janinës për falje të jetës nuk ishte pranuar.Faji i tij ishte më i rëndë nga vdekja. Kishte ngritur armët kundër padishahut që ishte drita dhe shpresa e Botës, që Allahu ia shtoftë ymryn! Arnauti që e quante veten shqiptar, nuk duhet të bënte më hije mbi dhe se edhe dheut i rëndohej.Vaji i kandilit të tij ishte sosur dhe flaka e jetës do t’i shuhej! Të dënuarit nuk i ishte dridhur as qerpiku.Dizdari e kishte pyetur, siç ishte adeti, në kishte ndonjë dëshirë të fundit.

“ Të gdhij natën e fundit në tabje[3] të kalasë dhe të nesërmen, sillni violixhinjtë më të mirë të vilajetit se dua të luaj një valle të vndit tim, para se të ma shuajnë jetën”.

-Vetëm kaq?

-Po.vetëm kaq….

Dëshirat, sado të çuditshme e të padëgjuara, ishin pranuar.me valle, pa valle, vdekja njësoj do t’I vinte!

Roja me pishtar në dorë kaloi kthinat e ngushtaqë binin erë myk e lagështi, hapi derën e rëndë të kaushit dhe I tha t’i shkonte pas.

I burgosuri, lidhur këmbë e duar me vargonj të hekurt, e ndoqi pas duke zvarritur këmbët.I ngjiti shkallët e ngushta me vështirësi, vargonjtë i zvarriteshin pas.Sa ngjiti shkallët iu duk se mbante një mal mbi supe.Kur dolën sipër, ajri i freskët i natës së majit i përkëdheli fytyrën dhe i gjallëroi trup e shpirt.Dihati me gjithë mushkëritë.

*    *    *

Nata ishte e magjishme.

Ai i hodhi sytë nga qielli.Yjet dhe hëna derdhnin në hapsirën e pafund të bruztë e pak të mugët vesën e artë të dritës që si një pluhurizë zbriste nga hapësira qiellore në majëmalet, luginat dhe fushat.Pulëza[4] kishte marrë zogjtë e saj dhe po i çonte për të kullotur në kashtën e kumtrit ku kishin rënë kokrrat e grurit të artë. Yllësitë e pafund hiqnin ngadalë vallen e tyre qiellore të përjetshme.Hëna e re si vetull e artë, ju duk se po puthej me një yll. Ai i buzëqeshi hënës. Asaj nuk i erdhi mirë që po e vëzhgonin dhe u fsheh pas një reje si bashkë leshi të bardhë, por ai s’ia ndau sytë.Kur reja u davarit, hëna e bezdisur e gjuajti me një yll, që la prapa vazhdën e ndritur.Ylli u shua rrugës.Më pas u shkëputën e ranë edhe yje të tjerë.Ishte nata e yjeve të shkëputur.

“Edhe yjet vdesin- mendoi ai me trishtim,- por si lindin, kush është nëna e tyre,sa jetojnë? Këta që u shkëputën e ranë sa vjeçarë mund të ishin? Yjet kanë vdekje të bukur.- mendoi ai-Edhe kur vdesin duke u vithisur honeve qiellore, lenë pas vazhdën me dritën e zjarrtë. Ështëbukur të vdesësh si një yll! Çudi se pse parajsën e kanë vendosur nën dhe, ajo duhej të ishte atje lart….me siguri atje është. Shpirtrat e njerëzve fluturojnë atje dhe shndërrohen në yje. Edhe shpirti i tij, nesër do të fluturonte atje lart, për t’u shndërruar në një yll!

Nata ishte e mahnitshme.

Në mugëtirën e natës të  mbushur me dritë hëne, xixëllonjat si ca shpirtëra të paqetë, aty shfaqeshin me dritëzën e tyre e aty fshiheshin, duke e pikëzuar perden e natës me stolitë e tyre të shndritshme. Ai,bashkë me shokët, kishte rendur në vegjëli pas tyre në netët e majit. I kapte dhe i vinte në ballë.U thoshte shokëve:”Më kapni dot? Pastaj vraponte duke qeshur i ngazëllyer.Të qeshurat dhe të thirrurat jehonin në natë dhe përcilleshin tatëpjetë luginave.Edhe ai ishte një xixëllonjë që fluturonte i hallakatur dhe gazmor nën ullinjtë dhe livadhet e vendlindjes. Pastaj numëronin yjet.Ishin pafund. Nënat u thoshin të mos i numëronin se do tu bëheshin iriqë në duar! Përpiqeshin të kapnin ndonjë lakuriq nate, por ata ishin aq të shkathët e të shpejtë sa nuk i arrinin dot. Rrinin nën qiellin e majit dhe dëgjonin këngën e Qyqes dhe të Gjonit. Për ta thoshin se kishin qënë motër e vëlla. Thërrisnin njëri-tjetrin, por asnjëherë nuk takoheshin dot. Qyqes i këndonin edhe këngë:”Qyqe qyqe vera, moj vajzë leshprera!” Pastaj dëgjohej zëri i nënave që i thërrisnin dhe, ata pa dëshirë, ktheheshin në shtëpi.

Ai u çmall me netët e mahnitshme të fëmijërisë së tij. U nda prej tyre, u tha lamtumirë.Nuk do t’I shihte më.

Nata ishte e bukur.

Liqeni i Janinës i kishte hapur gjoksin hënës dhe ajo ja stoliste pa kursim dallgët me dritën e saj të zbehtë që varej si një vel i mistershëm mbi masën e ujit të tallazitur.Era i shtynte dallgët drejt bregut nga ku ndjehej shushurima e tyre.Dallgët shuheshin aty në breg.Ajo ishte vdekja e tyre. Dukej që ishte e dhimbshme ngaqë rënkimi i tyre përhapej nëpër natë.Vdisnin dhe lindnin e ashtu pa prerë, si njerëzit. Rënkimi që vinte nga liqeni, thoshin se ishte rënkimi i shpirtit të Frosinës së bukur[5] që nuk gjente prehje as ditë as natë. Ajo kishte vdekur për dashurinë. Po pse shpirti i saj nuk ishte ngjitur në qiell që të kthehej në një yll të ndritshëm? Ai do të kishte emrin e saj. Do të quhej ylli i dashurisë dhe njerëzit do ta sodisnin neteve të qeta e të kthjellta.Ai i hodhi sytë sërish nga miriadat e yjeve, ndofta ylli i saj diku duhej të ishte, por ai nuk dinte ta gjente.I erdhi keq për yllin e dashurisë.Edhe ai do të vdiste nga dashuria, por ajo e tija ishte ndryshe. Nuk ishte dashuria për një grua, por për gjithë gratë, fëmijaët, nënat dhe motrat e Shqipërisë. Ishte dashuria për shokët, bashkëluftëtarët, trimat dhe kapedanët. shte dashuria për drurët dhe gurët, për fushat dhe malet, arat dhe lëndinat. Për çdo  pëllëmbë dheu të Çamërisë dhe viseve të tjera ku jetonin shqiptarët. Ishte kjo dashuri që mëkonte urrejtjen dhe përbuzjen për halldupët. Ishte dashuria për lirinë.E për këto dashuri e vlente të 7jetoje, por edhe të vdisje. Shumë nga shokët vdiqën në luftë nga plumbi. Ishte vdekje e bukur, trimërishte. Ai s’e pati atë fat.

Nata ishte e mistershme.

Hëna ishte në të perënduar. Rrapet buzë liqenit ngrinin drejt muzgut kurorat e tyre të gjethësuara. Fletët kuvendonin me fëshfërima me flladin e natës që sillte kushedi nga ku bashkë me freskinë edhe rrëfimet e saj. Ishte një kuvendim i mistershëm e gjuhë të pa kuptueshme. Era sillte kumte, binin era barut dhe shkrumb. Gjethet fëshfërinin.Të harlisura e plot gjelbërim. Pastaj do të vinte vjeshta. Gjethet do t’I vriste ftohma dhe cikma.Të zverdhura e të ronitura, kushedi nga do t’I degdiste era. Për to nuk kishte një varr. Edhe gjethet vdisnin. Të tjera do të buisnin në pranverë, do t’i ngallte fryma e ngrohtë e dashurisë së natyrës dhe dritës. Dashuria është jetë dhe jeta është dashuri. Vdisnin dhe lindnin. Si njerëzit. Gjithmonë ashtu. Në degët dhe gjethnajën e kurorave kishin ngritur folezat zogjtë e shumtë. Ata çuçurisnin fjalë dashurie. Po a kanë fjalë dashurie zogjtë? Me siguri kanë. Ai kishte parë pëllumbat sesi i silleshin të lektisur vitës duke gugatur, harabelat që mburreshin dhe grindeshn para të dashurave, dallandyshet që ciasnin kur u sillnin të vegjëlve ushqimin. Epo zogjtë e kanë gjuhën e tyre, mendoi ai. Ata ishin aty në folezat e tyre, të çiftëzuar, duke ngrohur vezët për të çelur të vegjlit. Ata do të rriteshin, do mësonin të fluturonin, do shtegtonin në vise të tjera. Shumë prej tyre do të binin pre e skifterëve, por edhe do të shuheshin nga të ftohtit dhe uria. Edhe zogjtë vdisnin. Atij I erdhi keq për fatin e zogjve. Edhe ai kishte lënë atje, në \Konispolin e dashur, në kullën e bardhë mes ullinjve çerdhene tij. Nusen e bukur, nënën e dhimbsur të vegjlit e kërthinjtë që do të mbeteshin jetimë e do të rriteshin pa  kujdesin dhe dhembshurinë e tij. Kur të pyesnin për të, do t’u thoshin:”Është ngjitur në qiell te yjet!” Çfarë bënin tani ata vallë? Me siguri i merrte gjumi. Mendimet e tyre ishin tek ai, sikundër i tij ishte te ata. Nanës do të shkonin t’i jepnin mandatën e kobshme. Ajo, trimëreshë e kapedane, do të përgjigjej si tërë nanat çame:”Mirë bënë që e vranë, se trimat ashtu e kanë, kur luftojnë për vatanë!”…..Po helmi i dhimbjes do t’i ngurtësonte tiparet e saj të hijshme, do t’i shtonte rrudhat në ballin e saj fisnik. Do t’i zbardhte flokët, do t’I mjegullonte dritën e syve. Netëve të pagjumë do ta lagte me lot jastëkun, por shpirtin nuk do t’ia thante. Shpirti i nanës është një det me shumë dashuri. Ai ndjeu ligështi, angusë dhe një komb iu mblodh në fyt, i mori frymën, por shpejt e mblodhi veten.”Mbahu e mos u ligështo more burrë!”- i foli ai.

Nata ishte plot fshehtësi dhe e frikshme.

Ai lëvizi me zor disa çape. U afrua te bedenat e kalasë që, si ca dhëmbë të rralluar pleqsh, kafshonin errësirën. Vargonjtë e këmbëve zhurmuan me një tingull të shurdhër mbi plloçat e gurta. Hodhi vështrimin nga lindja. Mjegulla e rrallë që zbriti nga malet mësyu ultësirën. Janina flinte. Mbulesa e mjegullës e mbështolli si qefin. Janinjotët flinin.Të lumtur e fatkeq, të kënaqur e të dëshpëruar, të pasur e të varfër. Në saraje flinte Valiu me hanëmet. Kushedi se ku bënte gjumin e tij edhe kadiu që e dënoi me vdekje, me litar! Ndofta shihnin ëndrra të frikshme dhe u shfaqeshin makthe. Në qytetin e madh vdisnin në shtrat të sëmurët dhe të moshuarit.Ai nuk donte të vdiste ashtu. Donte të vdiste si yjet, me vdekje të bukur, duke lënë pas vazhdën e zjarrtë e të ndritur, një emër, një këngë e një histori. Në natën e qytetit të madh lindnin dhe vdisnin.Morti dhe jeta silleshin nëpër natë si fantazma. Lindnin dhe vdisnin. Kështu gjithnjë.

Nata fshihte pusitë, pritat, ligësitë.Keqbërësit niseshin për punë të paudha, egërsirat mësynin stanet. Nata ishte e frikshme, por a kishte patur ndonjëherë frikë ai? Solli ndërmend plot raste. Edhe frikë kishte pasur. Frika është njerëzore. Ishte paralajmërimi për rrezikun. Rreziku të bën trim, ndërsa guximi e mposht frikën e të bën luan!.Si luanë kishin luftuar shokët kundër turkoshakëve.

Nata kishte zërat e saj.

Ai dëgjonte cicërimën ujem e të drithëruar të bulkthave, këngën e gjelave që lajmëronin ardhjen e ditës së re, gurgullimin e currilave të ujit në çezmën e tregut, të lehurat e qenve që ruanin shtëpitë e të zotëve dhe hapat e rëndë të ecejakeve të rojeve të natës. Pak matanë, duke çarë mjegullën, ngrihej drejt qiellit minarja e xhamisë nga ku myezini i ngjirrur thërriste për lutje besimtarët pesë vakte në ditë. Ca më tej, Brenda oborrit të kalasë ishte varri i Ali Pashait.Trupi në Janinë, koka mjekër thinjur dhe e përgjakur në Stamboll. I ndarë më dysh, si të mos e mbante dot një varr i vetëm. Kishte vdekur dhe Pashai plak. I tradhëtuar, i poshtëruar, i mashtruar. Nuk ja kishte zili pashait. As lavdinë as vdekjen. Ndryshe nga ai, bashkë me shokët luftonin e derdhnin gjakun për Shqipërinë.Nuk e kishin bërë dot këtë herë, do ta bënin me siguri djemtë.

Eh kjo natë! E gjatë, pa fund. Nën këmbët e tij, posht tabbies së kalasë, në kaushet e lagëta e të qelbëta të hapsanës, dergjeshin shokët e tij të mirë e trima: Hajredini, Naili,Haliti,Ademi, Qemali, Isufi, Zeneli që prisnin të gjykoheshin dhe fundi i tyre nuk dihej. Në përpjekjen e fundit ata u ndeshën me një bylyk çerkezësh, trima e të egër dhe luftonin me thika në dhëmbë. Ata turreshin valë-valë dhe kushtrimi i tyre “Allah,Allah!”të ngjethte mishtë. Luftuan sa u mbarua edhe fisheku i fundit, pastaj Qamili u ngrit më këmbë dhe dha kushtrimin:

-Mbi ta burra, me hanxharë, e jataganë, të shohin si luftohet me shqiptarë.

Atë ditë ai pa se ato nana s’kishin lindur djem, por dragonj. Fusha e luftës u kthye në thetore, gjaku u derdh lumë dhe shqiptarët u ndanë me nder.Tani ata gjenden të poshtëruar e të përbuzur, të lidhur me vargonj. Më mirë vdekja!

Koha u freskua.Nga liqeni vinte një puhizë e freskët që zbriste nga malet, ndërsa në lindje filloi të zbardhte agimi. Ai mardhi dhe ndjeu nevojën të tymoste nje cigare. Me duart e lidhura nuk e dridhte dot.

-Më bëj një nder!- I tha rojës- mere kutinë e duhanit dhe pleksma një cigare.!

-Peqe, kapedan!

Era e eshkës që zuri sakaq nga shkëndiat e urruallit, ermiroi ajrin dhe i erdhi e ëmbël si balsam. E thithi tymin me ashk. Prushi i cigares shuhej e ndizej, duke u përzier me shkëlqimin e xixëllonjave.

-Jemi në të gdhirë dhe duhet të kthehemi në kaush- tha roja që po i vinte gjumë.

Zbritën ngadalë shkallët. Zinxhirët e këmbëve që hiqeshin branë tingëllonin kobshëm. Roja hapi derën e kaushit[6]. Menteshat gërvinë me zhurmë çjerrëse. Roja ndezi kandilin dhe e mbylli derën me shulin e rëndë që kërcëlliu si kokalet kur thyhen. Kapedani u ul mbi shtratin e ulët mbi dyshekun me kashtë. Do ta priste zgjuar ditën e fundit. Nuk mbeti vetëm. Pati vizitorë! E para hyri një flutur nate krahëshkruar që nisi një vallëzim rrethor qark flakës së kandilit. Aty ju dogjën krahët dhe ra duke u dredhur në plloçat e dyshemesë. E mori me kujdes dhe e vuri në pëllëmbë të dorës. Krahët ishin me breza ngyrashumtë dhe me një push të butë e të ndritur. Ajo ishte e dashuruar me dritën, u avit vrulltas ndaj saj dhe për dritën dha jetën. Ishte një vdekje e bukur.

Pas pak , nga vrimëza e tij doli miushi. Dyshues e i kujdesshëm, me sytë si rruaza e veshët të ngritur, nuk vendosi të shkonte më tej.

-Eja mor mik, mos kij frikë! Nuk të bëj keq. Këmbët dhe duart i kam të karfosura me zinxhirë, por edhe po të qe ndryshe, prapë nuk do të lëndoja. Ne jemi të njohur.U bënë muaj që rrojmë nën një strehë. Shko e kërko çfarë ka mbetur për ty.

Miushi mblodhi disa drudhe buke në plloçat e dyshemesë, pastaj pasi nuhati ajrin ju afrua vrik një copëze djathi. Qëndroi dhe cijati.Nga vrimëz doli mijushja dhe duke kërcyer iu afrua shokut të vet. Ai si zotëri i vërtetë, ia  la asj copëzën e djathit. Miushi ngriti putrën e parë dhe pastroi turiçkëzën e lezetshme dhe bashkë me mikeshën u fut në vrimëzën e tij për të bërë gjumin e natës.

Hëna ishte në të perënduar. Ajo deshi të dinte se çfarë bënte ai në atë orë ndaj të gdhirë dhe dërgoi një rreze, por rrezes iu hapën plagë nga hekurat e dritares dhe ato, ranë të ndara më katërsh në plloçat e dyshemesë duke u dredhur nga dhimbja. Atij i erdhi keq për dritën e plagosur të hënës. Në këtë burg asgjë nuk mbetej pa plagë.

Lakuriqi I natës hyri nga dritarja midis hekurave. Ai bëri ca fluturime të çoroditura rrethore dhe duke mos gjetur dot daljen, vijoi fluturimin e dëshpëruar. “Po ti, bir i shpellave të lagëta, të ftohta dhe të errëta, ç’kërkon në kaushin tim? Ti asnjëherë nuk ke ardhur më parë. Apo mos je i dërguar nga shpirti i shqetësuar i të parëve të mi

dhe vjen të më shohësh, apo të më sjellësh një kumt prej tyre? Po të jetë ashtu, atëhere vrik fluturo dhe thuaju se as i kam turpëruar as i turpëroj!”….Lakuriqi e gjeti daljen dhe fluturoi në mëngjesin e mugët. U çlirua nga burgu’

Edhe ai do të donte të çlirohej, të fluturonte, kaluar mbi kalin e tij të bardhë, të kalonte fusha e male, por ah: dritarja ishte e lartë, dera me një kyç mizor dhe kali kulloste në livadhet e lulëzuara të Konispoplit. Mbështeti shpatullat në murin e ftohtë dhe në pavetëdije e koti gjumi. Pa në ëndërr kuaj të bardhë.

Kur u zgjua, mugëtira ja kish lënë vendin dritës dhe flaka e kandilit ishte zbehur. Kokën e kishte të rëndë.Shpatullat i thernin dhe trupi i ishte mpirë. Atij nuk i pëlqeu vetja ndaj i tha ca fjalë: ”Kthjellohu moj kokë, mos u ligështo moj zemër, shpihuni moj këmbë të lehta, zhdervjelltësohuni o krahë, kthehu moj fuqi e trupit tim! Mos më braktisni! Sot më duheni më shumë se asnjëherë.”

Deriçka e kamares u hap dhe roja solli sillën.

-Osman aga, merre sahanin me ushqim, se do të jap një boksha[7] që ta kanë dërguar nga shtëpia.Ha shpejt se do vijë beriberi. Vetë ke thënë që do të vdesësh i bukur! Pastaj do t’i heq hekurat që të ndërrohesh, të nisesh e stolisesh, jo si drejt litarit, por si për në dasmë!

Osmani nuk e dëgjonte. me majat e gishtave që I dridheshin, zgjidhi cepat e bokshasë. I gjithë kaushi ermiroi  manxuran e ftua. Ishin rrobat e dhëndërrisë të ruajtura në sepet. I dërgonte MIneja. Ishin aty të gjitha. I shpalosi mos gjente dy gjisht kartë, por edhe në e kishin dërguar, ja kishin hequr. Fundja ç’duhej karta? Në ato petka ato kishin vënë shpirtin dhe zemrën e tyre. Tërë dashurinë me të cilën kishin endur e pleksur, prerë e qepur, qëndisur e stolisur. Duart e tyre ishin në çdo thile, në çdo nyje ibërshimi, në palat e fustanellës, në gajtanin e xhamadanit. Me ato veshje i kishte ardhur gjithë shtëpia dhe kujtimi i ditës së hareshme të dasmës. U çmall me të vegjël e të mëdhenj.

*     *     *

Gjylyzar hanëmi, bija e valiut, njomëzake dhe e bukur si drita, iu lut të atit ta merrte për të parë vallen që do të luante arnauti para se t’I merrej xhani.

Gjylyzar moj emërbukur, drita e syve të mi dhe gëzimi I jetës sime, nuk është e këndshme për sytë e një vashe, që të shohë se si jep xhanin robi i varur në lakun e litarit.

-O at, të bëj rixha! Plotësoma këtë dëshirë! Vetëm vallen, pastaj ne ikim.

-As mos e ço ndërmend lulja ime. Jo dhe jo! Çardaku i odasë së sarajit bie mbi oborrin e hapsanës. Rri atje prapa kafazit me hanëmen e Mylazim[8] efendiut dhe bëj sehir gjithë sa do të ndodhë.

- Peqe, At!-tha ajo me gjysmë zëri.

Gjylyzari dhe Hava hanëmi, një meso grua e hijshme anadollite, u ulën në çardak, prapa kafazit me rripa dru selvie.Ato kishin para vetes tërë pamjen e sheshit.Shihnin por nuk shiheshin nga të tjerët.nën hijen e rrapit të madh ishte ngritur trekëmbëshi ogurzi e i frikshëm me atë litarin që përfundonte me lakun vrastar. Pas tij kishin sajuar ca ndenjëse të drunjta ku kishin zënë vend paria: Valiu dhe Valide hanëmi e mbuluar me ferexhe. Ishin të dërguarit e bashkësisë çifute të Janinës, vëllazërisë greke dhe krerët e esnafit të artizanatit. Nuk mungonte as myderiz efendiu dhe as hirësia e tij dhespoti, me një kryq të artë që i vetëtinte në gjoks.Pas tyre ishin oficerë e nënoficerë të taborrit të vilajtit. Heshtja e pritjes ishte e rëndë.

Valiu ngriti dorën dhe dha shenjë me një të shkundur të vend në të majtë të sheshit të vogël.

Gjylyzari po vdiste nga kërshëria, priste të vinte i dënuari. Ai nuk vonoi. Gjylyzari u afrua më pranë kafazit dhe i bëri sytë katër. O Zot, ç’po i shihnin sytë! Osman Taka ishte si një lastar i veshur me lule të bardha.Telatina[9] e këpucëve i llamburiste nga drita, në majë të tyre xhufkat e kuqe kishin çelur si dy trëndafila, pulpat e këmbëve ja mbështillnin skalcat[10] me fanellë të bardhë, nën gju kishte të lidhura dizgjet[11] me gajtanë të kuq që mbaronin me dy xhufka të zeza si zilka. Fustanella palë-palë, si një trëndafil i bardhë kthyer përmbys me dyzet pala, i vallëzonte në trup, belin e hollë sa në të mund të shkoje unazën, ja qarkonte zostra[12] kuq e zi. Xhamadani manushaqi, i stolisur me ar dhe argjend, i nxirte në pah shpatullat e gjera dhe gjoksin burrëror.Në krye të këtij lastari të lulëzuar ishte festja e bardhë si bora e maleve, që mbulonte çeprenë e zezë të flokëve.Gjylyzarit iu duk se ai kishte dalë nga bota e përrallave. Për një çast ai hodhi vështrimin nga çardaku i sarajit, sikur ta dinte se ajo ishte atje.Gjë më të bukur ajo nuk kishte parë:qafa e gjatë si e kaprollit, fytyra pak e hequr, qumësht e bardhë, balli i lartë, nën vetullat e plota kaleshe ishin sytë e bukur që shkrepëtinin, nën hundën e drejtë e nazike, mustaqet e zeza burrërore, i vinin në pah buzët e plota e të kuqe. Kishte çuditërisht një gojë me bukuri femërore. Gojë për tu puthur! Te ai çdo gjë ishte e bukur, e hijshme, fisnike.

Gjylyzari rënkoi së thelli dhe tha pa vetëdije me zë të lartë:

-O Zot! Si mund të jetë një mashkull kaq i bukur, më i bukur se më e bukurave e femrave!

Hanëme e mylazimit nuk i dha përgjigje. Edhe ajo ishte e tronditur, por për moshën dhe sërën që kishte, i takonte ta mbante veten.

Pas i vinin shokët. Edhe ata të veshur po ashtu, si ai. Ishin djem çamë bashkëluftëtarët e tij, që do ta shoqëronin në valle.

Gjylyzari kishte ngrirë në ankth dhe ndukte thonjtë nga padurimi.

Osmani doli në krye të vargut rrethor dhe të gjithë u zunë për dore, ngjanin si një kurorë zambakësh të bardhë. Me një përkulje të hijshme të kokës, përshëndetën të pranishmit. Prisnin pëlqimin e pashait. Ai udha shenjë violixhinjve. Tingujt e klarinetës erdhën si një psherëtimë drithëruese, si një jehonë nga larg, çuditërisht e qetë, por me një forcë të brendshme që të hyn në trup e shpirt, ndërsa llauta rënkoi dhimbshëm dhe defi drodhi ajrin, violina u bëri shoqëri me tingullin e saj të ëmbël e të përmallshëm. Për një tropar klarineta heshti, pastaj me një tingëllim më të fuqishëm, si thirje pushtoi hapësirën. Llauta mbante ritmin. Ishte një muzikë epike, trimërore, që Brënda vetes kishte drithërimat e shpirtit, por edhe forcën dhe dashurinë e përjetshme.

Valltari sikur ngriu, nuk i lëvizte asnjë muskul, pastaj, krenar,ai ngriti kokën paksa lart sikur i buzëqeshi qiellit dhe diellit, drodhi dy-tri herë shaminë me shumë hijeshi dhe hodhi hapin e parë. Nisja ishte e qetë, i shkonte violive pas duke u bërë njësh me melodinë. Mandej, valltari ndeu dorën dhe kryet përpara, u rrotullua mjeshtërisht dhe kërceu në ajr si shqiponjë, si në një fluturim. Fletët e fustanellës u hapën si krahë, ndërsa mëngët e xhamadanit fluturuan mbi to. Rënia në tokë ishte e lehtë si pupël, por si e një skifteri që bie mbi prenë. Mandej duke ngadalësuar çapet me hijeshi ai uli festen mbi ballë, si çapkën, vuri dorën prapa kokës i buzëqeshi dritës së qiellit dhe u rrotullua lehtësisht mbi majë të këmbës. Rrotullimete tij ishin si shakullima e erës, si gjeratore e ujërave të rrëmbyera, si vrulli i sulmit të luftës. Valltari kishte një lirshmëri të mahnitshme. I tërë trupi i vallzonte, i lëvizte, përkulej si të mos kishte eshtra, paraqiste figura nazike tërë elegancë e hijeshi, njëra më e bukur se tjetra. E pa para, ishte kur valltari, uli gjunjët në tokë dhe pasi u perkul si hark, mbështeti kokën mbëdhe, u harkua si urë e gjallë. Mbi parzmin e tij shokët levendë që e shoqëronin, hipën me radhë dhe me një lëkundje të lehtë të dorës e një këmbë të përthyer e paksa të ngritur e vështrim nga  qielli, hodhën vallen e tyre. Ai u ngrit, shkundi supet dhe me hapa të qetë plot bukuri I priu valles. Sërish rrotullimet, kërcimet në ajr, përkuljet dhe lëvizjet e trupit ishin të mahitshme sa të linin pa frymë. Pas tij e hoqën vallen edhe pesë shoqëruesit, edhe ata bukur por jo si Osmani, që kishte lindur valltar dhe e kishte atë në shpirt si pjesë të qënies së tij.

Valiu u trondit. Ajo nuk ishte valle ,ishte furtunë, flakë e zjarr, ishte thirrje dhe kushtrim për luftë. Ishte klithmë për jetën dhe përbuzje për vdekjen. Arnauti i hidhte në  fytyrë përbuzjen e tij. Edepsëzi! Zemra filloi ti rrihte fort dhe në gjoks, ndjeu një shtrëngesë therëse. Arnauti po tallej me të, trimërohej dhe përbuzte vdekjen. Me atë valle i kujtonte pritat dhe asqerët e vrarë e prerë gërxheve e grykave. Po ajo ura? Deshi t’i rrëfente se edhe mbi trupat e tyre po të shkelte, ata do të vazhdonin të luftonin brez pas brezi. Me këtë valle, ai kishte thënë, atë që s’mund ta thoshte me fjalë. Kishte folur me trupin e tij. Meqënëse s’ka armë dhe mundësi tjetër, siç duket ai do që të më vrasë me këtë valle, mendoi valiu që shtrëngesa e zemrës po e rëndonte.

-Ç’thua për këtë valle, Myderiz Efendi?

-Arnautit i kanë hyrë xhindet në trup , ka dalë nga rruga e Zotit, Vali Pasha. E pandeh litarin si lisharës çilimiu.

Valiu pyeti edhe hirësinë e tij Dhespotin. Por dhespoti ngriti supat pa ditur ç’të thoshte dhe bëri kryq. ”Kaurit i vjen mirë që më poshtërojnë “,- mendoi ai.

Në çardak, Gjylyzari ishte shkrirë e bërë njësh me valltarin.Muzika i hynte në shpirt dhe tërë qënia e saj vallëzonte dhe lumturohej si nga një ekstazë hyjnore. Në një çast pavetëdije, deshi të ishte aty, me ‘të jashtë atij kafazi mizor. Klithi pa dashur dhe e shtyu kafazin me sa fuqi pati, i cili u shqye me kërkëllimë. Ajo donte të ishte atje te sheshi i valles. Hava hanëmi arriti ta kapte dhe e mbajti që të mos rrëzohej nga çardaku i katit të dytë të sarajit. Sehirxhinjtë që ishin poshtë ngritën kokat dhe panë andej dhe lëshuan një “Oh!”….Valide Hanëmit sa si ra pika. Valiu I shtrëngoj aq shumë grushtet sa I hynë thonjtë në mish.

Gjylyzari e la çardakun dhe hyri në konak. Vallja kish mbaruar. Po tani? U ul në divan. E tronditur dhe shpirt vrarë, trupi i ishte mpirë, gulçi po I merrte frymën, shikimin ja mjegullonte tisi i lotëve. Mbështeti krahët mbi gjunjë, uli kokën dhe vetiu nisi të gulçonte dhe qante me dënesa.

Hava hanëmi, edhe ajo e tronditur u mundua ta qetësonte.

-Jo -tha ajo, e ngashëryer- ai nuk duhet të vdesë. Është aq I ri dhe, o Zot, më fal.aq i bukur, aq i ri. Osman Taka gjyzel[13].Osman çok gjyzel[14].Një valltar i pashoq që nuk ka frikë nga vdekja po e tall dhe e përqesh atë.

Duke dënesur me gulçe, përsëriste po ato gjëra, pastaj qante dhe e zuri një lemzë e keqe. Havaja dërgoi kopilen të thërriste zonjën. Edhe së ëmës ajo i tha po ato fjalë dhe iu lut t’i kërkonte të atit që t’ia falte jetën Osmanit të bukur.

Ndërsa në saraj po ndodhnin këto gjëra, vallja kishte sosur. Violixhinjtë u larguan. Nuk deshën të shihnin vdekjen pas atij triumfi të jetës. Po bëheshin përgatitjet për ta varur të dënuarin. Xhelati, një arap i zi, ia lidhi duart prapa shpine, e hipi mbi podin e drunjtë të sheshvarjes dhe i vuri në qafë lakun e litarit që binte era dyllë.

-S’e kasha ditur që vdekja bie era dyllë- i tha xhelatit. Pastaj arapi, palosi një çember më dysh dhe deshi t’i lidhte sytë.

-Jo,- itha Osmani qetësisht- dua ta shoh vdekjen në sy!

Valiut iu afrua një shërbyes i shtëpisë, bëri temena dhe seç i mërmëriti në vesh. Valiu flakë i kuq në fytyrë, u ngrit dhe dha porosi që të mos vepronin pa një urdhër të dytë të tij. Çdo gjë ngriu.

Në odën e madhe kishte plasur shamata.

E bija u turr drejt tij, i pushtoi gjunjët dhe i puthi duart.

-O At, mëshiroje dhe falja jetën Osman Takës! Është aq i ri, aq trim, aq i bukur…

Valiu e ngriti të bijën dhe e uli në divan.

-Kaq shumë të pëlqeu, mos do që të martojmë me të.

Gjylyzari e mblodhi veten, në fytyrë i ra një hijeshi e pa pritur dhe buzëqeshja e ndriçoi të tërën. Perëndoi sytë dhe iu përgjigj të atit sikur ti fliste zbrazëtirës:

-Ah, ku ta kasha atë fat!

Valiun e tërboi paturpësia e së bijës, deshi ti turrej me fjalë të rënda: ta quante zuskë, kuçkë, të pafytyrë, cipëplasur, por ai e nduku gjuhën dhe nuk i la fjalët të dilnin jashtë gardhit të dhëmbëve. Aty ishte Hava hanëmi dhe fjalët do të mernin dheun. Do të bëheshin gazi i botës

-Po Valide Hanëmi, axheba, ç’farë mëndje na jep?- iu drejtua ai së shoqes.

-Ne një vajzë të vetme na fali Allahu, ajo është drita e syve tanë dhe shpresa e jetës sonë. Nuk e sheh që po marroset e po i ikën fiqiri! Le të bëjë emër Zoti që t’ia dëgjosh këtë dëshirë!

-Po Hanëmi I Mylazimit, ka për të na thënë një fjalë?

Hava Hanëmi edhe vetë ishte e tronditur dhe e turbulluar nga sa kishte parë. Bukuria dhe hijeshia e atij  burri s’i shqitej as nga mendja as nga sytë.

-Jam e nderuar Vali Pasha, që kërkon edhe një këshillë nga mua. Bëja qejfin vajzës së vetme dhe Valide hanëmit! Ti je streha dhe zoti i tyre. Nuk prishet perandoria se i falet jeta një kaçaku. Perandoria është e madhe, ka patur e do të ketë gjithmonë trazira. Nuk do t’i shuajë apo ngjallë ato vdekja e një arnauti.

Kjo ishte e ç’ishte.Të tjera priste Pashai, të tjera thanë zonjat!

-Zonja të larta e të nderuara, Ju u bëtë tri dhe më mundni mua. Një i ditur ka thënë se është më e lehtë të komandosh një tabor me asqerë, se sa gratë e shtëpisë tënde.Por ai kryengritës, besëthyer, ka guxuar të ngrihet kundër Padishahut. Duan të bëjnë Shqipërinë. Ama, Sulltani ynë, që allahui shtoftë ymryn e mos na lëntë pa ‘të, e ka hijen të rëndë në çdo skaj të perandorisë. Ndëshkimi i tij është mëshira e Allahut!

U mendua, vuri në punë mëndjen e tij dinake, thirri në ndihmë dhelpërinë orientale e mandej u tha zonjave:

-U bëftë vullneti juaj! Jetën do t’ia fal, por hijen e vdekjes do t’ia lë pas.[15]

Xhelati, ushtarët dhe sehirxhinjtë po prisnin. Osman Taka, me lakun e litarit në qafë, që priste t’i këputej filli i jetës, shikonte në qiell zogjtë që fluturonin drejt perëndimit.

Valiu u afrua te trekëmbëshi. Xhelati u bë gati t’i jepte shkelmin skamisë së drunjtë. Valiu ngriti dorën:

-Hiqjani litarin! Varja shtyhet gjer në një urdhër të dytë! Të dënuarin mbylleni në kaushin e hapsanës së kalasë.

Ishte një lehtësim për të gjithë. U mjaftonte vetëm pjesa e parë e shfaqjes, njerëzorja dhe jo mizorja.

*     *     *

Osman Tkës, ju fal dënimi. Lajmi mori dhenë. Nga Konispoli erdhën kalorësit që prunë kalin e bardhë dhe ai, pasi kishte triumfuar mbi vdekjen me forcën e jetës, që më von për brezat do të ishte një legjendë, ai që i kishte dhënë emrin e tij një valleje, fluturoi për në vendlindje.

Fund.