| E enjte, 21.01.2021, 10:35 PM |
GYSTAV LË BON – “PSIKOLOGJIA E TURMËS”
Nga Xhelal
Zejneli
“Psikologjia e turmës: Studim i
mënyrës së zakonshme të të menduarit” (Psychologie des foules, 1895) është
vepër e autorit legjendar Gystav Lë Bon. Nga shumë studiues, kjo vepër
konsiderohet si një ndër librat më të mëdhenj të të gjitha kohëve. Në saje të
vlerave të veta të vërtetuara, ajo ka tërhequr një brez të tërë lexuesish. Duke
qenë një vepër me vlera të pakapërcyeshme, “Psikologjia e turmës” është
bërë lektyrë e domosdoshme e shumë universiteteve dhe e programeve studimore.
Ky studim fitoi rëndësi në gjysmën e parë të shekullit XX, kur u zbatua gjatë
hulumtimeve mbi ndikimin e mediumeve për t’i përshkruar më mirë reagimet e
grupeve të varura ndaj përmbajtjeve të tyre (të mediumeve).
Njerëzit mund të sundohen më lehtë duke nxitur (ngjallur)
pasionet e tyre sesa duke u kujdesur për interesat e tyre. Ka studiues që janë
marrë me përshkrimin e shpirtit të fiseve (të racave). Në veprën “Psikologjia
e turmës” Gystav Lë Bon studion shpirtin e turmave.
Tërësia e cilësive të përbashkëta që ua imponon
trashëgimia çdo individi të një fisi, përbën shpirtin e atij fisi. Por, kur një
numër i caktuar i këtyre individëve, me qëllim ndonjë veprimi, gjendet i
bashkuar në turmë, hulumtimet tregojnë se nga vetë akti i afrimit të tyre
rezultojnë disa karakteristika psikologjike të reja, që janë karakteristika të
fiseve, e që herë-herë, midis tyre kanë edhe dallime të mëdha.
Në jetën e popujve, turmat gjithmonë kanë luajtur një rol
të konsiderueshëm. Por, ky rol, kurrë s’ka qenë aq i rëndësishëm, sa sot.
Veprimi i pavetëdijshme i turmave, në vend të angazhimit të vetëdijshëm të
individit – ka qebe një prej karakteristikave kryesore të shekullit XIX.
* * *
Gystav Lë Bon (Gustave Le Bon, Nogent-e-Rotrou, 7 maj 1841 – Paris, 13
dhjetor 1931) është studiues francez, psikolog social, sociolog, antropolog,
shpikës. Në mënyrë amatore është marrë edhe me fizikë. Vepra më e rëndësishme e
tij është “Grupi: Studim për mendimin e popullarizuar”. Tekstet e tij
përmbajnë teori për karakteristikat e nazizmit, për superioritetin racor dhe
mashkullor si dhe për psikologjinë e turmës. Lë bon e filloi karrierën e vet si
shkrimtar, duke punuar në fushën e re të antropologjisë. Është i njohur për “Psikologjinë
e grupit” (turmës)
Ka lindur në Francë. Studioi mjekësinë. Gjatë viteve
1860-1880 udhëtoi nëpër Evropë, nëpër Azi dhe nëpër Afrikën Veriore. Ka shkruar
për arkeologji dhe për antropologji. Fitonte para duke dizajnuar aparatura
shkencore. Veprën e parë, “Psikologjia e njerëzve”, e botoi në vitin
1894. Vepra më e njohur e tij është “Grupi: Studim i mendimit të
popullarizuar” botuar në vitin 1896.
*
* *
Lë Bon nuk ka qenë sociologu i parë që ia ka dhënë
diagnozën shoqërisë së vet dhe që e ka zbuluar fenomenin e ri të “Grupit”.
Teoricienë të parë të cilët kanë folur për sjelljen e grupit kanë qenë:
sociologu francez Gabriel Tard, avokati dhe kriminologu italian Shipio
Sigele dhe sociologu gjerman Georg Zimel. Që të tre kanë ardhur në
përfundime të ngjashme për grupet masive në çastet kritike. Në këtë kohë lind
edhe teoria e re e aksionit social. Sebati i parë lidhur me psikologjinë e
grupit është zhvilluar midis Gabriel Tardit dhe Shipio Sigeles. Ata kanë
debatuar sesi ta përcaktojnë fajtorin, ta përcaktojnë përgjegjësinë penale në
grup dhe në bazë të kësaj të vendosin se cilin duhet arrestuar.
Lë Bon dhe Franca kanë qenë dëshmitarë të tri ngjarjeve
të mëdha: Komuna e Parisit (1871), ngritja e Zhorzh Ernest Bulanzhesë
dhe Afera e Drajfusit. Në shekullin XIX Parisi ka qenë një prej qyteteve
industriale më të mëdha të Evropës. Në plan të parë të tij ka qenë forcimi i antisemitizmit
dhe i të djathtës ekstreme. Pushtimi i Alzasit dhe i Lorenit nga
Gjermania i nxiti në Francë lëvizjet nacionaliste dhe djathtiste. Konceptin e
vet për veprën “Grupi”, Lë Bon e krijoi në këtë kontekst, domethënë në
rrethanat e sipërthëna.
*
* *
Shënim: Gabriel
Tard (1843-1904) sociolog, kriminolog dhe psikolog francez; Shipio
Sigele (Scipio Sighele, 1868-1913) psikolog, kriminolog dhe sociolog
italian; Georg Zimel (Georg Simmel, 1858-1918) sociolog, filozof dhe
kritik gjerman, me prejardhje hebraike; Zhorzh Ernest Bulanzhe (Georges
Ernest Jean-Marie Boulanger, 1837-1891) gjeneral dhe burrë shteti francez,
politikan reaksionar; gjatë viteve 1880 ishte prijës i lëvizjes autoritare
afatshkurtër, të njohur si bulanzhizëm, e që përbënte kanosje për
stabilitetin e Republikës së Tretë; Afera e Drajfusit (L’affaire
Dreyfus) – skandal politik që ndau Republikën e Tretë Franceze; oficeri francez
me prejardhje hebraike Alfred Drajfus (Alfred Dreyfus, 1859-1935), më 15
tetor 1894 u akuzua rrejshëm se i ka dhënë Gjermanisë sekrete ushtarake; e
vërteta u zbardh në vitin 1906; në këtë aferë u implikua edhe shkrimtari Emil
Zola (1840-1902), i cili doli në mbrojtje të Alfred Drajfusit.
*
* *
Paraqitet fenomeni i ri i bashkëngjitjes së individit,
grupit të tubuar, jo vetëm për t’u zgjeruar trupi i grupit, por edhe të
analizohet ndikimi i grupit mbi individin. Kur grupi tubohet ose bashkohet,
lind “ndikimi magjik i grupit apo i ndonjë shkaku tjetër për të cilin ne
nuk jemi të vetëdijshëm”, që e ndryshon sjelljen e çdo individi. Tash e
tutje, ai do të udhëhiqet nga “mendimi i grupit”. Ky model e sheh
grupin si një masë dhe çdo individi ia merr mendimin, sistemin e vlerave dhe
bindjen. Vetë Gystav Lë Bon thotë: “Individi është një kokërr zalli, në
mesin e kokrrave të tjera të zallit”, të cilat stuhia i shpërndan sipas
dëshirës së vet”.
Lë Bon thotë se “grupi” përbëhet prej tre proceseve
kryesore: anonimiteti, infektimi dhe përkulshmëria (nënshtrimi
i verbët). Anonimiteti i mundëson individit, i cili mendon në mënyrë racionale,
të ndjehet se e humb përgjegjësinë personale. Individi bëhet primitiv,
irracional (e humb arsyen) dhe emocional. Kjo
mungesë e kontrollit mbi veten, i mundëson individit të sillet në mënyrë
instinktive dhe të pranojë sjelljen instinktive të pavetëdijshme. Lë Bon thotë
se grupi e shtrembëron teorinë e evolucionit të biologut,
natyralistit dhe gjeologut anglez Çarls Darvin (Charles Robert
Darwin, 1809-1882) dhe e shndërron në regresive, duke e dëshmuar teorinë
embriologjike (teorinë e rikapitulimit) të zoologut,
natyralistit, filozofit, mjekut gjerman Ernest Hekel (Ernst Heinrich
Philipp August Haeckel, 1834-1919): “Zhvillimi individual i organizmit
(ontogjenia) është rikapitulim i zhvillimit evolutiv të tij (filogjenisë).”
Infektimi ka të
bëjë me disa të sjelljes në grup (p. sh., kur protestuesi e thyen
dritaren). Në këtë rast, individi, për hir të grupit, interesat personalë i lë
mënjanë. Ndërkaq, përkulshmëria apo nënshtrimi i verbët
shërben për përhapjen infektimit. Kur tubohet grupi, zëri i
personit me ndikim i hap dyert e veprimit të pavetëdijshëm.
Në këtë fazë, grupi bëhet homogjen dhe atë e udhëheq lehtë
anëtari më i fuqishëm. Lë Bon thotë: “Udhëheqësit për të cilët flasim,
zakonisht janë njerëz të aksionit dhe jo të fjalëve. Ata janë persona posaçërisht
të rekrutuar, me mendje gjysmë të çrregulluar apo që ndodhen në kufirin e
çmendurisë”.
Kundërshtarët e konceptit “të mendimit kolektiv”
të Lë Bonit, paraqesin tezë të kundërt dhe thonë se sjellja kolektive është
pasojë e çdo individi, që e përbën atë grup. Psikologu amerikan, një nga
themeluesit e psikologjisë së personalitetit Gordon Vilard Olport (Gordon
Willard Allport, 1897-1967) ka qenë në krye të një sërë sulmesh dhe ai thoshte
se nuk ekziston diçka si “mendimi kolektiv” dhe se grupi përbëhet vetëm prej
reaksioneve të veçanta. Çdo analizë të mendimit, të ndarë nga psikika e
individit, ai e ka konsideruar të pakuptimtë apo “llomotitje”, ndërsa në
tekstin e vet për psikologjinë sociale, të botuar në vitin 1924, thotë: “Nuk
ekziston kurrfarë psikologjie e grupit, e cila në thelb apo plotësisht, nuk
është psikologji e individit”.
Ish-profesori i një universiteti amerikan, Xhorxh Mose,
konsideronte se teoria fashiste për liderizmin që shfaqet në
vitet ’20 të shekullit XX, bazohet me të madhe në këtë teori të Lë Bonit. Dihet
se Adolf Hitleri e ka lexuar këtë vepër dhe se në librin e vet “Lufta ime” (Mein Kampf, 1925)
i ka përmendur teknikat e propagandës, të propozuara nga Lë Bon. Veprën e Lë
Bon-it e ka njohur mirë edhe Benito Musolini. Madje e ka lexuar disa
herë.
Nën ndikimin e kësaj teorie ka qenë edhe
austro-amerikani, i njohur si baba i marrëdhënieve me publikun
dhe i propagandës Eduar Bernes (Edward Berays, 1891-1995), fis i
neurologut austriak me prejardhje hebraike, themelues i psikanalizës
Sigmund Frojd (1856-1939). Në librin e vet “Propaganda” ai thotë
se “karakteristika kryesore e demokracisë është manipulimi me mediumet
masive,” Si shumë presidentë amerikanë të shekullit XX, nën
ndikimin e Lë Bonit ka qenë edhe presidenti Teodor Ruzvelt (Theodore
Roosevelt, 1858-1919).
*
* *
Gystav Lë Bon konsideronte se femrat nuk mund të kenë
arsimim të njëjtë si meshkujt dhe për këtë ka paraqitur një sërë argumentesh.
Ai thotë se ka shumë femra, truri i të cilave, për nga madhësia është më afër
trurit të gorillave, sesa trurit më të zhvilluar të mashkullit. Lë Bon
konsideronte se meshkujt përbëjnë formën më të fortë të racës njerëzore.
*
* *
Gystav Lë Bon është përpjekur që problemin e rëndë të
turmave ta analizojë nëpërmjet një procedure shkencore, përkatësisht duke
zbatuar një metodë të caktuar, duke i lënë mënjanë mendimet, teoritë dhe
doktrinat. Sipas tij, ky ka qenë i vetmi mjet për të zbuluar disa pjesë të së
vërtetës, sidomos kur kemi të bëjmë, sikur këtu, me një çështje që i trazon
shpirtrat. Gystav Lë Bon thotë se një dijetar që ka ndërmend të studiojë një
dukuri, nuk duhet të merret me interesat që nuk përputhen me pohimet e tij. Në
një publikim, mendimtari Goble d’Alviela (Goblet d’Alviela) ka
konstatuar se Gystav Lë Bon-i, duke mos i përkitur asnjërës prej shkollave
bashkëkohore, herë-herë vjen në kundërshti me përfundime të caktuara të atyre
shkollave. Sipas Gystav Lë Bon, ai që i përket një shkolle, pa mëdyshje i
pranon edhe paragjykimet dhe bindjet e asaj shkolle.
Gystav Lë Bon, nga
hulumtimet e veta nxjerr përfundime që dallohen prej konstatimeve të studiuesve
të deriatëhershëm. Ai konstaton varësisë shpirtërore të plotë të turmave, duke
përfshirë këtu edhe tubimet e elitës. Sipas Gystav Lë Bon, analiza e kujdesshme
e fakteve historike tregon se organizmat shoqërorë janë po aq të ndërlikuar sa
edhe organizmat e të gjitha qenieve. Nuk është e mundur që ata t’u nënshtrohen
ndryshimeve të thella. Herë-herë, natyra është radikale, por jo ashtu si e
kuptojnë njerëzit. Për këtë arsye, mania e reformave të mëdha është diçka më
fatkeqe për një popull, pavarësisht nga fakti se në shikim të parë, teorikisht
këto reforma mund të duken të vlefshme. Ato nuk mund të jenë të dobishme,
përpos po të ishte e mundur që përnjëherë të ndryshohet edhe shpirti i
popullit. Një mundësi të tillë e ka vetëm koha. Ajo që sundon mbi njerëzit janë
idetë, ndjenjat dhe traditat – gjëra
që janë në ne. Institucionet dhe ligjet janë reflektim i shpirtit tonë,
shprehje e nevojave të tij. Duke dalë nga ky shpirt, institucionet dhe ligjet
nuk mund ta ndryshojnë atë (shpirtin). Analiza e fenomeneve shoqërore nuk mund
të ndahet nga analiza e popujve, prej të cilëve kanë lindur këto dukuri. Në
aspektin filozofik, këto dukuri (fenomene) mund të kenë vlerë absolute, por në
aspektin praktik, vlera e tyre është relative. Dukuritë shoqërore duhet
analizuar në mënyrë alternative, nga dy aspekte tejet të ndryshme. Atëherë
shihet se mësimet e arsyes së pastër shpeshherë janë në kundërshti me mësimet e
arsyes praktike. Janë të pakta faktet, sidomos ato fizike, për të cilat nuk do
të zbatohej ky dallim. Nga aspekti i të vërtetës absolute, një kub apo një
rreth, janë figura gjeometrike të pandryshueshme, të përcaktuara me përpikëri
me formula të caktuara. Por, parë me dytë tanë, këto figura gjeometrike mund të
marrin forma tejet të ndryshme. Këndi i vështrimit, kubin mund ta shndërrojë në
piramidë ose në katror, rrethin në elips apo në vijë të drejtë dhe këto forma
të shndërruara janë shumë më të rëndësishme për vështrim se ç’janë format e
vërteta, për arsye se ato janë të vetmet që i shohim ne dhe që mund t’i
riprodhojë fotografia dhe arti figurativ. Në raste të caktuara, jorealja është
më e vërtetë se realja. T’i përfytyrosh sendet me format e tyre gjeometrike të
sakta, do të thotë ta shtrembërosh natyrën dhe ta bësh të atillë saqë të mos
mund të njihet. Po të supozojmë një botë, banorët e së cilës mund vetëm t’i
kopjojnë apo t’i fotografojnë sendet, pa pasur mundësi t’i prekin, ata mezi do
të arrinin të krijojnë për vete idenë e saktë për formën e tyre. Njohja e
këtyre formave, e arritshme vetëm për një numër të vogël shkencëtarësh, do të
kishte qenë me interes tejet të vogël.
Filozofi që i
studion dukuritë shoqërore duhet të ketë parasysh faktin se ato, përpos vlerës
teorike të tyre, kanë edhe vlerë praktike dhe se, nga aspekti i zhvillimit të
qytetërimeve, kjo e fundit është e vetmja që ka ndonjë vlerë. Rrjedhimisht, ata
duhet të jenë tejet të matur kur nxjerrin përfundime që ua imponon logjika.
Ata duhet të jenë të
përmbajtur edhe për arsye të tjera. Faktorët shoqërorë janë aq të ndërlikuar
saqë është e pamundur të përmblidhen dhe të parashikohen efektet e ndikimit të
tyre të ndërsjellë. Përveç kësaj, pas fakteve të dukshme, ka raste kur fshihen edhe
shumë shkaqe të padukshme. Si duket, dukuritë shoqërore të dukshme burojnë nga
puna e pavetëdijshme e pamatshme, që zakonisht është e paarritshme për analizën
tonë. Dukuritë e dukshme mund të krahasohen me valët të cilat, në sipërfaqen e
oqeanit flasin për dridhjet nëntokësore, qendra e të cilave është oqeani, e që
ne nuk i dimë. Po të analizohen shumë veprime të turmave, do të shohim se ato
dëshmojnë për varësi shpirtërore të veçantë; por ka edhe veprime të tjera ku
ato duken se udhëhiqen prej forcave misterioze – për të cilat të moshuarit
thonë se ashtu e kanë pasur të shkruar, e që ne e quajmë zë i të vdekurve –
forcën e të cilave ne nuk mund të mos e pranojmë, edhe pse thelbin e saj nuk e
dimë.
Ndonjëherë, duket
sikur në gjirin e popujve ndodhen fuqi të fshehura që i udhëheqin. Ç’mund të
jetë më e ndërlikuar, më logjike dhe më e çuditshme se gjuha? Prej ku del kjo
gjë kaq mirë e organizuar dhe kaq delikate, në mos nga shpirti i pavetëdijshëm
i turmave? Akademitë më në zë, gramatikanët më të shquar, s’bëjnë dot gjë
përpos që i shënojnë me mund ligjet që i udhëheqin atë gjuhë. Vetë assesi nuk
do të ishin në gjendje t’i krijojnë. A jemi të sigurt edhe për idetë gjeniale
të njerëzve të mëdhenj, se atë janë vepra vetë të tyre? Pa dyshim, ato i kanë
krijuar gjithmonë shpirtra të veçantë. Por, mijëra kokrrat e pluhurit që
përbëjnë prurjen mbi të cilën mbijnë këto ide – a s’ka qenë shpirti i turmave
ajo që i ka krijuar? Turmat gjithmonë janë të pavetëdijshme, por kjo pavetëdije
mund të jetë një prej sekreteve të forcës së tyre. Në natyrë, qeniet që i
nënshtrohen instinktit, kryejnë vepra, ndërlikueshmëria e të cilave na mahnit.
Për njerëzimin, arsyeja është një nocion tejet i ri dhe akoma më i papërsosur
që të mund të na i zbulojë dhe të na i sqarojë ligjet e pavetëdijes. Në të
gjitha veprimet tona, pjesëmarrja e pavetëdijes është e pafund, ndërsa
pjesëmarrja e arsyes – tejet e vogël. Pavetëdija vepron si një forcë ende e
panjohur. Pra, po qe se duam të mbetemi brenda kufijve të ngushtë por të
sigurt, të asaj që mund ta njohë shkenca dhe jo të bredhë nëpër viset e ideve
të papërcaktuara dhe të supozimeve të kota, atëherë të përcaktohen dukuritë që
janë të arritshme dhe të ndalemi tek ai pohim. Në prapavijën e dukurive që i
shohim mirë, ka edhe të tjera që mezi duken. Edhe pas tyre mund të ketë të
tjerë për të cilat s’dimë dot gjë.
Veprat e zgjedhura
1. “Kërkimi anatomik dhe matematikor i ligjeve të variacionit të
kapaciteteve të trurit dhe të lidhjes së tij me inteligjencën”, (1879); për
këtë vepër mori dy çmime;
2. “Kërkimi eksperimental i variacioneve në
kapacitetin e trurit dhe të kafkës”, (1878);
3. “Kërkime për racat dhe antropologjinë e sotme”, (1881);
4. “Njeriu dhe shoqëria”, (1881):
5. “Bota e qytetërimit islamik”, (1974);
6. “Përdorimi i psikologjisë në klasifikimin e racave”, (1886);
7. “Psikologjia e njerëzve”, (1898);
8. “Grupi: Studim për mendimin e popullarizuar”, (1896);
9. “Psikologjia e socializmit”, (1899);
10.“Evolucioni i materies”, (1907);
11. “Evolucioni i forcës”, (1908);
12. “Psikologjia e revolucionit”, (1913);
13. “Revolucioni francez dhe Psikologjia e revolucionit”, (1980);
14. “Psikologjia e Luftës së Madhe” (1916);
15. “Bota në rebelim”, (1921);
16. “Bota e çekuilibruar”, (1924).