Sylejman Morina: Arbneshët e Zemunikut i ruajtën mbiemrat, por jo identitetin

ARBNESHËT  E ZEMUNIKUT  I RUAJTËN   MBIEMRAT, POR JO  IDENTITETIN

NGA SYLEJMAN MORINA

Kur shkruhet e flitet  për arbneshët e Zarës, zakonisht mendohet për Arbanasin  (Arbëneshin), ndërsa për  Arbneshët e Zemunikut dhe Plloçës nuk shkruhet ose përmendën vetëm  sipërfaqësisht.

Në fakt Arbneshët e Zemunikut përmenden kur është  fjala  për  të shpërngulurit  e parë që  ishin  vendosur në  Zemunik, 14 km nga Zara. “Sipas  njohurive të deritanishme  grupi i parë  i arbneshve  të shpërngulur  ishte vendosur  në Zemunik. Në arkivin e Zarës  ndodhet   dokumenti i nënshkruar  mbi dhënien  e  tokës,   e cila  iu dha  21  familjeve  arbneshe  në Zemunik  në  qershor të vitit 1726.”¹

Pesëmbëdhjetë shtëpitë e para u ishin ndërtuar, si  dhe u ishte siguruar prona, pastaj kanë vazhduar edhe shpërnguljet tjera. Shpërngulja nuk ishte e rastësishme, por e  organizuar, pasi që në ketë  organizim ishin të përfshirë    kryepeshkopi  i  Zarës  V. Zmajeviqi  dhe Republika e Venedikut. Mjerisht  në ato vende të boshatisura nga  shqiptarët u vendos  popullatë malazeze. Arbneshët  e  vendosur  në Zemunik ishin të paktë dhe  nuk ishin të izoluar, por  bashkëjetonin me  popullatën vendore kroate dhe serbe. Procesi i  asimilimit kishte rrjedhur  shumë shpejt në këtë mes të përzier, arbneshët nuk munden t’i rezistonin  këtij procesi shoqëror. Don Mijo Qurkoviqi në broshurën e tij mbi historinë e arbneshve ka përmend një fakt: ”Është e  çuditshme  që asnjë prej pleqve që jetonin në Arbanas rreth gjysmës së shekullit të kaluar (19) nuk mban në mend  se arbanasit e  Zemunikut   kanë folur  arbnisht” .²

Gjenerata e sotme në Zemunik, nuk e konsideron që kanë prejardhje  arbneshe ,  edhe pse emrat  e familjeve ,Paleka, Shestan, Pinçiq, Prengja, Qurkoviq vërtetojnë  origjinën e tyre”³. Nga e kaluara e tyre si dëshmi  kanë mbetur  llagapet e familjeve të ruajtura  deri më sot. Kjo dëshmon se sa  herët ata e kishin humbur gjuhën e tyre. Historiani Tulio Erber, numëron  edhe disa familje tjera të Zemunikut. Ata deri më 1812 i kanë takuar famullisë  së Arbanasit  (Arbneshit) dhe varret i kanë pasur të përbashkëta. Nga arbneshët  e Zemunikut  nuk  kishte pasur personalitete që  janë shquar  për ndonjë  aktivitet  në  ruajtjen e identitetit të tyre sikurse te arbanasit e Zarës. Ata  gjuhën e kishin humbur herët , prandaj  edhe interesimi i studiuesve të ndryshëm  është përqendruar  vetëm për arbneshët e Arbanasit.

Në Arbanas (Arbënesh ), ende jeton gjuha dhe zhvillohen  aktivitete  për ruajtjen e trashëgimisë së tyre kulturore. Këtu arbneshët kanë qenë më të shumtë në numër, më kompakt dhe një kohë të gjatë ishin martuar mes veti, kështu e kishin  fuqizuar  më të tepër lidhjen mes tyre, për këtë arsye procesi i asimilimit ishte zhvilluar më  ngadalë. Arbanasi  ka dhënë personalitete që kanë zhvilluar aktivitete për të mirën e etnitetit e tyre, dhe të kulturës shqiptare. Zemunikun, më 1830,  e kishin pushtuar austriakët, ndërsa administrata e tyre  e kishte  bërë edhe regjistrimin e popullatës, pra  104 vjet pas vendosjes së arbneshve  aty. “Sipas  atij regjistrimi, në Zemunik jetonin 633 banorë në 119 familje, nga të cilat 393 kanë qenë katolikë, ndërsa 240 ortodoksë.  ) Ndërsa Zemuniku është regjistruar  origjinal italisht  siç ishte në kohën e sundimit  të Venedikut. Pra janë shkruar sipas origjinës italiane: Zemonico e Albanesi ose  kroatisht Zemunik i albanci”³. ( Pra në  këtë kohë  shqiptarët  i kanë dalluar nga  kroatët). Ndërsa në regjistrimet e bëra më vonë  arbneshët më  nuk përmenden si komunitet i veçantë. Disa veçori  etnike  kanë humbur me herët e disa me vonë. Ne po e paraqesim  një  shembull. Udhëheqësi i  Zhupës  së Zemunikut Vincenza Basilea, e përmend  një ngjarje  që kishte ndodhur  në mes të arbneshve,  një vrasje mes  familjeve arbneshe të,  “Shimë  Shestanit  i cili e kishte  vrarë Petar  Qurkoviqin, kryefamiljarin e  një familje të madhe. Vrasësi  kishte mbajtur dënimin me burg ,20  vjet, në burgun e Gradishkes. Por familja e të vrarit Petar Qurkoviqit  kishte kërkuar  gjakmarrje, vdekje Shestanit  gjashtëdhjetëvjeçar. Edhe pse  kishin kaluar 16 vite nga dalja prej burgut kishte frikë për jetën e tij. Mirëpo pajtimi mes këtyre familjeve ishte arritur me ndërmjetësimin e priftit Basileu (1868.–1871.)⁴.  Nga kjo kuptohet se edhe pse kishin kaluar 140 vite nga shpërngulja, larg  atdheut, normat zakonore  të gjakmarrjes, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit ende  nuk ishin  zhdukur.

Nga  arbneshët e  Zemunikut, megjithatë  kanë dalë personalitete të shquara  në lëmenj të ndryshëm, si:  Senka Paleka  shkrimtare, motra e saj  atletja dhe basketbollistja Vanja Paleka (reprezentuese), Bernard Paleka gazetar, Ivan Prengja  krye ipeshkëv i Zarës, Ivan  Paleka skulptor,  të cilin  shkrimtari  i shquar kroat Tin Ujeviq e kishte quajtur  Mikelangjelo kroat, pastaj  Mr. e agronomisë Nikolina Paleka,  Dr. Marko Prengja, specialist i mjekësisë sportive, avokati i njohur Petar Pinçiq, delegati i FBA-s, Tonqi Paleka, agronomi i njohur  Slavko Pinçiq, Mladen Paleka , lundrues dhe këngëtar shumë i mirë. Nuk duhet harruar se me origjinë nga Zemuniku është edhe familja e artistes se njohur  Doris Pinqiq, Marko Pinqiqi  trajner i NK “Zadar”, shkrimtari i shquar, kritiku i njohur  Tomislav Bilosniq. Dy personalitete të shquara me origjinë nga  Zemuniku  e  kanë  pranuar  se  kanë  lidhje gjaku me shqiptarët  i ndjeri, Ivan Prengja dhe  shkrimtari i njohur Bilosniqi. “Monsinjor Ivan Prengja, gjatë gjithë jetës kishte kontakte me shqiptar dhe Kishën katolike në trojet Shqiptare, sepse siç thoshte „Unë jam arbanas“ që do të thotë Arbëreshë.”⁵

Lidhja e gjakut e Bilosniqit me arbneshët  është nga nëna, sigurisht  edhe kontaktet me intelektualët shqiptarë, përkthimet e veprave të tija në gjuhën shqipe në Tiranë, mirëpritjet  në Shqipëri  e Shkup, vetëm sa i’a kanë sforcuar ndjenjën e përkatësisë  arbneshe.

Zemunikun e kishte vizituar shkrimtari dhe publicisti  Hajrullah Hajdari nga Ulqini më 2017.  Si e ka përjetuar, vizitën  në Zemunk të Zarës  ai e  ka përshkruar në reportazhin   me arbëreshet e Zarës të botuar në “Koha Javore”, në të cilën kishte   shkruar:  “U larguam  nga Zemuniku, disi  të dëshpëruar  për faktin  se asimilimi  i shqiptarëve   këtu kishte  arritur  kulmin, qenia shqiptare  ishte zbehur   dhe  përveç  mbiemrave  që të kujtonin  prejardhjen e shqiptarëve  banorëve të këtij lokaliteti, tjetër nuk u kishte mbetur”⁶. Por  kështu ka ndodhur edhe  me kolonitë tjera shqiptare në botë. Populli  shqiptarë  gjatë  historisë i është  ekspozuar asimilimit  nga sunduesit e ndryshëm, ose  duke u shpërngul në vende tjera edhe nga varfëria  dhe  atje janë asimiluar . Nga shtypja e varfëria  kanë ndodhur edhe  shpërnguljet të mëdha, si në Itali, Rumani Turqi,  Dalmaci, Ukrainë, Bullgari, Siri, Amerikë, si dhe diaspora e re në vendet perëndimore etj. Por  vijimësia e kësaj plage vazhdon  edhe  në shekullin 21.  Shtrohet pyetja, cili do të jetë fati  i shqiptarëve të shpërndarë në të gjitha   kontinentet? A do të përsëriten edhe raste tjera si  Zemuniku? Për të penguar asimilimin apo ngadalësuar duhet shumë veprime, të organizuara në vijimësi me projektet  kulturore  e arsimore me bashkëpunim me diasporën...

Shtetet tona  jo te konsoliduara, jo demokratike me ekonomi katastrofale, me korrupsion aq të lartë, me  elita politike të papërgjegjshme, nuk brengosen e as nuk shqetësohen   për popullatën  brenda  shteteve tona e lëre më për diasporën. Këta duhet  të angazhohen me projekte afatgjata për t`i i kthye ata që dëshirojnë, për t’i motivuar  për investime,  dhe për t’i tërheq investitorët e tjerë  pa iu vu  barriera burokratike  e personale  nga individët e fuqishëm  politik. Këta nuk merakosen as për ikjen e trurit për të cilin ka investua aq shumë shoqëria  e të cilin si produkt i gatshëm e marrin në shfrytëzim të tjerët. Këto elita mjerisht shumë dëm  i kanë sjell  popullit tonë  në Shqipëri e Kosovë.

Nëse do të vazhdojnë trendët e këtilla të ikjes së rinisë  fatkeqësisht   është duke u rrezikuar edhe  substanca e jonë kombëtare! Po ashtu mund të ndodh që  pasardhësit  e bashkëvendësve tanë  të lindur  në shtetet perëndimore do t’u  falënderohen gjyshërive  dhe  baballarëve të tyre, falë të cilëve ata kanë  lindur dhe  jetojnë  në  vendet  e zhvilluara demokratike, duke shpëtuar   nga skamja, varfëria dhe korrupsioni me bollëk në vendet e të parëve të tyre. Ashtu   siç ishte përgjigjur  në një hulumtim  shkencor  nxënësi arbnesh i shkollës fillore “Kruno Kërstiq” nga Arbanasit  i  Zarës: “Është mirë t’i ruash  dhe të mësosh për  rrënjët tua, por megjithatë  i falënderoj  stërgjyshërit e mi që u shpërngulën   nga Shqipëria malore në Kroacinë e bukur, që të bëjmë jetën tonë shumë të mirë dhe të këndshme”⁷

Literatura  e shfrytëzuar:

1. nkarbanasi.hr/o-arbanasima.htm

2.Qurkoviq don  Mijo –Zhupnik u Diklu, Povijest  arbanasa  kod  Zadra, Shibenik .1922 faqe 14

4.  http://kud-sveta-kata.hr/download/vb.pdf

3.Ante Brali?-Zemunik-za  Austrijske Uprave, faqe 227

5 Revista drita . e përmuajshme  fetare kulturore e kishës katolike

Janar 2010 nr.1 Prizren  faqe 4.

6  Koha javore, Podgoricë,  763 ,4.05.2017 faqe  27

7 Povijesno naslije?e i nacionalni identiteti,Zavod za školstvo Republike Hrvatske, Zagreb, 2006.faqe 113.