Fritz Radovani: Eqrem Çabej - Analiza për Epikën e Poetit kombëtar At Gjergj Fishta

Nga Fritz RADOVANI

Kujtoj…Sot, mbas sa vjetësh:

Studjuesin e madh...

Prof.Dr. Eqrem Çabej

Analiza për Epikën e Poetit kombëtar At Gjergj Fishta… (Pjesa I)

I rrënjosur thellë në vendin e tij, të cilin e linte vetëm për pak, për t’u kthyer gjithmonë rishtas atje, Fishta fuqitë e tij njerëzore e poetike i thithi prej kësaj toke. Atje te godinë e dytë e Kuvendit, që ndodhet jashtë qytetit të Shkodrës, ku pemë të lashta japin një qetësi të ëmbël, atje jetoi jetën e tij dhe përgjoi frymëzimet e qeta të zânavet. Ai nuk qe asish shkrimtarësh jo aq të rrallë në Ballkan, të cilët më të shumtën e jetës së tyre e kalojnë nëpër qytete të mëdha të viseve të huaja. Ai qe një nga ato natyra të cilat ngrihen e rriten dalëngadalë prej qarkut të tyre. Në këtë qe një bir i vërtetë i polemit (popullit) të tij dhe bash nga kjo rrënjosje te trualli i vet ai u bë, në një tjetër kuptim sesa Naim Frashëri, poeti kombëtar i Shqipërisë.

Këtij themeli të përbrendshëm të qenies së tij erdhën e iu shtuan elemente të jashtme që e ndikuan (influencuan) edhe këto drejtimin e veprës së tij. Sëpari dega e fratit qe ajo e cila e bëri, për sa rrojti, predikues në kuptimin më të mirë të fjalës. Sikurse burri e frati dinte e tërhiqte me fjalime frymëplotë, ashtu poeti me fjalën e tij plot besë i dëftoi kombit të vet vlerat etike të tij dhe ndjenjën kombëtare që po lindte…

Por dega kishtare pati ndikim edhe mbi punën e tij letrare, në zgjedhjen e lëndës së veprave.

Përveç kësaj duhet përmendur këtu një shtytje e jashtme letrare. Kjo është poezia sllave jugore e shekullit të 19 të vonë e sidomos vepra e françeskanit boshnjak Grga Marti? (1822-1905), të cilën poeti e njohu në vend vetë; kjo i shërbeu si një farë modeli. Sikurse ata shkrimtarë po këndonin jetën e fiseve sllave jugore, që janë shpesh herë gjiní me fiset shqiptare të Veriut dhe që kanë shumë herë po të njëjtën mënyrë jetese me këto fise, kështu deshi dhe poeti ynë të bëjë diçka të njëjtë në vend të vet. Themelin e përbashkët poetik e jepte ndjenja epike e jetës, ndjenjë e cila në pjesën dinarike të Sllavëvet jugorë dhe në Shqipëri, posaçërisht në veri të saj, është aq e gjallë sa në pak vise të Europës; kështu poeti, i shtyrë edhe prej temperamentit të tij, u drejtua medoemos nga poezia epike. Në lidhje me këto nuk është ndofta një hasje e kotë që kryevepra e tij quhet Lahuta e Malcís sikurse vepra e Njegošit Gorski vijenac (Kurora e Malit), duke theksuar që të dyja këto vepra në titullin e tyre elementin mal. Nuk duhet atëherë të çuditemi kur te poeti shqiptar dhe te poetët sllavë gjejmë motive, figura e situata që ngjajnë ndërmjet tyre: si këtu dhe atje në të njejtin situacion poetik poeti thërret “vashën e malit”, më njerën anë zânën, më tjetrën vilen.

Njerëzit ecin shpesh mbi të njëjtën fushë shpirtërore, trimëria është gjëja më e madhe e kësaj bote, dera rri gjithmonë e hapur mikut dhe jeta patriarkale sundon gjithkund në familjen e madhe. Po, edhe nëpër gryka e male dalin po të njëjtat hire. Gjithë këta rrjedh nga që kemi të bëjmë me të njëjtën racë dinarike, e cila rron te ne endé shqiptarisht e atje në trajtë të sllavizuar. Shohim pra se dhe në literaturë na del përpara po ajo që ndodh me poezinë popullore sllave jugore e shqiptare, të cilat kanë lidhje të brendshme të ngushtë ndërmjet tyre. Kjo botë nuk mund të jetë krejt sllave, sepse u mungon për një pjesë të madhe Sllavëve të tjerë; e kanë së bashku Shqipëria Veriore e Jugosllavia dinarike (Bosnja, Hercegovina, Mali i Zi.) Do të ketë dalë nga një simbiozë e lashtë sllavo-shqiptare. Mund të kemi të bëjmë këtu me nënshtresën ilire, që mjerisht nuk njihet mirë e që me rekonstrukcione mbrijmë ta depërtojmë vetëm copa-copa, nënshtresë që vazhdon të jetojë me një veshje shpeshherë të sllavizuar. Një term si “Njeriu malazias” i Gerhard Gesemannit nuk ka të drejtë të ekzistojë më vete e i izoluar, po qe se e vrejmë siç është edhe e drejta, në një lidhje të tillë më të gjerë. Kurse fise malazeze tipike si Kuçi, [Piprri Palabardhi – Bjelopavloviq] e Vasojeviqt është treguar se para jo shumë brezave kanë qenë Shqiptarë, atëhere per analogiam na dalin pikëpamje të reja përmbi gjenezën e fiseve sllave jugore, lidhje historike interesante me fiset shqiptare dhe përfundime me rëndësi për lindjen e të dy poezive popullore. Nuk mundemi të hyjmë këtu më thellë në këtë çështje. Vetëm nxjerrim këtë, se te reminishencat sllave të Fishtës kemi të bëjmë më fort me një model, me një zgjim, me një shtytje, me një të hequr të vrejtjes drejt pasurive të njëjta te vatra e vet sesa me një ndikim poetik të thellë. Një herë i zoti i vetvetes, poeti rrahu me fuqit’ e veta e gjer në fund atë rrugë që pat filluar sëpari.

Më 1905 dolën pesë këngët e para (bleu i I) të kryeveprës së Fishtës Lahuta e Malcís, vitin tjetër bleu i II me katër këngë.

Ai vazhdoi e punoi përhera më te dhe e botoi më 1937 në formë të plotë me 30 këngë. Qe her’ e parë që një poet po përpunonte jo më epopenë kombëtare tradicionale të Skënderbeut, por ngjarje nga historia më e re e Shqipërisë. Ajo kohë e ndritur e historisë shqiptare pat frymëzuar para tij dy shkrimtarë. Jeronim de Rada (1814-1903), i dalë nga kolonitë shqiptare të Kalabrisë, e pat madhëruar atë kohë me mallin e të mërguarvet e në frymë romantike, me stil baladesk e në disa pamje epike të konceptuara nganjëherë madhërisht e që kanë pak lidhje midis tyre. Te këto Skënderbeu vetë del vërtet rrallëherë në shesh, por ze me gjithë këtë vendin qendror, rreth të cilit grumbullohen figurat e tjera. De Rada duke u mbështetur në këngët e moçme historike të Shqiptarëve t’Italisë që patën ikur nga rreziku i Turkut, pat dashur të rindërtojë një epos të Skenderbeut dhe ta mbushte me fytyra historike e të trilluara burrash e grash, të ngjallte kështu sërish një kohë heroike. – Njëkohësisht me de Radën në Itali, në Shqipëri një tjetër romantik u përpoq të përbluajë këtë lëndë: Naim Frashëri. Mungesa e pikave kulmore epike, përpjekja për një fill historik të paprerë të kallzimit e bëjnë veprën e tij, e cila mban titullin karakteristik Istori e Skënderbeut, më shumë një histori në vjershë sesa një epos. Naimi nuk qe lindur për poet epik dhe ndikimi i poezisë perse qe bash i përshtatur për ta bërë veprën e tij disi të gjatë. Përveç kësaj, qëllimi i këtij idealisti të madh, në një kohë kur Shqiptaria jashtë Atdheut po luftonte për çlirimin e Kombit prej zgjedhës turke, nuk ka qenë krijimi vetëm i një vepre arti. Arti u merrte për diçka më shumë, për një vepër etike-kombëtare, për lartësimin e zgjimin e shpirtrave me anën e shembëllit të naltë të trimit të kombit. E këtij qëllimi poeti ia mbriti më së ploti. –Përveç kësaj një epos i Skënderbeut duhesh a priori të dështonte, sepse një largësi e madhe, plasa e çarë nga sundimi i gjatë turk, e ndante tashmë shtatin e heroit dhe kohën e tij prej ndjenjës së re të polemit, dhe vetëm në kohët e fundit ai është ringjallur mirë te kjo ndjenjë.

Këtu do të qëndrojë midis së tjerash edhe një shkak i brendshëm, që edhe veprat epike me një ethos aq të lartë të de Radës e të Naim Frashërit u desh të thyheshin më së fundi te natyra e kompleksit të lëndës.

Këtu fillon Fishta me instinktin e drejtë të poetit. Ai mjaft të zhytej në histori të kombit për të mbushur plot të dy duart. Këtu po luftonte një popull vërtet ndryshe simbas fiseve e krahinave, por duke dëshmuar gjithkund e gjithmonë mblacën e njënjëjtë etnike. Në qoftë se nuk ka ndodhur më kot që burri më i madh i historisë së këtij kombi është një luftar, këtij kombi iu desh të tregohej edhe në sjelljen historike më të vonë të tij i denjë për atë burrë. Por atëhere do t’u çfaqte përhera dhe anonim poai shpirt që pat frymëzuar dikur Kastriotin për veprat e tij. Ky shpirt vlente atëherë të këndohej prej një poeti kombëtar: ky poet doli me Gjergj Fishtën. – Andej detit, në Siqeli, një tjetër krijoi një vepër kësodore. Zef Skirói (1865-1927) ka kënduar te poemi te dheu i huaj jetën epike shqiptare qysh prej kohëve të lashta të ngurimit te ndërtimi i Kalasë së Shkodrës, nëpër kohën ilire e nëpër kohën e Skënderbeut gjer te mërgimi i Shqiptarëvet për në Itali e duke zbritun gjer te Ali Pashë Tepelena.

Fishta zgjodhi për lëndë luftat drejtpërdrejt të gjalla të çlirimit nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe nga fillimi i këtij shekulli gjer te lufta e Ballkanit dhe te konferenca e Londonit, në të cilën u njoh pavarësia e Shqipërisë (1913): shkurt pra kohën para dhe pas kongresit të Berlinit, i cili në mospërfillje të plotë të së vërtetës i bëri të padrejtë këtij kombi të vogël. Simbas vendimit të këtij kongresi këndi veriperëndimor shqiptar duhej t’i jepej Malit të Zi. Mirëpo për atë që mësëfundi e pranoi Perandoria Osmane, nuk deshën të dinë gjë një grusht malësorësh dinarikë; këta deshën më mirë të kundërshtojnë. Këto ngjarje dhe të tjera kësodore të një natyre më shumë lokale përbëjnë bazën historike për veprën epike të Fishtës. Merita e tij artistike është sesi ai bëri prej kësaj një epope kombëtare. Kjo epope nganjëherë i kalon kufitë e shqiptarisë, duke qenë njëkohësisht në një farë kuptimi edhe një epos ballkanik: përbri Shqiptarëvet dalin Malazestë, të cilët poeti i bën të rrojnë e të lëvizin krejt si Shqiptarë, Osmanët luftojnë, për të ruajtur Gadishullin e Ballkanit, me Rusë, me Sllavë të Ballkanit e me Shqiptarë, gjersa pas luftës ballkanike dëbohen nga ky truall. Gjeneralët e mëdhenj të ushtrisë turke të asaj kohe na dalin përpara. Historikisht drejt dhe me ndjenjë psikologjike të hollë na përshkruhen edhe intrigat e diplomacisë europiane.

E gjithë këto të shikuara nga pikëpamja naive e Malësorit, çka i jep veprës tërheqjen e veçantë të një primitiviteti jo të kërkuar. Kështu mbretërit europianë janë, simbas besimit të Malësorëve, “të shtatë krajlat”: ata mbajnë mbledhjet e tyre sikurse Malësorët në kuvend, dhe flasin në gjuhën e thjeshtë të këtyre.

Përsa i përket arkitekturës së jashtme të saj, Lahuta e Malcís, e cila përshkruan luftat e dy brezave, nuk është një vepër krejt e njënjënjtë me një veprim të vetëm të madh që ta përshkonte nga kreu e gjer në fund. Ajo është më fort një varg këngësh epike, prej të cilave çdo grup përshkruan një ngjarje historike. Ndërmjet është ndërlikuar nga ndonjë këngë e vetme, e cila përshkruan një episod të vetëm që qëndron më vete, ose na largon e na shpie në botën e larme të përrallave, kështu që te ky poet bota e vërtetë dhe bota mbitokësore përzihen lirisht me njera-tjetrën.

Po të krahasojmë formën e parë, shumë më të shkurtër, të veprës me trajtën definitive të vitit 1937, shohim përpjekjen e poetit për të shtrënguar disi lidhjen e dobët ndërmjet këngë e këngë, herë duke ndruar rrjetin e parë të këngëve, herë duke shtuar këngë të reja të krijuara më vonë, për të mbushur kështu plasat e para e për të dhënë një pamje më të plotë. Vepra ka fituar kështu mjaft në rend historik dhe në njësi veprimi. Të kishte rrojtur Fishta më shumë, do të kish shtuar ndofta, në këtë kuptim, edhe këngë të tjera. Por në themel nuk ka qenë qëllimi i tij të krijojë një poem me një veprim kryesor të vetëm dhe me një hero kryesor. Sepse përbri heroit të këngëve të para Oso Kukës, në këngët e vona spikatin trima të tjerë: Ali Pashë Gucija, bajraktari i Hotit Dedë Gjo’ Luli, patrioti i Jugut Abdyl Frashëri, sokolesha Tringa dhe të tjerë trima – trimi plak Marash Uci i këngëve së para na del rishtas në mbarim të veprës – sëfundi gjithë polemi i Malësisë është heroi anonim i veprimit epik.

Vepra e Fishtës i ka rrënjët në tokën e në jetën popullore të Shqipërisë, ajo nuk do t’ishte çka është pa rrojtjen e thellë të vendit nga ana e poetit, dhe nuk mund të kuptohet pa njohur vendin dhe njerëzit e Shqipërisë. Veçse ç’i fali vendi poetit, ky ia përligji në trajtë të fisnikëruar të artit. Sepse vepra e tij u bë pasqyra besnike, fytyra e kthjellët e gjithë vërtetësisë etnike, trimërisë së ashpër, burrërisë luftarake, krenarisë raciale që ka mundur të ruajë gjer sot jeta shqiptare. Poemi i bëri për vete gjithë këto sub specie aeternitatis dhe përbën pra, përtej artit, një dokument etnografik të jetës shqiptare.

Kësaj i përshtatet edhe forma e përjashtme e poemit, stili i të cilit është burrnor e i vrazhdë, gjuha kokërr e larg çdo ëmbëlsie të tepëruar. Shprehja gjuhësore është krejt e njëllojtë me të folurit e malësorit, dhe mund të merret si gjuhë e posaçme e një shtrese luftarësh. Kemi të bëjmë këtu me një gjuhë letrare të krijuar prej poetit vetë, e cila si e tillë është gjuha e naltë, por njëkohësisht gjuhë popullore, e njëjtë me gjuhën e përditshme. Kjo është karakteristika e këtij stili epik të veçantë, krijuesi i të cilit është Fishta: te ky stil do të mbështetet medoemos, me hir a me pahir, çdo krijim a përkthim epik i paskëtajmë në gjuhë shqipe, e sidomos në gegërishte.

Si ka vepruar poeti me lëndën e tij? Fishta ia nisi njëherë nga trualli i vet më i ngushtë: nga Malësia e Veriut me qendër simbolike Shkodrën, atë qytet të lashtë të Shqipërisë që pat qenë në kohë të moçme kryeqyteti i një mbretërie ilire dhe ka formuar edhe në historinë e mëpastajme të vendit një qendër rëndimi. Për spikatjen e veprimit, një prapaskenë e tillë plot traditë ka patjetër rëndësi kryesore. Grumbullin epik të poemit e përbëjnë Dinarikët e vrazhdë të këtij vendi, nga mesi i të cilëve dalin dalngadal trimat kryesorë. Themelin shoqëror e formon fisi me jetën e përditshme të tij, siç na çfaqet te Kanuni i Lek Dukagjinit mbledhur prej të ndjerit Atë Shtiefen Gjeçovi. Kjo është jeta e familjes së madhe të pandarë me pushtetin atëror (patria potestas), jeta e ndarjes së punës, e prerjes së flokëve të fëmijës, e mikpritjes dhe e vëllamisë (probatinisë) së shenjtë, e nderimit ndaj pleqve, jeta e besës, besë burri dhe besë fisi. Është një jetë lufte me armët përhera në brez, me t’u ruajtur përgjithherë nga armiku, me marrje të gjakut ose me gjak të blerë ose të falur bujarisht, me nderim trimash, me këngë kreshnikësh e me ligje (vajtime). Nuk na takon t’i përflasim poetit që ka marrë për lëndë të poemit të tij një trevë njerëzore gjeografikisht kaq të ngushtë; sepse te kjo botë e përshkruar prej tij njohin vetveten jo vetëm Malësorët e Veriut, por gjithë banorët e maleve shqiptare, ata të Verilindjes (Kosovë), të Lindjes (Dibër) e të Jugperëndimit (Labërí). Gjithkund këtu sundon, ku më fort ku më pak, jeta fisore dhe Kanuni i pashkruar.

20 Dhjetor 2019…

Vazhdon Pjesa II.

Shenim: Botimit nuk i asht ba asnjë ndryshim nga origjinali.(F.R. 2020)

Botuar së pari më 1941, në bleun Gjergj Fishta, dalë me rastin e vdekjes së poetit, nën kujdesin e revistës “Shkëndija”. Shtypun në Shtëpinë Botonjëse “Luarasi” Tiranë.

Melbourne, 4 Nandor 2020.