Fritz Radovani: Shkëmb i tokës dhe i shpirtit shqiptar

Nga Fritz RADOVANI

Kujtoj…Sot, mbas sa vjetësh:

Autor’ i librit:

”SHKËMB  I  TOKËS  DHE  I  SHPIRTIT  SHQIPTAR”

T`i heqësh kulturës shqiptare Fishtën, asht njilloj sikur t`i heqësh Rilindjes së përbotshme Dante Aligherin, ndërsa t`i heqësh Fishtës “Lahuten e Malcis”, asht njilloj sikur t`i heqësh Dantes “Komedinë Hyjnore”…

Parathënje:

PROMETHEU I PALIDHSHËM I OKSIGJENIT TË SHQIPES – Nga Ton Zmali

Midis majave kulmore të mendjeve të ndritura, Gjergj Fishta asht mundësi i heshtjeve, vrasësi i harresave, rilindësi dhe ringjallësi i madh, përpara të cilit gjunjëzohen kohnat, qofshin ato hyjnore apo me sakatët, me xhuxhët e tyne epshakë.

Dikujt sot ndoshta fjala liri dhe luftë për të jetue persosjet e saj, i duket si nji zhargon i vjetër i heroizmave të dala boje, por liritë janë si gravitetet e universit, nuk mund të ekulibrojnë jashtë njëra – tjetrës.   Bashkëkohësia e vet, At Gjergj Fishtën e pati krahasue me “Zeusin e vetëtimave e bubullimave”, “Homerin e dytë të Ballkanit”, “Shkëmb i tokës dhe shkëmb i shpirtit shqiptar” etj… Shkëlqimi marramendës i vlerave të tij në të gjitha fushat e jetës përbën në vetvete universet e hapsinave të pafund, të ringjalljeve të pandalshme e të vërshimeve gjigande që mund të sjellë madhështia brilante e kryegjeniut.

Ai ka qenë, asht e do të mbetet pararendës i kohnave,  nji marathonomak pishtarndezur që u bën dritë qorrnajave e miopëve keqorientues të popullit të vet.

Orvatjet dhe përpjekjet ogurzeza të tejskajshme të qarqeve lindore “komuniste dhe mbeturinave anadollake”, sulmet, shpifjet, intrigat dhe heshtjet dashakeqe, ndalimi, çensurimi, harrimizolimi e akuzimi absurd nuk munden të shuajnë e të zhdukin oksigjenin e përjetshëm të artit të fjalëve pa varr të shqipes së futun prej tij në shkolla së bashku me alfabetin që shkruajnë përjetësisht bashkëkombësit e tij, alfabet që u krijue, u orientue dhe u zbatue drejt Perëndimit prej tij, duke u ba oksigjeni i fjalës dhe i gjuhës së lirë që i kishte mungue kombit pesë shekuj në robëri.

Mendoj se mjafton vetëm kontributi i tij për gjuhën për t`iu ngritur përmendorja e pavdekshme kombëtare, “Gjergjit të mendjes përkrah Gjergjit të shpatës”, si dy maja në vargmalet dritëzuese  e të pamolepsuna të kultures sonë.

Me korifeun e ndaluar At Fishta jam takue për herë të parë personalisht në rrethana misteri e të paimagjinueshme, ndonëse në mjediset e jetës ku jam  rritë  oksigjeni i fjalëve epos mbi sharkun e lahutës, telat dhe kuajt e muzave ishin shpirti i ndezun i odave, gëzimeve, festave dhe notave polarike, akujt e të cilave, pas ndalimit të zjarrit fishtian u shndërruan pak nga pak në morg asgjësues dritash, andrrash e shpresash. Aty mbijetoi e kalëroi në katër dekada edhe arkivoli harrimtar i fjalës time gojëndryme.

Nuk e mbaj mend as ditën, as muajin, por kujtoj me siguri se ishte periudha e “Çmendurisë së artit”, menjëherë pas dënimit të festivalit të njëmbëdhjetë, festivalit të pranverës dhe plenumit të katërt që varrosen çdo iluzion për lirinë e artit. Ishte koha që sapo kisha mbrojtur diplomen në I.L.A. (Sot Akademia e Arteve të Bukura). Në barakën prej dërrasash të Mark Frrok Sadikut, në Laç, vëllait të madh të nanës sime, bujta gati si gjysen ilegal i fshehun brenda lëkurës sime.

Në mjes kur ai u ngrit heret për të marr turnin papritur e pakujtue më vjen te koka e minderit dhe më thotë,  -A don me folë goja-gojës me Atin e Madh Gjergj Fishta?!.. E leni këto libra të kuq… Rruga e Shqipnisë asht rruga e Fishtës. Pa prit të marr përgjigjen time rrënqethëse, nxori nga nëndyshemeja e cepit të barakës, poshtë minderit ku flinte nji libër të vjetër, të shkruar në nji gegënishte të pastër. Valixhja prej hekuri kishte edhe libra të tjerë “të verdhë”, siç quheshin atëherë e asokohe për të cilat kurrë  nuk mora haber, por di që u morën pa inventar e pa kthim ditën e arrestit të tij që ishte 5 maji.

Libri i fshehur ishte “Lahuta e Malcis”. Kundër saj dhe autorit ishin derdh mbi mue rrufe leksionesh me lloj-lloj akuzash e sulmesh llahtaruese.   E ndaluemja ka nji shije të çuditshme. U mrekullova që në rreshtat e parë ku në sfond dëgjova fjalën e dajos në ikje kur më  tha:  -Po e mbyll derën me dry nga jashtë.., mos iu përgjigj askujt. Po trokiti kush, fute librin nën jastek e ban sikur po fle gjumë...

U zhyta me nji oreks të urituni në oqeanin e asaj vepre dhe ndjeva brenda çdo vargu e rreshti alarmet zgjuese të “korifeut të ndaluem” që hynte brenda meje si oksigjen përjetësie.

Të nesërmen po aty shetita “Mrizin e Zanave” dhe ndigjiova pallamat e lemerishme  të “Gomarëve të Babatasit”.

Ato dy ditë e netë në barakën e drujtë me dërrasa të vjetra e të kalbuna vende-vende, pranë Kombinatit të Drunit, i kyçun me dry nga jashtë, jetova parajsen e shpirtit qiellor, u ngjita majave të heroizmit të paimagjinueshëm të vetorganizimit atdhetar të malësorëve për vetëmbrojtje të tokës dhe të lirisë së vet. Preka iluzione andrrash universale dhe u tejngopa me oksigjenin e fjalëve pa varr të gjuhës sonë të lashtë sa vetë jeta mbi tokë. Po njikohësisht nga  ekstaza e majave të larta u hodha viktimisht nën kataraktet, hone e humnera të botës së molepsun e pa karakter që paranjoftonte simptomat e ferrit që jetonim.

Gjatë rrugës në fushën e letrave e sidomos pas studimeve të mia që lidhen me “krijimtarinë, estetikën e kritiken e ndalueme të këtij kryegjeniu”, shpesh kam pyet veten:   Pse u ndalue kaq egërsisht ky “Përbindsh i dijeve”, siç e quan  me të drejtë Prof. Aurel Plasari? Pergjigjen e jep vepra e tij dritëzuese. I pa mëkat e krejt pafajësisht u “grabiti djajve të tokës së vet” oksigjenin e fjalëve të gjuhës së Perëndisë për të ndez flakadan  zjarrin e shpirtit atdhedashës të bashkëkombësve të tij në veçanti, por edhe për çlirim njerëzor në përgjithësi nga prangat e jashtme e të brendshme të “luciferrëve të kohnave”. Gozhdat e ndryshkuna të nguluna në trupin e këtij prometheu të lidhun në eposin e maleve të lahutës së tij gjatë kohëve nga psikozat e kryeskifterëve të realsocit që akoma shfaqen aty-këtu në horizontet e lirive si hije të përjetshme, të molepsuna me dogmat e dështueme të botës së fjalëve të vdekuna nga mbingarkesa e tejskajshme  e gazit karbonik e të jetës së ngujueme oksigjenvrasëse e symbyllëse. Dilema fishtiane mbeti e hapun si dilema e njohun shekspiriane “të rrosh apo mos të rrosh”, por ajo s’ kishte të bante me Hamletin, por me shqiptarët.., ”tash që u ba Shqypnia duhen ba shqiptarët”. Në të vërtetë shqiptarët mbeten pa u ba.., dhe dilema fishtiane vazhdon pa kohë e pa cak. Ajo që mbetet perla e pendës fishtiane asht vepra e tij pa dallim feje, krahine si dhe idea në bashkësimin e shqiptarëve.  Duhet theksue fakti se në satirë ke sarkazmen e thellë politike kundër shtetit dhe organizmave shoqnore të bashkëkohësisë, Fishta dhe Migjeni, ndonëse në pozicione të ndryshme, janë në të njëjtën vijë sulmi, luftëtarë të të njëjtave llogore, sidomos përsa i përket pasojës morale e përgjegjësisë së drejtësisë e humanizmit me qendër njeriun edhe jetesën e tij.

Migjeni e autopson varfërinë e tejskajshme të kohës me viktimat e saj si pasojë reflektive nga vjen mjerimi.

Kurse Gjergj Fishta, i mbush e i zbraz armët e rënda mbi “Gomarët e Babatasit” dhe mostrat e tyre si shkaqet e së keqes nga vijnë pasojat, kusarët dhe korrupsionet e shtetit.

Të dy, secili në mënyren e vet, në thelb synojnë universalitetin e lirive të çlirimeve shoqërore, ngallënjimeve e dinjiteteve të vlerave njerëzore.                                           Fishtës i shkon për shtat thënia e mençur popullore “Prek nji kashtë e dalin gjashtë”, pra prek nji rresht a fjalë nga vargjet e tij e shpërthejnë rreze drite ku do të gjejsh rrezatime e diej të pafund; prek nji sekondë nga jeta e do të gjejsh vite e shekuj, paramotet dhe epokat e popullit të tij; prek nji fletë nga vepra e tij e zgjohen Homerë, Eskilë, Shekspirë e Dante…   Prometheu i ndaluar i oksigjenit të fjalëve pa varr të shqipes asht universalisht enciklopedi gjithëkohore, e cila sa më shumë të lexohet e të përjetohet, aq më shumë fisnikëron kulturën e qytetëron botën shqiptare. Nën shqetësimet e vazhdueshme të gogësimave e ulëqerave të arteve të orientuara në klimat e ndotuna të dekompozimeve të tyne, bahem i detyruar t`u them shkarrashkruesve  të realsocit, që vazhdojnë akoma me shkrimet e tyne edhe sot e asaj dite të përdorin termin “shkrimtar katolik të Veriut” duke synuar përfshirjen unikale prej fillnajave të shkrimit të shqipes nga Pal Engjulli, Barleti, Budi, Bardhi, Buzuku, Bogdani, Matranga, Prennushi, Migjeni, Camaj, Palaj, Kurti etj.

Me të tilla etiketime keqdashëse “fetarokrahinore”, këto qorravaça të dalë boje, siç u thotë Fishta këtyne modeleve në bashkëkohësinë e vet, nuk sjellin vlera arti, por përçarje, ndarje me parcelime në kulturë dhe traditen letrare të gjuhës shqipe, e cila asht unikale kudo e kurdoherë, që asht dëshmue si vlerë nga pellazgjishtja e deri në përsosjen e alfabetit fishtian me sytë drejt Europës te origjina.

Ferexhetë e errësinave “pesëqind plus pesëdhjetë vjeçare” ka ardhur dita t`i grisim në mendjen, jetën e kulturën tonë, duke u hapur rrugë dritave të lirive, duke refuzue majmunëritë mbrenda dhe jashtë vetes.

Promethe i palidhshëm i ideve, misionar profetik elitar me frymë Europiane të andrrimit, mendimtar integrues e erudit perspektiv si guk i bardhë orienton rilindjen e hapësinave të reja me ankthet e kohës, duke i rrëfye botës shqiptare vullkanet aktivë të antikonformizmit në art dhe letërsi, publicistikë, gazetari, politikë, ligje e shtet, moral, karakter, besim, orientim e qytetërim.  Artisti i talentuem vetëlidhet drejtpërdrejt  në intuitivitet me satelitorët e ardhmenive, kurse i patalentuemi asht si televizor pa antenë.

Rrezatimi i veprës së tij universalisht dëshmon se  artistëve të vërtetë nuk u lind kurrë nevoja për bateritë e auditorëve artificial, mediokër e të rremë. Dufet e fjalëve të zjarrta si prush ndezin shqiptarët e u japin frymë hyjnore lirie larg korit elegjiak të dështakëve puthadorë, lustraxhi, oborrtarë e shërbyesa të dogmave bashkëkohore e atyne pa kohë.

Përpjekja e disa  intelektualëve të nderuem të letrave për të “standardizue” fjalën fishtiane, mue më gjenë krejt në krah të kundërt, atje ku dogmat e kongresit të përjashtimit të drejtshkrimit duhet që të afrohen te gjuha e Fishtës dhe rranjet e saj. Asnjë arsye nuk ka që Gjergj Fishtës t`i preket origjinaliteti autokton i madhështive të papërsëritshme të universit gjuhësor të përdorur prej tij.

“E mesmja e artë” e shqipes duhet të gjejë kryeqendren e vet në aksin gjuhësor të orbitës së tij, por jo, kurrsesi jashtë magmave të vullkaniteteve unikale të njësimit bashkëjetues.

Sebep për me i shkrue këto pak rreshta për korifeun e fjalës shqipe të derisotëm u ba inisiativa e intelektualit të nderuar në Greqi, Zotni Prof. Paulin Shestani, i cili prej shumë vitesh në emigracion hulumton e studion pandërprerje sistematikisht e i pavarun askund dhe te askush jetën dhe veprën e Gjergj Fishtës, duke synue krijimin e nji përmbledhjeje me titull “Shkëmb i tokës dhe i shpirtit shqiptar”.

Libri i tejkalon kufijt e nji  bibliografie, duke i theksuar lexuesit të sotëm, të nesërm e më tej gjykuesve apo paragjykuesve “arshiven e plotë” të derisotme të pasurive të patundshme të fjalëve e të kryefjalëve të botës së letrave që na dhuroi kryegjeniu i graviteteve të pavdekshme. Ai ka mundur të tërheq magnetin e artit të fjalës rreth e rrotull, penat e mendjet e shquara me elitat më të ndritura të botës shqiptare mbrenda dhe jashtë vendit. Gëzimi im kaloi kufijtë e çdo parashikimi kur mora vesh se fatlumnisht autori më kishte zgjedhur mue, nga krijuesit dhe studiuesit e emigracionit, për t`ju përcjellë lexuesve librin e tij arshival. Atëherë më kaloi në mendje libri “Fishta, Estetikë dhe kritikë”, ku në nji letërkëmbim të Fishtës me Dr. Gjergj Pekmezin, për vlerat e mëdha të veprës së Thimi Mitkos “Bleta shqiptare”, Pekmezi i kishte shkruar: “Në kurbet kaq munda, kaq bëra”

Fishta fisnikërisht thotë:”Po të banin të gjithë mergimtarët aq sa keni ba ju, kultura shqipe do të ishte sot nji ndër ma të përmendunat e kohës.”

Duke i marrë leje Fishtës e duke mos prekë asnji fije autorësie, këto fjalë profetike në ligjeratë të drejtë, s`dua t`i them edhe unë sot, nji shekull ma vonë autorit për librin arshival të vlefshëm për të gjithë ne. Libri nderon autorin si atdhetar, përmbledhës, gjurmues dhe hulumtues, por dëshmon edhe pavdekësitë origjinale të oksigjenit të fjalëve të gjuhës sonë të lashtë. Uroj që ky libër qëllimirë t`u ngjajë “Hipogrifeve fishtiane”, simboleve të fluturimeve të muzave mbi kokat e kryezeusave edhe sot, kur maska skifterësh e kufoma krijuese përpiqen të na shiten si engjuj të kohnave.

Autori ka kuptue vetë, por ndjen edhe  nevojen të njoftojë të tjerët për mesazhin fishtian që duhet t`u jepet brezave të ardhshëm se, graviteti i rrajve e ka mbajtun e do t’a mbajë botën në kambë si nji forcë e palëkundshme e universalitetit të saj.  Nji gja asht e sigurtë dhe e pamohueshme për të gjithë ata që shkruejn’ e  flasin Gjuhën Shqipe, kudo që janë, Gjuhën e  Perëndive  si e quajti ai ndërtuesi modern i saj, kur jep mesazhin e pavdeksisë:

“Pra, mallkue njaj bir Shqyptari,

Qi ketë gjuhë të Perëndisë;

Trashigim qi na la i Pari,

Trashigim s`ia len ai  fmisë”…

Duke ecë nëpër shkallët përcjellëse të kësaj parathanie, them me bindje të plotë se shqiptarët sot më shumë se gjithnji kanë nevojë për terapitë universale të kulturës së hapur të fjalës e të shpirtit njerëzor. Galeria e shumë salloneve dhe polivitrincat “Shestani”, zemërhapun mirëpresin me besim të patundun në profecinë Fishtiane se, “Shqipnija e shqiptarët do të bahen nji ditë prej Zotit…”: Vizitoni magjitë e saj brilante pa asnji ngurrim, pa asnji hezitim, pa asnji paragjykim, duke u ngjitur shkëmbijve të tokës e të shpirtit shqiptar me traditat madhore të eposëve tona krijuese.

Ton Zmali  (Poet e shkrimtar)

Athinë, 2011.

Shenim nga Fritz Radovani: Pershëndes Autorin e librit Profesorin e nderuem z. Paulin SHESTANI, per vepren e Tij kaq me vlerë si dhe, shkrimtarin e parathanjes, per vlersimin e veprës.

Ju falemnders me shumë respekt.

Melbourne,   9 Tetor 2020.