| E marte, 11.08.2020, 04:58 PM |
NUSE ZANA
Legjendë
Nga
Resmi Osmani
E rrëfejnë, gojë pas
goje, se ka ndodhur në Çamëri.
Abedin
agai i Bedelenit, ishte me zë në gjithë kazanë, për mënçurinë, trimërinë dhe
pasurinë. Me saraje në kodër, yrte me ullinj e vreshta, ara me dhera pjellore
nën ujë, që i punonte me tri pëndë qe, që i ngisnin hysmeqarët, me stanin e
dhënve në mal, kishte marrë tri gra nga dyer të fisme, që i kishin lindur tre
djelm: Sherifi, trim i ri, bojalli, që
të merrte gjak në vetull , Haruni, punëtor e fjalëpakët dhe Xhemua, i vogëli, i
bukur si nuse e shkruar sa të mbeteshin
sytë! E gjashtë vashaz të bukura si
drita, që kishin shkuar në fat të tyre. Kishte nga jeta ç’i desh zemra dhe ai
vetëm një lutje bënte: lermë zot të rroj! Djelmtë u burrëruan e dy u martuan me
vajza nga dyer të fisme. Kur Abedin again
e zuri pleqeria, i thirri te tre djelmtë dhe u tha:
-O
djeltë e mi, rrojta sa desh zoti e më dha jetë, po pleqëria po mi prêt
gjunjët, ma mjegulloi dritën e syve, ma
rëndoi dëgjinin , ma dobësoi mbamëndjen, më hodhi dhëmbë e dhëmballë. E shoh që
po mblidhet konopi, sot jam e nesër s’jam. Erdhi koha, kemi ardhur e do të ikim
nga kjo botë e rreme. Po desh zoti, u kam juve, një vatër plot me nipër e
mbesa. Iratet, malli e gjeja, që i kemi vënë me djersë, duhen kullandrisur, që
t’a trashëgoni, t’a shtoni e shumoni vetë , e t’ua lini djelmve tuaj, ashtu siç
ma la im atë mua, rahmet pastë dhe unë
juve. Andaj si u silloisa, i dhashë karar tu ndaj punët, ama jo mallin e gjënë.
Me gjallje time ato do t’i keni bashkë. Tashti mbani vesh:
Ty
Sherif që je i madhi, me nuse e fëmilë, të lë kuletën, kalin e shaëls, koburen
e sermajtë dhe martinën me njëqind fushekë. Do bësh pazaret në Pargë, Artë e në
Janinë dhe, në këmbë time, do ngasish miqësitë e krushqitë në oxhakët ku kemi
dhënë e marrë, të na nderoç, do presish e do të përcjellish.
Ty
Harun, që je i mesmi, me grua e fëmilë,
të kam lënë të tri mushkat, të tri pëndët e qeve, arat, jurtet e ullinjve e
vreshtat dhe mullirin e valit, që bashkë
me hismeqarët t’i kujdesoç. Të mbjelliç, të korrish e të mbledhiç bereqetin.
Ti
Xhemo, që je i vogli e akoma fatpadali, të lë stanin e dhënve në mal. Ti ruaç,
shtoç e kujdesoç. Po mos u mërzit, edhe nusen do ta gjejmë:të bukur, të mirë e
derëoxhak.
Tha
këto dhe Abedin Agai zgjati dorën. Djemtë me radhë ia puthën dhe ia vunë në
buzë e në ballë. Pastaj: -Më paçi uratën, gurë zënçi me dorë,flori u bëfshin, e
pikë gjaku nga hunda mos u raftë.
-Zoti
të shtoftë jetën, e mos na lëntë pa ty baba dhe t’i shpërbleftë të mirat që na le- i tha Sherifi, i krekosur
dhe i kënaqur nga vendimi i t’et, që i la parësinë e shtëpisë.
-Zoti
qoftë i kënaqur nga ty baba, e ta
shpërbleftë me të mira në këtë e atë jetë,- i tha Haruni- buzëvarur e
qefprishur që i ati i la punët e rënda.
Xhemua
nuk foli.
-Po
ti Xhemo, s’ke ti thuash gjë babait? E pyeti Abedin agai.
-Baba,
të dua shumë- tha Xhemua, që s’ishte I fjalëve dhe e përqafoi n’ grykë të atin,
por u duk që Abedin Agai ngeli hatërmbetur nga djali i vogël.
Me
të thënë e me të bërë.
Sherifi,ngjeshi
në silah koburen,gjerdanin me njëqind fyshekë, në krah martinën, mbi krye
festen e kuqe me xhufkë të zezë ibërshimi, fustanellën me njëqind fletë,
këpucët xhufkakuqe, ngjeshi në brez silahun dhe kalëroi mbi kalin me shalë.
Haruni,
me hysmeqarët, mbrehu pëndët në parmënda dhe nisi mëngjes-darkë, dimër e verë,
lërimin e arave, të korrat, shirjet në lëmenjtë, të vjelat e ullinjve e të
rrushit.
Xhemua,
mori gunën, xhurranë, krrabën dhe qënin murgan e shkoi në mal në stanin veror.
2
Pllaja
e faqes së malit mbaronte me rrafsh si të prerë më thikë. Në të, aty-këtu lisa
madhështorë me kurorë për mrizimin e tufes së deleve. Bari trifil e trëndelinë.
Nga lindja, pas rrëzomës së kodrës,
vinte një prrua i thellë e me shkëmbenj të thepisur, e ca më tej mali me pyllin
e mershëm. Kasollja e stanit ishte nën
kurorën e lisit,prane kroit ujëshumë, shtruga e thurur me mur të gurtë, mbyllej
me lesën e thurur me purteka lojfate. Aty Xhemua i milte pllejat, qumështi
grafullonte e shkumëzonte ne vedra. Pikste djathin dhe mbushte talërin.Ca më
tej burimi murmurinte këngën e përjetshme të ujit.
Kullota
ishte e tëra e tyre dhe s’kish stane të tjerë. Xhemua ishte fillikat, pa njeri,
pa një shok a mik, që të ndrronte një fjalë. Po njeriu, as një herë nuk është i
vetëm: ka mendimet qe i buisin pa pra, pa ka zogjte e shpezët e malit, druret
dhe lulet,tufën e deleve, qën Murganin dhe neteve hënën dhe yjet. Krrabën në
një dorë, xhurranë në tjetrën, me Murganin që si ndahej, u shkonte pas dhenve
që kullosnin për qejf të tyre trifil e trëndelinë, shqerrat lodronin, dhentë
blegërinin. Kur dielli ngrihej e niste vapa,
e mrizonte tufën të flladitej nën hije të lisit dhe të shuante etjen në
koritat e drunjta. Mbrëmanet, kur hëna qeshte dhe derdhte dritën e argjendtë,
Xhemua i binte xhurrasë, bukur e permallshëm, aq sa edhe zogjtë e bilbilat e
pushonin këngën e tyre dhe mbanin vesh. U miqësuan me të dhe zbrisnin e i
qëndronin mbi supe. Nuselalat dhe leprushat dilnin nga foletë, e shihnin me
sytë e bukur si rruaza të zeza dhe hidhnin valle. Ai u mësoi gjuhën dhe nisi të
kuvendonte me ta, me melodinë e xhurrasë dhe ëmbëlsinë e zërit e këngëve të
përmallshme. Yjet e kashtës së kumtrit i buzëqeshnin dhe vesonin pluhurizën e
artë që t’i bënin dritë. Kështu për ditë e për natë. Herë-herë, kur hidhte sytë
nga perëndimi, atje ku gjendej fshati, i fanitej kroi dhe vashazt , më e bukur
njëra se tjetra, që lodronin , këndonin,
mbushnin ujë, ndjente në zemër e shpirt një molisje që i përhapej nëpër trup
tok me gjakun dhe bënte zemrën t’i rrihte më shpesh, ndjesi e vetvetishme malli
për një shoqe.
Një
mbrëmjeherë, kur dielli ish ulur mbi det e kish lënë kuqëlimin e dritës së
mugët, Xhemua mbaroi punët, u ul rrëzë lisit, hodhi shpatullat në trung dhe
mori xhurranë. Murgani iu ul pranë.
Befas,
si ta kish mbirë dheu,u shfaq para tij një grua,as e re as e moshuar , veshur
me të vjetra, fustani I arnuar I shkonte gjer në fund të këmbëve, kokën mbuluar
me shami, ngaku i delnin cullufet e thinjura të flokëve. Sytë nuk I dukeshin.
Murgani
hungëroi dhe u skërmit, iu kreshpëruan qimet, futi bishtin në shalë dhe u fsheh
pas trungut të lisit! Zogjtë mbi lis pushuan këngën.Zotroi një qetësi e
shurdhër.
Për
Xhemon, që kishte javë pa prë njeri me sy, kjo shtegtare që ngjante me lipsare,
ishte habi. U ngrit më këmbë dhe e pyeti:
-Zonjë,
kush je ti, nga vjen e ku shkon?
-O
djalë i ri, jam Askushja.Vij nga askundi dhe shkoj në askund.
-Ç’kërkon
nga mua?
-Jam
e uritur, më ka shkuar mendja për një thelë djathë të njomë, po qe se në stanin
tënd e ke piksur.
Atij
ju dhimbs shtegtarja vetmitare.
-Po,-
tha ai- djathë po se po, në daç edhe kos e dhallë, gjizë e gjalpe e bukë taze.
Gjithë çka stani. Kërko dhe do të plotësohet
-
Zoti t’i shtoftë e të dhëntë, por vetëm një thelë djathë.
-
Me kripë apo sheqer?
-
Kripa është shija e jetës, sheqeri ëmbëlsia e saj. Edhe njerën edhe tjetrën.
Xhemua
hyri në kasolle. Preu nga napa, dhe vuri në tasin e bakërtë të kallaisur
flludhat e djathit dhe në dy enë të vogla kripën dhe sheqerin. Nxori edhe një
skami druri. Shtegtarja u ul dhe ngjeroi djathin.Hante duke u përtypur ngadalë.
Dukej që po i shijonte. Kur e sosi hajen, uroi:
-
E paç fatin si e ke zemrën,- uroj ajo-
dhe març për nuse të bukurën e dheut!
Befas
fryu një erë, gjethet e lisit fërgëlluan, shtegtaren e pështolli një vorbull mjegulle e tymtë dhe u
çbë si të mos kishte qënë kurrë. Skamia
dhe tasi bosh mbi të ishin në vend. Xhemua fërkoi sytë dhe pa në të katër anët,
në tokë e në qiell, por Askushja nuk ishte askund. Murgani doli nga prapa lisit
dhe duke kuisur iu fërkua pas këmbëve.
Zogjtë në kurorën e lisit ja nisën këngës.
Ditët
shkonin, dielli e hëna lindnin e perëndonin, erërat frynin, retë vozisnin qiellit
dhe hera-herës hidhnin ndonjë vesë shi dhe Xhemua kujdesej për tufën dhe punët
e stanit. Kur binte nata dhe gjithësinë e kaplonte qetësia, shtrirë mbi shtresa
e nën mbulesa, i bëhej që nga larg, matanë rrëzomave e prrenjve nga pylli i
lisave vinin tjnguj këngësh dhe një muzikë e çuditshme, me zamare, xhurra,
fërgëllimë dajresh me ritëm të shtruar e të qetë dhe një këngë, me zëra të
bukur e të përmallshëm,po që nuk i kuptoheshin fjalët. Ç’të ishte vallë? Ai nuk
dinte ta thoshte. Mos vallë zërat ujem të natës? Të qenë gurgullimat e ujrave të
prrenjve, fëshfëritja e gjetheve të lisave nga era? Jo. E si mund të ishin ato
me zë njeriu! Ndodhte kjo më së shumti në netët e kthjellta, kur hëna ndrinte.
Në net të vrenjtura e pa hënë, veç zogjve të natës, asgjë s’pipëtinte.
3
Kur
i ktheu delet nga kullota dhe i vathoi në shtrungë, Xhemua , i numëroi dhe i
dolën një më pak. Lipsej bejka, bejka e bardhë, më e mira e shoqeve, që pillte
dy shqerra e që mbushte vedren me qumësht. E kërkoi më sy po s’dukej askund
midis tufës. “Ah, moj bejkë arrakate, që je ndarë nga shoqet, ku je, ku te kesh
shkuar, ku ke qëndruar, s’te mjafton maja e barit, trifilit e trëndelinës, uji
i kulluar i burimit? Ah moj bejkë, si nuk e di, që atë dele që ndahet nga tufa
e shqyen ujku?! “ teksa mendonte këto, mbylli lesën e shtrungës dhe i thirri
Murganit. “Na ka humbur bejka, do dal ta kërkoj, ti rri këtu dhe ruaj tufën,
daç nga hajdut e daç nga ujk” Tha këto dhe u nis në kërkim. Kerkoi në pllajën e
gjerë të kullotës, në gropa e në prroska, i thirri, siç u thirret deleve, dhe e
ndolli, por më kot. Ikë e ikë, kërko e kërko, mbrriti në buzë të bokërrimës,
çau mes ferrave e drizave, rrobet po i griseshin, duart dhe kërcinjte ia
gjakosën gjembat, por ai ecte nën dritën e hënës. Dikur i lodhur e dërrmuar, i
shkau këmba dhe ai u rrokullis tatëpjetë duke u përplasur pas thepave të gurëve
deri sa ndjenjahumbur u përplas në një lëndinë ku buronte një krua ujëshumë dhe
më tej rridhte burimi që ushqemte lumin.
Aty
qëlluan tri zana, që po flladitëshin të zhveshura te burimi nën dritën e hënës,
teksa nga larg vinte muzika dhe kënga e
valleve. Shtoju zot vallet!Ndjenë dhe panë që në livadhin bri burimit u përplas
një trup njeriu. Dolën nga uji, hodhën mbi trup rizat e holla që linin të dukeshin
gjith bukuritë q’ishin nën to në kurmet e tyre dhe u afruan. Panë që ishte
njeri, që ishte i ri dhe me bukuri që rrall e kishin hasur në të vdekshmit.
-Rron
apo ka vdekur?- Pyeti Zana e Madhe.
-Duket
si i vdekur, por derisa merr frymë, do të thotë se është i gjallë- tha Zana e
Mesme.
-Po
nuk merr frymë, do te thote se është i vdekur- tha Zana e Vogël dhe unë them që
ta ngjallim, e plagët dhe gërvishjet t’ia përthajmë. Ky mysafir nga bota e
njerëzve të gjallë na ra dhuratë nga qielli.
Zana
e Madhe, këputi një tufëz bar magjik të ngjalljes që vetëm ajo e njihte dhe ja
afroi te hunda, pastaj i hukiti. Xhemua u përmënd, mori frymë thellë dhe hapi
sytë. E pabesueshme ajo që pa: si vendi ku gjendej,një hon i thellë me një
pëllëmbë qiell mbi vete dhe tri hijet
femërore që i qëndronin para, si një vegim, të lara me dritë hëne.
-Ku
gjendem, e ju kush jeni, që parë si ju të shoh s’më ka ndodhur?
-Ne
jemi tri zana. E pyllit, e burimit dhe e malit. Motra jemi shoqe s’jemi.Shfaqemi
,dukemi dhe zhdukemi, bëhemi e ç’behemi. Mblidhemi tok kur lodrojmë e vallzojmë, ndaj ju
njerëzit na quani shtojzavalle, e lahemi
e flladitemi në ujrat e burimit.
Xhemua,
gjë më të bukur në jetë s’kishte pare. Te trija një bojë, kurmi si i bërë me
dorë, nën rizën e tejpashme te veshjeve
që u binte gjer në fund të këmbëve, dukej gjithçka e fshehtë, femërore, sisët
si mollë, lulja e nënbarkutnë misterin e saj, e turpshme për tu zbuluar, për
sytë e meshkujve e lakmuar, por siç
duket jo për to, që duken si vetë pafajsia, teksa buz burimit ne dritë të hënës
lodrojnë e këndojnë. Zot, ç’bukuri: balli i tyre si balli i hënës,vetullat
gajtan i shkruar, sytë si kokrra e ullirit, qerpikët si krahu i dallëndyshes,
gojët e vogla si lule shege në çelje, qafat si qafa pëllumbeshe, fytyra me të
kuqtë e mollës në degë. Pa që zana e madhe ishte sy ,vetull e leshrazeze, te
pleksura ne gersheta qe i binin gjer në mesin e hollë sa t’i shkoje unazëm.
Zana e mesme, i kishte flokët të kuqërremta me reflekse të bakërta dhe ne
fytyrë ca prenkeza te mezidukshme. Zana e vogël, flokët të verdhë,ar e
trëndelinë, që derdheshin teposht
dallgë-dallgë.Në faqe ajo kishte një nishan që i shtonte bukurinë. Te
trija më e bukur se njëra-tjetra, që s’kishe kë të zgjidhje e kë të lije.
-Kush
je ti o bir njeriu, që zbrite nga qielli, ne limerin tonë, as gjall as vdekur,
dhe ne mes na e preve vallen dhe lodrimin?- Pyeti zana e mesme.
-
Xhemo është emri im, Abedin again e Bedelenit kam për at, sarajet në kodër, me ara, ullishte e
vreshta dhe dyqind krerë dele kam në kullotë-, por bejka sonte më humbi dhe
mbeten njëqind e nëntëdhjetë e nëntë. Dola ta kërkoja. Kërkova e kërkova, dot
s’e gjeta, u gremisa dhe këtu i çjerrë e i përgjakur u katandisa- u gjegj
djali.
-
E njoh unë,- u hodh e tha e madhja e zanave- kur si lipsare në stan iu shfaqa.
Më priti miqësisht, e bujarisht më gostiti.
4
Xhemon
e morën përdore dhe hynë në shpellën ku ato banonin. Në hyrje të shpellës
harlisej pjergulla e ngarkuar me rrush e që e bente të padukshme hyrjen. Brënda
llambadhat dhe qirinjtë bënin dritë dhe reflekset e mureve të kristalta mbushnin hapsirën. Xhemon e zhveshën dhe e ulën në govatën e argjendte, e lanë me
ujë të ngrohtë, e lyen me vajra erëndshme dhe e veshën me ndrresa të pastra. E
soditën me admirim. Djalë më të bukur, nga lind e perëndon, s’u kishin zënë
sytë dhe të trija ranë në dashuri me të. Më pas u shtruan ne tryezë, ku pjatat
e arta ishin mbushur me mëlmesa te lloj-llojshme. I dhanë të hante e të pinte
që t’i kthehej fuqia. Xhemua i
trallisur, i gjendur në tjetër botë, as në qiell as në tokë, pasi piu një
filxhan çaj , pa e ditur që ishte bari i
harresës, i iku kujtesa, harroi kush ishte , bir i kujt ishte, nga vinte e ku
shkonte. Ishte si në përrallë, përrallë
me sy hapur, por e vërtetë.,mes bukurive
femërore e një bote fantazmagorike, ku s’ishte më zot i vetes, por rob i
bindjes së vullneteve dhe tekave të këtyre krijesave, që here dukeshin si prej
mishi e gjaku e here si hije të tymta e të padukshme.
Të
tri zanat u tërhoqën në një kthinë të shpellës dhe Xhemua dëgjoi sherr dhe
shamata me zë të larte, pa e ditur përse zanat grindeshin. Pastaj ato dolën dhe
qëndruan para tij. Dukeshin të zemëruara dhe të mërzitura.
E
para foli Zana e Madhe:
-O
bir njeriu, që zoti të dërgoi dhuratë për ne, të trija me ty ram në dashuri e
duam me ty të martohemi, por ti je vetëm një e ne tri. Me një nga ne do të martohesh,
andaj ti duhet të zgjedhësh,dhe ne do ta pranojmë zgjedhjen tënde.-Tha Zana e
Madhe, dhe përnjëherë, Xhemos ia zuri sytë një perde.Kur perdja ra, të trija
zanat u shndrruan ne tri plaka të shëmtuara, me te njëjtën fytyrë. Ato filluan
të luteshin, si lipsare: “më zgjidh mua, martohu me mua”. Zërat ishin të
njëllojtë, mallëngjenjës , tingëllonin si kambana argjendi. Xhemua e dinte që
pas shndrrimit me pamjen e plakave të pështira, fshihej bukuria magjepsëse e tri zanave. ”Kë të marr e kë të
lë? Atij i kish pëlqyer Zana e Vogël, ajo me flokë të arta si rreze dielli, si
lule trëndeline të livadheve të tij. Ju kujtua që ajo kishte një nishan të
vogël në faqe. I pa me kujdes. Ja ku ishte! Zgjati dorën dhe e zuri nga krahu dhe e tërhoqi nga vetja.
Zanat u shndrruan në ato që ishin. E vogla e qeshur dhe e hareshme, ndënji krah
Xhemos. Te motrat e uruan:
-
Motër, të qoftë për hajr, biri i njeriut, më i bukuri i barinjve. Burri yt
është edhe vëllai ynë, në të mirë e në të keq, në dimër e verë, në shi , borë e
diell, në gëzime dhe hidhërime, në lindje dhe në vdekje, në tokë e në qiell. Me
fatin nuk bëhet dot luftë.Fati është si Zoti!
U
bë dasmë e madhe. Erdhën dasmore zanat e pyllit, te burimeve, të deteve dhe
lumenjve, aq sa si nxinte më shpella,
bukuri hyjnore, të lara me dritë hëne, të ndritura me rreze dielli, te
stolisura me lule mali e kurora dafine. Sa bukur zanat po vallzojnë, sa bukur bilbilat po këndojnë!
Jehona ushtoi në luginë dhe shpatet e maleve. Defryen, u dalldisën në ekstazë,
hëngrën e pinë mjalte , nektar e verë, pastaj në mesnatë firuan fluturim për në
limeret e veta.
Zana
e Vogël dhe Xhemua u lidhën me besa-besë në martesë.Te gjitha sa ishin i
brohoritën.
Zana
e Vogël, e terhoqi burrin e saj të ri , në odën-kthinë të saj në
shpellë, u xhvesh vetë, xhveshi dhe Xhemon e u shtrinë në shtratin me shtroje të mëndafshta e nënkrejca me pupla
dhe nën refleksin e dritave të qirinjve , bënë dashuri të mahnitur, të kapluar,
me ofshama e thirrma kënaqësie, duke iu gëzuar hijeshive magjepsëse te
njëri-tjetrit , deri sa zbardhi dita e lume , e te velur gjumi i thellë ua
mbylli sytë.
5
Kur
u zgjuan, u gjetën vetëm. Dy zanat e tjera kishin shkuar ne burime për tu
flladitur. Ato u kthyen, kurmet e tyre të lagur ishin me sumbulla uji që
feksnin si margaritarë dhe nga flokët kullonin pika uji.
U
ulën për të ngrënë mëngjesin. Silla e bollshme me gjith te mirat që mund te
dojë shpirti. Zana e madhe, e shihte të motrën dhe Xhemon me pezm, në sy kishte
një dritë të keqe, nuk e fshehte që e brente zilia dhe nakari, që Biri i
Njeriut kishte zgjedhur Motrën e Vogël, dhe jo atë, që ishte e madhja dhe po aq
e bukur sa e motra. Ruajti rastin kur mbetën vetëm dhe i mbushi filxhanin me çajin erëmirë që
avullonte.
-Pije
se të bën mirë e të shton fuqinë- I tha.
Xhemua
e piu. Vinte pak i pikërrt por i shijshëm.
Po
kjo ç’të qe? Ai pa ti qëndronte para vetja e tij: me krrabë në dorë, gunën në
supe, Murganin për dore dhe tufën e bardhë të dhënve qe kulloste në pllajë. Ishte
kthyer kujtesa. Ç’bënte ai këtu? U ndje aq i përmalluar për jetën e mëparshme
sa i hipi të qarët dhe qau me gulçe.
Zana
e Vogël e mori ngrykë: ” Përse qan burri im i bukur? Mos nuk të pëlqen bukuria
ime, mos nuk je i kënaqur nga martesa që ti vetë e zgjodhe, mos nuk të pëlqejnë
të ngrënat e të pirat, apo te veshurit e të mbathurit?- Pa pritur përgjigje,
ajo ia fshiu lotët me tufën e flokëve të ballit dhe i puthi sytë e bukur.
-Asgjë
nga ato që thua, po mu shfaqën mëma dhe ati, vëllezërit dhe motrat, shtëpia
atërore, stani dhe delet, kullota, lisat dhe zogjtë e malit, dielli dhe hëna,
furtunat rrufetë dhe shirat, e gjithëçka tjetër që janë pjesë e botës ku jetoj
dhe lirisë së jetes sime.
E
kuptoi se çfarë kishte ngjare dhe iu kthye se motrës:
-Ah
ti ziliqare, e ligë, që të verbon sytë pamja jonë, ta çart e turbullon mendjen
lumturia ime. Ç’më bëre, pse ia ktheve kujtesën, ai ishte mirë e i lumtur në
detin e harresës dhe dashurinë time. Pse do ta ndash nga mua, apo e do për
vete?
Xhemua,
sakaq iu shkëput nga krahët dhe doli jashtë shpellës. Ku ishte, ç’ishte ky vend
me burime, trëndafila dhe qiparisa? Nëpër lugun midis maleve rridhte lumi i
kulluar, ca livadhe mbushur lule e gjelbërim. Sipër nuk dukej asgjë veç
qiellit. Ai nuk orientohej dot, as nga lindëte as nga perndonte, se dielli
ishte fshehur pas maleve. Ju duk vetja si i rënë në një puas të thellë, i vetëm
e në humbetirë në botën e hijeve por që ishin të njëmendëta. Zana e Vogël iu
afrua, e kapi për dore dhe e pa me përdëllim.
-Nuk
më dashuron më? U pendove që u martove me mua?
-Jo.
As penduar as mërzitur, ti qe fati im i parë.
-I
pari dhe I fundit- tha zana duke i mshuar zerit te fjala “ i fundit”. Folë ç’të mundon?
Xhemua
u mendua. “O zot, më mbaj mendjen, më forco zemrën” Ishte aq e bukur sa më e
bukur s’bëhej dhe zor ta besoje si të vërtetë prej mishi e gjaku. Zëri i
tingëllonte aq melodioz, si kambanë argjendi. Por në sy i dukej pikëllimi dhe
një maraz i pashprehur për dashurinë e pa përfillur.
-
Për hir të kësaj dashurie, qoftë hyjnore, qoftë qiellore, apo i mdonjë magjie,
që vërtet është si e ëndërrt, s’mund të le peng jetën, lirinë time dhe të bëhem skllavi yt!
-
Ti nuk do të jesh skllavi im.Do të ndryshoj jetën, do të jesh princi i zanave.
Do te fal rininë e përjetshme, do të bëj të pavdekshëm, të mos sëmuresh kurrë,
të jetosh pa gajle, mes të mirash, me këngë
e me valle, një jetë pa dimër, si
në ëndrrat e gëzueshme nga të cilat s’do të duash të zgjohesh as ditë as natë.
Një jetë mbushur me të mira e dashuri të pafund. E ç’mund të dojë një njeri më
shumë?
Xhemua
dëgjonte në heshtje, pa lënë ti shpëtonte asnjë fjalë. Ajo nuk e kuptonte që
liria e saj, ishte skllavëria e tij, në një botë tjetër e në një jetë tjetër.
-Folë,
ose lirinë ose dashurinë. Liria do të jetë vdekje, dashuria përjetësi. Zgjidh e
merr.
Pa
shih çthotë:”që liria është vdekje” Si ja nxë goja?
-
Te dyja – tha ai- edhe lirinë edhe dashurinë. Po ti a më do mua?
-
Më shumë se çdo gje tjetër, me shumë se motrat e mia, më shumë se gjith zanat e
tjera. Për sytë e mi, që nuk kam njohur një tjetër bir njeriu, je kaqë i mirë, kaq i dashur e kaq i bukur, sa mua më
mbetën sytë dhe mendja në ty e s’mund të
ndahem prej teje. Thua të vij në botën e
njerëzve?
-
Po. Nëse ti vërtet më do,eja në botën e vërtetë, ku ka ditë e ku ka natë, ku
lind dielli e del hëna, ku bie shi e ku bie borë, plot livadhe mrize e stane, vajza si sorkadhe e djem si
petrita, nuse që lindin fëmijë si drita, pleq të mençur e plaka fisnike. Pastaj
ai e vuri në betim: -Zana e Vogël, nusja ime, pash shpellën ku jetoni, pash
pyjet ku veroni, pash burimet ku flladiteni, pash mrizet ku vaponi, pash at Zot
që u ka dhënë, bëhu zonjë e stanit tim!
-Të
jem një zonjë e vdekshme, që do të shërbej, që për çdo vit, si gjithë
vdektaret, do të bjerr rininë e bukurinë dhe do të jem nënë e vajzave të tua(
se ne zanat vetëm vajza lindim). Kështu më do ti mua?
Ajo
kishte fuqi ta mbante, zemrimi i saj mund ta shitonte, ta shastiste e pa mend
ta linte, ta hukaste e ta kallkanoste e në mollok të gurtë ta shndrronte. Por
jo, ai e vuri në be. S’mund t’i bënte
keq, atë e dashuroi dhe e deshi njësoj si veten .Ishte kaq i bukur, kaq i mire
kaq i dashur, sa ajo për të drithërohej e përgjërohej, pa ‘të si do të jetonte?
Namëta,
fluturoi një tufë me pëllumba. U shkëputën syresh dy pëllumba të bardhë. Njëri u ul mbi sup të Zanës, tjetri
mbi sup të Xhemos. Zanës i gugiti, ca fjalë në gjuhën e pëllumbave që ajo e
kuptonte, po çfarë i tha vallë ” Fluturo në botën e të gjallëve, mes njerëzve,
në jetën e vërtetë me djalin që të do aq shumë” Pëllumbi tjetër, në sup të
Xhemos, gugiti me zë njeriu: Rrëmbeje nuse-zanën, e ngjitu në stanin tënd”
Xhemua e mori në dorë dhe i lëmoi shpinën me pendët e buta, pastaj pëllumbat
fluturuan, u ngjitën vrik në lartësi dhe morën drejtimin nga perendimi. Kësisoj
i rrëfyen Xhemos udhën e kthimit.
Zana
perplasi pëllëmbët dhe, sakaq zbriti para tyre një kalë i bukur fluturues, me
blanë të bardhë në ballë e krahë të shpalosur. Shaluan kalin dhe ai rrahu
krahët e fuqishëm dhe u ngjit në kaltërsi. Xhemua mbahej pas jeleve të gjata,
teksa Zana shtrengonte Xhemon për beli. Fluturonin, era u rrihte fytyrat, u
shpupuriste flokët, ndërsa posht zhytur ne dritë dielli, dukeshin kodrat, pyjet
lumenjtë e burimet. Në largësi u shqua lisi i madh dhe kasollja e stanit. Aty
zbritën dhe kali u nis për gjetk fluturim.
6
Kasollja
ishte shkretë, vatha e boshatisur, me
lesë të hapur. Delet dukeshin tek kullosnin në largësi. Murgani zuri vrapin dhe
erdhi te i zoti, kuiste dhe i lëpinte duart. Kur I zoti nuk u kthye në stan, me
të rënë drita, Murgani hapi lesën dhe i nisi dhëntë në kullotë, duke i ruajtur
ashtu siç bënte përditë. Xhemua mori kërrabën dhe me zanën përdore që u
shndrrua në bareshë, shkoi te grigja.Pllejat, me gji të rënduar nga qumështi
blegërinin. I vuri përpara.Vetë u ul te d hyrja
e vathës dhe zana u grahte.
Xhemua i moli dhe mbushi vedrat me qumësht.
Ditët
shkonin e rridhnin si ujët e burimit.Prane kasolles së stanit hodhi shtat si e
mbirë nga dheu nje shtepizë e bukur ormisur me gjithe çi duhet rrojtjes se nje
çifti rishtarësh. Ajo shtepi ishte e dukshme dhe e perdorshme vetëm nga at ate
dy, por e padukshme për të tjerët.
Zana
e Vogël u bë zonjë shtëpie: gatuante, lante e shplante, kur merrte kërrabën
bëhej bareshë me bukuri që s’ishte pare
kurrë në ato anë.Tok me xhemon nxirte tufën në kullotë, i vathonte dhe i milte,
zinte djathin dhe mbushte talëret, dhe me Xhemon që e donte me shpirt, në netët
me hënë, kur ai i binte xhurrasë, ajo këndonte ato këngët që zbusnin edhe
egërsirat dhe mahnisnin zogjtë e pyllit, pastaj bënin dashuri që s’u velej
asnjëherë.
Për
fundjavë, nga fshati vinte njëri nga hysmeqaret, me mushken ngarkuar me miell e
ushqime dhe ngarkonte bulmetin per ta zbritur në shtëpi. Sado që Zana bëhej e
padukshme, hysmeqarit nuk i shpëtuan ca lëvizje të çuditshme të orendive, që
ngriheshin havadan nga një vend e shkonin në një vend tjetër apo te burimi per
tu larë. Apo një si rrymë ere që lëvrinte nëpër kasolle. E pyeti Xhemon, por ai
qeshi dhe i tha se i benin sytë. Ai këto i rrëfeu në shtëpinë e Abedin Agait,
por askush s’ia vuri veshin.
Shkuan
muaj e shkuan vite dhe Abedin Agai i dha karar, sa qe gjall vetë, ta martonte
djalin e vogël. Dërgoi në stan lajmësin, që ishte dorëmbarë e i dëgjohej fjala. Lajmësi mbrriti në stan
një pasdite. Xhemua e priti miqësisht e me dashuri, i shtroi për të ngrënë e
për të pirë. Lajmësi i tha:
- Më ka dërguar Abedin agai. Ty të ka ardhur
dhe shkuar vakti për tu martuar. Të kemi gjetur nuse, Vajzën e Tahir agait nga
Mazreku. Halla jote që e ka parë, thotë se është aq e bukukur sa i thotë hënës
dil-të dal, pa e ka kurmin si qiparis, e mënçur sa i jep mënt edhe më të
diturve. Mos e pyet per nikoqire: çi sheh syri ja zë dora. Sa ka hyrë në të
shtatëmbëdhjetat. Si thua?
Zana,
e padukshme për sytë e musafirit, e ulur krah Xhemos, dëgjonte bisedën dhe i
hipi një inat e tërbim xhelozie i pa përmbajtshëm, për ato që dëgjoi. Priste si
do të përgjigjej Xhemua.
-Bëji
të fala babait.Thuaj qe xhemua eshte martuar.Në të pyetë ç’nuse ka marrë, thuaj
kerrabën ,stanin dhe Murganë. Me kaq ky muhabet mbyllet.
Lajmësi
qejfprishur, zbriti tatëpjetë për të shkuar në fshat.Zana e Vogël e ndoqi pas
si hije.Iu afrua dhe i hukiti frymën e saj. Lajmësi u shstis, humbi mendjen,
mezi gjeti rrugën për në shtëpi dhe kur shkoi fliste shatra patra e gjëra pa
lidhje sa askush nuk mori vesh se ç’kishte psuar.
Për
Shëngjergj, që zanat e festonin si ditën e luleve, kendonin e vallzonin
burimeve dhe flladiteshin mrizeve të limerëve të tyre,Zana e Vogël shkoi të festonte me të motrat.
Stanin
e msynë hajdutët. Ishin pesë. Me mjekra, të frikshem, gunat të zeza, në brez
hanxharët dhe në duar martinat. Qen Murganin e vranë. Xhemon e lidhën pas
trungut të lisit dhe tufen e deleve e vunë përpara. Kur ata po largoheshin,
xhemua nxori nga brezi xhurranë, dhe ajo ra si me zë njeriu:
Zanë
moj e vogla zanë
Hajdutët
bastisën stanë,
Qen
Murganin e vranë
Dhe
mua lidhur më kanë.
Zana
e dëgjoi, la vallen dhe fluturim mbrriti në stan. U qep pas hajdutëve, i hukiti
dhe të pesë i shndërroi në gurë, atje tek ishin dhe ashtu siç ishin.
Edhe
sot e kësaj dite atij vendi i thonë “Gurët e kusarëve”
U
kthye në stan dhe e zgjidhi Xhemon.
Vuri
gishtin te plaga e Murganit dhe plaga u pertha.Keputi një tufëz nga bari i
jetës dhe ia vuri në hundë. Murgani u ngjall dhe nisi të kuiste dhe t’i lëpinte
duart asaj që e ngjalli.
7
Për
të dy, jeta ishte një festë pafund, të lumtur me grigjen e tyre, me dashuri të
pamort, me meloditë e bukura te xhurase dhe me vallet mahnitese te Zanes.
Shkuan
vite, nje ditë nga ditët, e bukura i tha Xhemos se kishte ngelur shtatzënë, dhe
do t’i lindete nje vajze, nje zane te vogel, se zanat lindin vetem vajza .
Xhemua I mrekulluar, e mbante me pekule, se linte të bënte asnjë punë dhe
shihte me admirim barkun brënda të cilit rritej krijesa e tij. Kur erdhi muaji
dhe u afrua dita e lindjes, ajo i kerkoj Xhemos ta shpinte te lindente ne
mbreterine e te motrave. Ashtu e
bënë. Xhemua e la dhe u kthye ne Stan. Ai se ç’kishte nje parandjenje të zymtë
dhe priste mëndjengritur ti vinte lajmi i shumëpritur.
Dhe
lajmi erdhi.
Zana
, bashkë me foshnjën kishin vdekur në lindje. E ngushëlluan Zana e Madhe dhe
Zana e Mesme, por i thanë se ato e dinin që më parë. Motra e kishte zgjedhur
vetë fatin e saj, sepse nuk mundet që një zanë të bëjë fëmijë me një bir
njeriu.Por ajo e bëri për hir të dashurisë.
E
varrosi në pllajën e kullotës së stanit dhe mbi varr ngriti një muranë. Aty
mbinë dhe u rritën një qiparis dhe një trëndafil i bardhë. Atij vendi i thanë
Varri i Zanës.
Tashmë
ai ishte zgjidhur nga betimi i martesës.
Xhemua
la krrabën, gunën dhe murganin e u kthye në fshat.Prindërit kishin vdekur.Mori
pjesën e gjesë dhe mallit që i takonte nga trshëgimi dhe u martua. I lindën
djem e vajza. Tërë kohën ishte i heshtur dhe brengosur. U thinj parakohe.
Askush se dinte sepse. Jetoi deri në pleqëri të thellë. Të fshehtën e tij para
se të ikte nga kjo jetë,që të mos e merrte në varr, ja rrëfeu vetëm djalit të
madh.
Unë
atje s’kam qënë, kështu më kanë thënë.
Në
kohë pandemie,Tiranë, korrik-gusht 2020.