| E hene, 20.07.2020, 06:03 PM |
Dossier/ Historiku i rrallë i RTSH - së, media e parë vizive në Shqipëri
Nga Albert
Z. ZHOLI
Pak
histori mbi rrugëtimin e Radios shqiptare
Radio është një media e
cila që prej një shekulli ka luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e
njerëzve. Sot në shumë shtëpi, qendra publike dhe qendra pune vërejmë lloje të
ndryshme radiosh. Në vitet 1890, studiuesit bënë përpjekje të shumta për të
zbuluar dhe përdorur valët radiofonike. I pari që hodhi idetë për radiovalët
ishte Tesla. Në vitin, 1896, Nikola Tesla (kroat)
botoi një material ku përshkruante hollësisht në një skemë të gjithë
elementët e një transmetuesi radio që më vonë u përdor nga Markon. Duke u
bazuar në teorinë e Teslës, inxhinjeri i apasionuar Italian Markon (Marcon) me
shumë vështirësi realizoi më në fund shpikjen që bëri bujë dhe që e bëri atë të
pavdekshëm, pra radion.. Megjithëse në fillim valët e radios u përdorën për
komunikim mes anijeve apo për komunikim në ushtri, në fillim të shek 20-të me
ndërtimin e radiostacioneve dhe antenave, radio u bë një media publike për
argëtim dhe për transferimin e informacioneve. Radio me shpejtësi hyri nëpër
shtëpitë e njerëzve dhe u bë një mjet i rëndësishëm në jetën e tyre.
Aktualisht gjendja e radios ka ndryshuar. Megjithëse kjo media ka bërë
përparime të dukshme, ajo po përballet me konkurrentë të rinj dhe të fuqishëm.
Amerika e para në botë
Amerika. Superfuqia e botës. Aty ku janë
mbledhur ajka e trurit botëror. Vendi i demokracisë së vërtetë ku shkenca
përparon më shpejtë se koha. Në këtë vend të begatë u përdor për herë të parë
radioja. Ishte data 15 qershor e vitit 1920. Një aparat radioje dhe një studio
e thjeshtë. Lëvizet një çelës i një aparature... Dhe ja...Magjia e pritshme dha
frytet e saj. Bota po përjetonte një shpikje të madhe. Nga lëvizja e këtij
çelësi, nga aparati i radios, këngëtarja amerikane, Neli Melba, për herë të
parë në historinë e njerëzimit, përhapte para mikrofonit të Radio Pitsburgut këngë që,
përshkroi hapësira të pamata. Bota po përjetonte një ditë të veçantë. Shkenca
dhe bota mbarë ndjenë fillimin e një ere të re. Të erës së bukur të radiofonisë.
Dita e inaugurimit të Radio Tiranës 28 nëntor 1938
Afërsisht 18 vjet më vonë, era e radios
mbërriti dhe në Shqipëri. Ndoshta jo me aparaturat më të përparuara të kohës,
por sidoqoftë për jetën e shqiptarëve ishte një eveniment. Ishte nisma e Zogut
të parë që dhe në Shqipërinë e prapambetur të vinte magjia e radiofonisë, kur
në mbarë Evropën radio kishte hyrë në pjesën dërrmuese të popullsisë. Ishte 28
Nëntor 1938...
Gazeta “Drita” e datës 29 nëntor 1938, në
artikullin “Si është përbërë stacioni ynë i Radio Tiranës”, midis
të tjerash, shkruan: “Naltmadhnia mbreti dhe mbretëresha inauguruan solemnisht
Radiostacionin. Në qendrën e Radiostacionit që gjendet në Laprakë, ishin
përqendruar autoritetet më të larta civile e ushtarake të vendit”.
Ndërsa një ditë më vonë, pra më datën 30
nëntor “Gazeta e Korçës” shkruante: “Me çeljen e këtijë stacioni u plotësua me
sukses një mungesë e dukshme. Shqipëria ishte i vetmi shtet i Evropës pa një
stacion të tijën. Është e vërtetë se shërbimin e lajmeve në gjuhën shqipe e
kryente me mirëdashje radiostacioni i Barit me shërbimin e tij të përditshëm e
gjithashtu me emisione të rralla koncertesh, por këto nuk mjaftonin”.
Agim Pipa
Radiotelevizioni shqiptar, si pjesë e
ndërgjegjes së kombit…
RTSH i ka ngjarë një kambane të madhe
qiellore, që, përhapte papushim dhe pafundësisht, zëra njerëzore dhe tinguj
muzikorë, nga toka jonë e mirë, deri në hapsirat e largëta të globit, atje ku
jetojnë mijra njerëz, si pjesë e pandashme e popullit tonë. Sa më shumë
afrohesh pranë RTSH, aq më shumë e dashuron atë. Sa më shumë i largohesh, aq më
shumë të merr malli për të. Për gjithçka. Nga mëngjesi i butë, kur ti i
drejtohesh aparatit të thjeshtë të radios dhe kërkon me intuitë valët e saj,
për të dëgjuar zërin e ëmbël të spikeres, që të përshëndet: “Këtu Radio Tirana…me
valë të mesme…Ju urojmë një ditë të mbarë të dashur bashkëkombës dhe
bashkatdhetarë!”, deri në mbrëmjen e thellë, ku muzika e Zadesë, e Harapit,
Gjonit, apo zëri I M.Xhemalit, V.Zelës, i grupeve polifonike apo i rapsodëve të
magjishëm të bjeshkëve tona, të përcjellin në gjumin e mirë! Po ashtu ka
ndodhur deri dje dhe me televizionin”.
Kujtimet
Po nis kujtimet dhe rrëfimet, për një pjesë
të legjendave të mikrofonit të Radios. Mikrofonit, që, sa njerëz patën fatin
dhe folën në membranën e tij magjike, u dashuruan me të dhe e quajtën të
shenjtë. Ishin ditë vjeshte. Viti 1979. Unë hyra në godinën e bukur, që i
ngjante një godine të kristaltë zërash dhe, përballja e parë, ishte zyra e
drejtorit të saj. Zotit Klimi Misa. Si bashkëpuntor i afërm i Radios, unë kisha
vite që udhëtoja me magnetofonin e rëndë dhe të saktë, “Uher”, që, sapo e vije
në sup, të jepte një forcë dhe pothuaj të tjetërsonte. Të bënte pjesë të
logjikës dhe arsyes së kombit tënd. Pjesë të kulturës dhe të traditës. Të
ritmeve të zhvillimit dhe të kapërcimit të hapsirave, prej Tiranës, deri në
Vermoshin e largët në veri dhe Konispolin e bukur, buzë piramidash kufitare, në
jug. “Eja, djalosh…Në hekurudhën Fier-Vlorë, duhet të shkosh. Tek aksionistët.
Reportazh, mbi punën për ndërtimin e hekurudhës dhe jetën e të rinjve tanë
atje…Do të udhëtosh me makina të rastit. Shko në redaksi, tako Pandin e
lajmeve, pastaj mer edhe “Uherin” dhe nisu. Tri ditë, mjaftojnë?” U bëra me
fletë…Udhëtova me një “Skodë”, që çonte dhe merte puntorë, nga Parku i Mallrave,
pranë shkollës së mesme Teknologjike, deri në kampin e aksionistëve, ne
Levan…Pas tri ditësh, gjithçka u krye thjesht, mirë, bukur…Ishte kohë e artë…
Fundvitet ‘80
Por, do të vij tani tek fundvitet ’80 dhe
fillimvitet ‘90. Kur Radio Tirana, u quajt aorta e madhe e zërave dhe
ndërgjegjes kombëtare. E viteve të ndryshimit të madh. Që, po niste e po
përgatitej prej vitesh, nëpër studiot dhe redaksitë. Nëpër sheshet e
punës, qytetet, fshatrat, shkollat, në Universitet, në uzina dhe punishte, fabrika
dhe ferma, nëpër institucione dhe akademi shkencore. Janë të shumtë emrat e
gazetarëve, regjisorëve. Të redaktorëve, folësve, shefave të redaksive, të
dispeçërve, inxhinjerëve, teknikëve, montazhirëve, shoferëve dhe
administratorëve. Prej të cilëve po kujtoj: Agron Cobanin, Kiço Fotiadhin, Timo
Luton, Pandeli Shehun, Zamira Kolecin, Korab Hoxhën, Liljana Shanton, Arqile
Ndinin, Alfred Kaninin, Xhelil Aliun, Afërdita Selimin, Feruze Bajon, Meropi
Matlinë, një prej spikereve brilante të Radios dhe Elsa Xhain, Viron Notin,
Agim Xhekën, Atli Dacin, Jani Durin, Vangjo Kozmain, Arjana Qatipin, Shefqet
Mekon, Amilda Dymin, Adi Krastën, Valdete Andonin, Frida Shytin, Paulin
Shkjezin, e sa e sa gazetarë, redaktorë, regjisorë, folës, dhe bashkëpuntorë të
tjerë të redaksive dhe emisioneve të Radio Tiranës. Dhjetori i vitit 1990,
ishte koha e provës së madhe. Atëhere, ishdrejtori I Radios, z.Thimi Nika, një
gazetar me përvojë nga shtypi i shkruar, e ktheu zyrën e tij në një central, që
gjeneronte ide dhe punë gjigande. Po tronditeshin themelet e ishdiktaturës. Dhe
hapat duhet të hidheshin me kujdes. Por, duke prurë në mikrofonët e studiove,
uraganin e madh të zërave popullorë. Të protestuesve të rrugës së Kavajës
fillimisht, në korrik, që shpërthyen muret e ambasadave. Më pas, të studentëve.
Të sindikalistëve, të qytetarëve të ngritur në revolucion, për mposhtjen e
sistemit të kalbur të diktaturës. Dhe Radio Tirana, e dha provën e saj. Ishte
provë zjarri, jo shaka…Ishte kohë, kur në studiot
e transmetimit, natën e rënies së bustit të diktatorit, grupe ushtarakësh
patrullonin nëpër korridoret e gjatë të Radios dhe jepnin urdhra për
transmetimin edhe të antimitingjeve dhe mbledhjeve të byrosë politike të asaj kohe,
të kthyer në çerdhe intrigash dhe fantazmash. Që kërkonin kurban koka
njerëzish, gazetarësh, teknikësh, folësish, teknikësh…Ishte koha e përplasjes
së madhe. Dhe, Radio Tirana, e fitoi betejën. E fitoi sprovën, me kohën…Pas
revolucionit, ne ishim të gjithë të lumtur. Me kolegen time Arjana Qatipi,
gazetaren deri atëhere të emisioneve për gratë dhe femrat shqiptare, ideuam dhe
çelëm një program të drejtpërdrejtë, me problematikë dhe fytyrë sociale.
Gjithëpërfshirës. Me tre ore transmetim. Nga edicioni i radhës i lajmeve, marë
nga redaksia e informacionit, deri tek rubrikat me debate, intervista, lojëra
argëtuese dhe zbavitëse radiofonike, muzika e përzgjedhur…dhe një grup vajzash,
studente nga histori-filologjiku, apo maturante në gjimnazet e Tiranës, si bashkëpuntore
të këtij programi, që, duke e menduar si një spektakël radiofonik, e quajtëm
“Sot. Po nesër?” Për të hapur membranën e mikrofonit të Radios, për ta kthyer
atë në një bashkëfolëse gjigande me zërat popullorë, ne hapëm edhe dy linja
telefonike, të drejtpërdrejta dhe, më ndihmën edhe të drejtorisë teknike në
Radio, përgatitëm një bërthamë të vogël gazetarësh dhe një regjisore, për
transmetime të drejtpërdrejta, me një studio lëvizëse modeste. Mbaj mend se, në
Kuvendin e parë pluralist shqiptar, atë kohë, miratoheshin ligjet e para me
debate të mëdha. Në portin e Durrësit vazhdonin dyndjet e njerëzve të
dëshpëruar, që kërkonin të rrëmbenin për herë të dytë anijet, për të shkuar në
Tokën e Premtuar për një jetë më të lumtur, ndërsa në rrugët e Tiranës,
shiteshin ushqime të ardhura nga ndihmat për popullsinë e mbetur pa punë dhe pa
përkrahje sociale. Programi “Sot. Po nesër?” ishte i pari, i drejtpërdrejtë dhe
treorësh ku, përmes telefonatash direkte, për herë të parë, hyri zëri i
njerëzve të lirë, i pacensuruar, i pakontrolluar nga dora e hekurt e
ish-drejtuesve partiakë konservatorë dhe dogmatikë. Sa përmes të ftuarve në
studio dhe transmetimeve direkte me studion e vogël lëvizëse, aq edhe përmes
telefonatave. Ku do të kujtoj debatin në telefon, ndërmjet gruas së
ish-diktatorit, me një vajzë nga Tirana, studente, që
fliste nga Universiteti i Torinos. U përplasën dy botë dhe fitoi e reja.
Moderatorja e emisionit, Arjana, ndërhynte mençurisht me pyetje të sakta, tek
të dy bashkëdialogueset, ndërsa drejtonte debatin, ndërsa vajzat në studio,
duartrokisnin bashkëmoshataren e tyre…Po atë ditë, unë dhe kolegia tjetër,
Amilda Dymi, transmetonim direkt nga Durrësi, revoltat e qindra njerëzve, që po
përplaseshin me ushtrinë në dyert e portit…Ishte gjithçka direkt, për herë të
parë. Ndërkaq, pas këtij program vijuan edhe dy të tjerë, në formë ciklesh. Por
kulmin transmetimet direkte e arritën me programin “Zemër”, kushtuar
emigrantëve shqiptarë…
Radio Tirana sot
Radio Tirana, sot vazhdon të transmetojë 24
orë në 24, me frekuenca që shtrihen në horizont, nga Shqipëria, deri në
Amerikën e largët. Ajo i ngjan sërish një aorte gjigante, që përçon oksigjenin
e miliona dëgjuesve, nga e gjithë bota. Për fat të mirë, disa prej ikonave të
saj, vazhdojnë ende të punojnë në studiot dhe redaksitë e këtij institucioni të
madh publik.
Për kureshtje
Ja programi i ditës së dytë të Radio Tirana,
29 nëntor 1938 e botuar në gazetën “Drita”ora 13:00, ora ekzakte, në fjalë me
dëgjuesit; 13:10, radiofletore;13:25, muzike e lehtë;14:00, mbyllja e
emisionit. Në mbrëmje: ora 19:00, ora ekzakte; 19:02, zoti Rrok Gera, ministri
i ekonomisë kombëtare çel vargun e konferencave radiofonike; 19.15, muzikë
koncertesh; 20;00, radiofletore; 20.15, muzikë vallëzimi; 20.45, mbyllja e
emisionit.
Drejtuesi
Drejtori i Radio Tiranës, u emërua publicisti
i njohur, Gjergj Bubani (1894-1954), i ardhur në vitet ’30-të nga Rumania, ku
ishte shquar për veprimtarinë e tijë të dukshme atdhetare, sidomos në fushën e
gazetarisë me hapjen e një seri gazetash në gjuhën shqipe.
E megjithatë vlen të kujtojmë se fillimet e
Radio Tiranës më 1938 lidhen me emra tepër të shquar të kulturës e artit
shqiptar të asaj kohe e të viteve të mëvonëshme, të diplomuar në universitetet
e konservatorët e Evropës së qytetëruar si Gjergj Bubani, Hamdi Sulçebe, Vasfi
Samimi, Marie Paluca, Tefta Tashko, Mihal Ciko, Anton Mazreku, etj, etj...
Thirrja e 7 Prillit
Ishte pikërisht drejtori i Radio Tiranës,
Gjergj Bubani, së bashku me Anton Mazrekun dhe Drejtorin e ATSH-së, Mihal
Sherko, të cilët iu drejtuan nga Radio Tirana popullit shqiptar që të rrëmbente armët e të
ngrihej e të luftonte kudo për të zmbrasur sulmin e pabesë të ushtrisë fashiste
më 7 prill të vitit 1939. Një thirrje të tillë i drejtoi popullit shqiptar nga
Radio Tirana edhe kryeministri Mehdi Frashëri.
Nga fundi i vitit 1939 Radio Tirana nga
studioja e vogël e modeste në një nga sallat e godinës së Bashkisë, kaloi në
një ndërtesë të re në rrugën Kont Urani (në kryqëzim të rrugës së
Kavajës), e cila u pajis nga specialistë italianë me aparatura nga më modernet
e asaj kohe. Sipas një artikulli të gazetës “Fashizmi” të datës 29 dhjetor 1939
me titull “Radio Tirana, kryevepër fashiste”, përfaqësuesi i qeverisë shqiptare
Xhafer Ypi dhe Valauri, kryetari i EIAR-it (Ente Italiana Audio Radio),
nënshkruan një marrëveshje për instalimin e një stacioni të fuqishëm në Tiranë
me fuqi prej
50 kë që do të transmetonte me valë të mesme.
Grupi Filodramatik, kursi për përgatitjen e
folësve nga folësja e njohur Kaliopi Plasari, që atëherë quhej shkolla e foljes
para mikrofonit, shkolla e përgatitjes së këngëtarëve të rinj e drejtuar nga
Tefta Tashko e Tonin Guraziu në bashkëpunim me drejtuesin italian të orkestrës,
Mario Etore, qenë ngjarje të rëndësishme të Radio Tiranës. Nisi të funksiononte
gjithashtu shkolla e
kitarës e më pas shkolla e instrumentistëve për violinë, violinçel. Në këtë
shkollë nisën të bënin hapat e parë Nikolla Zoraqi (1929-1991), Ymer Skënderi
(1926-1975), Genc Bozdo. Teknikisht radioja u ndihmua nga inxhinieri i njohur
italian Antonio Galeaci, i cili qëndroi në Shqipëri edhe pas çlirimit së bashku
me Mario Etoren dhe të dy u larguan nga vendi ynë në vitin 1948 duke dhënë një
ndihmesë të madhe në ngritjen artistike e teknike të Radios.
Përgatitja e teknikëve
Në bazë të një konkursi të shpallur nga
Drejtoria e Radio Tiranës u caktuan disa të rinj që mbaruan një shkollë të
specializuar për teknikë radioje në Torino. Midis tyre ishin teknikët e njohur
Xhafer Zavalani, Ibrahim Dibra, etj. U zgjeruan orët e programeve. Ato nisnin
tani në orën 12.20 e përfundonin në orën 14.30 për të rifilluar në orën 18.20
me emisionet e gjuhëve të huaja, duke përfshirë edhe programe me muzikë
shqiptare, madje sipas kërkesës së dëgjuesve të huaj. Këto emisione mbaronin në
orën 20.20 për t’ia lënë vendin radiofletores dhe emisioneve të tjera që tani
përfundonin në orën 23.00.
Programe
të reja
Programet muzikore të
këngëtarëve Tefta Tashko, Marie Paluca (Kraja) të shoqëruara në piano nga Lola
Aleksi (Gjoka), Tonin Guraziu, Pjetër Dungu, koncertet e grupit toskë, e grupit
karakteristik shkodran me këngëtarët Kel Sata e Liza Vorfi si dhe programet e
kënduara më pas nga Viktori Xhacka e Behije Çela (Levonja), Merita Sokoli
sollën një frymë të re.
“Kronika sportive” e drejtuar nga Anton
Mazreku “Ora e fëmijëve” me kallzime, vjersha, monologje e muzikë për fëmijë,
interpretuar nga vetë fëmijët i dhanë frymëmarrje radios. Emision i pëlqyeshëm
u bë “Ora letrare”, ku lexoheshin dhe diskutoheshin vepra të njohura të
letërsisë shqipe dhe letërsisë botërore. Këto emisione përgatiteshin nga
shkrimtarë dhe letrarë të rinj ndër të cilët më aktivët ishin shkrimtarët
Sterjo Spase (1914-1989), Mustafa Breblleshi (1922-1986) dhe vetë drejtori i
Radio Tiranës Gjergj Bubani.