Fatmir Minguli: Studjuesi Arqile Gjata mes poezis? dhe kritik?s letrare

Studjuesi Arqile Gjata mes poezis? dhe kritik?s letrare

Nga Fatmir Minguli

Nj? lib?r ?sht? dialogu q? nis me lexuesit e vet,

intonacioni  q? i imponon z?rit t? tij si dhe

imazhet e ndryshueshme dhe p?rzgjedh?se

q? le n? kujtes?n e tij.

Borges

Nëpër qelit? e gurta zgjohen muzgjet,

dhe zogjtë e mardhur nëpër gurë e fshehin folenë.

Mbi gurin e varrit poeti shpirtin gdhënd!

Gur?t gdhenden,

kan? gjuh?n e tyre n?p?r sht?pira

Avlli, porta e sofate,

shpirti m? thahet mbi gur?.

Arqile Gjata

Jo m? kot solla q? n? krye t? k?saj analize k?to dy referime t? m?sip?rme, t? cilat kan? lidhje me vet? thelbin e krijimtaris? s? poetit, studjuesit dhe kritikut letrar Arqile Gjata. Ai mes librave t? tij ka shum? me poezi e disa libra me studime. Esht? nj? kompleks elegant botimesh q? kan? filluar q? n? vitin 2005, nd?rsa poezia e par? ?sht? shkruar q? n? vitin  1966 me titullin “Shqerka”

Tek lexon librat me studime dhe kritika letrare, habitesh kur sheh se sa shum? ka shkruar p?r t? tjetr?t, e kur p?r t? ?sht? shkruar pak. Jan? parath?niet e librave t? tij shkruar nga profesor?, akademik? e studjues? t? ndrysh?m N? shkrimet e tyre analitike theksohen pothuaj t? gjitha ato veti q? ka Arqile Gjata si kritik letrar dhe si studjues, si nj? z? krejt ndryshe.

Pik?risht n? k?t? veti do t? ndaloj edhe un? p?r t? kontribuar sado pak n? pun?n e tij t? plodhur n? dobi t? kultur?s shqiptare, si n? let?rsi ashtu dhe n? histori dhe gjuh?si.

Librat studimor? fillojn? me “Nj? ese p?r jet?n” n? vitin 2010 dhe vazhdojn? me “T? pikturosh fjal?n, t? pikturosh drit?n” ( 2017), “Trokas me ligj?rime” (2017). T? veçanta jan? studimet mbi Aristidh Kol?n dhe “Udh?time poetike” si libra q? e nderojn? autorin e tyre. B?jn? pjes? n? k?t? mozaik dhe botimet me kujtime “Ti je lulja m? e bukur” (2014) dhe “Shoqata atdhetare “V?llaz?rimi” (2015).

Ndon?se jeton n? Greqi, gjeografia e studimeve t? tij kap?rcen disa kufinj shtetesh dhe q? nga studio e tij ai shkon n? Kosov?, n? Maqedonin? e Veriut, n? Shqip?rin? e Vlor?n e tij t? dashur, n? Izrael, Angli, Amerik? etj. Nd?rsa hap?sira kohore e autor?ve dhe veprave t? tyre q? ai ka marr? p?r studim ?sht? shum? e madhe, vjen q? nga rilindja shqiptare e ndalon p?rkoh?sisht n? dit?t tona.

P?rshtypje m? b?n libri “Nj? ese p?r jet?n” q? shoq?rohet me nj? parath?nie dhe reçenc? nga prof.dr. Fatmir Terziu. Ai shkruan p?r k?t? lib?r:

“Esht? nj? ridimensionim i fjal?s s? pjekur, nj? rishtrim i dijeve dhe njohurive q? ka ky autor, por edhe si trajtues i vlerave n? artin e fjal?s.”

N? k?t? lib?r t? par? studimor, botuar para dhjet? vjet?sh, edhe sot gjenden mendime me vlera t? pakufishme p?r koh?n q? jetojm?. Jo vet?m mendimet por edhe eset?  e kritikat letrare kompozojn? kuadrin mozikor t? k?tij libri tejet t? sinqert?. Kur lexon eset? mbi jet?n, mbi shpirtin, mbi vetmin? apo vdekjen, mendja m? shkon te romani i Sterio Spasses “ Pse”.

Arqile Gjata shfaq alternativat e tij t? pafund n? matricat studimore, duke shp?rthyer personalitetin e tij  social, cultural dhe gjuh?sor. Po e theksoj se n? gjith? studimet e tij; ka n?nshtar poetic, ?sht? poezia q? e drejton at? p?r t? realizuar portretet e shkrimtar?ve dhe poet?ve t? shquar si Roland Gjoza, Fatmir Terziu, Stefan Martiko, Alush Avdyli. Jan? t? shumt? edhe poet? dhe shkrimtar? t? tjer?, p?r t? cil?t Arqile Gjata shkruan: “ Demokracia e fjal?ve ?sht? demokracia e artit t? t? shkruarit” p?r poetin e Sami Gjoka, ose “Shkrimtari i nj? kataklizmoje hipotetike” p?r Spiro Qirinxidhi. Nd?rsa p?r poetin modern Stefan Martiko ai shkruan se ?sht? p?rfaq?sues i merituesh?m i poezis? moderne me doza hermetike, q? ka nd?rtuar trek?ndshin mendim-gjuh?-kultur?.

Por n? v?llimin “Udh?time poetike” Arqile Gjata p?rdor “artilerin? e r?nd? “ duke trajtuar tema t? fuqishme siç ?sht? ajo q? e hap k?t? v?llim dinjitoz “ Multigjuh?sia dhe multi kultura n? rrethanat aktuale n? Ballkan” – nj? sulm i fuqish?m studimor, ku pak studjues t? fush?s kan? denjuar t? studjojn?. Esht? vendi k?tu t? theksoj se Arqile Gjata ?sht? nj? shembull q? trajton litetartur?n e speciliziuar, p?rfshir? edhe studimet e profesor?ve t? Universiteteve shqiptare. N? k?t? lib?r mbizot?rojn? shum? kritika letrare p?r shum? poet? shqiptar? por q? jan? kryesisht nga Jugu i Shqip?ris?, dhe jo vet?m t? Vlor?s. R?nd?si ka q? vet? poeti Arqile Gjata jep konkluzione t? r?nd?sishme p?r poezin? shqiptare, sa q? po t? mblidhen veçmas n? nj? v?llim t? posaç?m do t? ishte nj? kontribut n? drejtim t? vlerave t? k?saj poezie bashk?kohore shqiptare.

Arqile Gjata me studimet e tij, jo vet?m p?r poezin? shqiptare, po b?n pun?n e nj? instituti t? t?r?.

Si ?sht? e mundur q? nj? njeri i till? ku mosha b?n pun?n e saj, aq m? tep?r emigrant, t? marr? pjes? n? konferenca e tubime shkencore n? universitetet e Shqip?ris?, t? Maqedonis? e t? tjer? universitete, t? mbaj? kumtesa t? çmuara…dhe t? mos k?rkoj? haraçe..!? Ky ?sht? thelbi i k?tij poeti – shkenc?tar q? nuk e ka nd?rprer? pun?n e tij intelektuale, krijuese q? kur mbaroi Institutin e Lart? tre vjeçar t? Shkodr?s n? vitet 1972-1975!

N? bot?n e madhe shpirt?rore t? Arqile Gjat?s g?lon shpirti i Jugut, prandaj ai shkruan e shkruan p?r poezit? e Fatos Arapit, Niko Kacalidh?s, Hiqmet Meçaj, Grigor Jovanit, Xhemal. Lato, Llambi Gjikuli, Theodhori Biba, etj.

Nd?rsa studimi “ Himara n? k?ng?” ?sht? nj? obelisk me firm?n poetike t? arkitektit  Arqile Gjata.

N? librin tjet?r “ Trokas n? ligj?rime” studjuesi poet e tejkalon analiz?n p?r nj? autor duke hyr? n? paralelet e tre poet?ve vlonjat? Ali Asllani, Nexhat Hakiu dhe Fatos Arapi. Prof. Dr. Bardhyl Gaçe e cil?son k?t? lib?r si “Nj? vizion i ri n? studimet letrare”, me shum? t? drejt? sepse vet?m studimi i Arqiles? i futur n? k?t? lib?r me titullin” Gjuha arvanitase e folur arkaike apo “zhargon”?”, ?sht? nj? pus i thell? ku ai ia ka gjetur fundin.  Ky studim s? bashku me at? p?r Aristidh Kol?n dhe pjes?t nga “Arshiva e harruar” jan? pjes? e d?shmis? t? historis? s? v?rtet? t? shqiptar?ve, çka Arqile Gjata e shtjellon me p?rpikm?rin? maksimale. Po k?shtu mund t? cil?soj  dhe punimin eskluziv t? botuar n? k?t? lib?r mbi frazeologjin? e poezis? çame, ku respekton punimet e shkenc?tarve Gjovalin Shkurtaj dhe durrsakes Edlira Troplini. T? habit fakti se si i gjen Arqile Gjata veprat e tyre, me zellin e nj? t? riu, do t? thoja.

Mes punimeve t? shumta, Arqileja ka b?r? dhe studimin e guximsh?m mbi poet?t shqiptar? emigrant n? Greqi duke trajtuar me shum? fines? tragjiken dhe t? sh?mtuar?n.

N? radh?n e studimeve historike, Arqile Gjata ka b?r? analiz?n e vendbanimit t? arvanitasve. Esht? nj? studim q? ballafaqohet me studimet e studjuesve arb?resh? dhe q? dallon p?r sakt?sin? dhe larmin? e dokumentacionit t? jasht?zakonsh?m. Ai si asnj? studjues tjet?r e ndan k?t? studim n? pes? periudha ku n? secil?n ai ka vendosur mendimin e tij shkencor.

N? studimin madhor mbi Aristidh Kol?n kemi t? b?jm? me nj? monografi t? plot? ku mpleksen jeta dhe vepra e k?tij arvanirasi t? madh me jet?n e figurave t? shquara arvanitase nd?r shekuj. Nj? lib?r i till i b?n nder kultur?s shqiptare.

Por le t? kthehem n? at? pjes? t? krijimtaris? tjet?r t? Arqiles?, at? t? muz?s poetike. Poezia e tij “ Vargje prej guri” ?sht? nj? lloj autoportreti i tij. Poeti, shkrimtari dhe p?rkthyesi i njohur Iliaz Bobaj me rastin e 70 vjetorit t? lindjes s? Arqiles?, shkroi artikullin studimor “Profili poetik i poetit Arqile Gjata” duke e karakterizuar k?shtu poezin? e tij: “ T? duket sikur poeti hyn n? nj? vend t? shenjt?, n? t? cilin, pasi p?rkulet me nderim, duke l?n? nj?her?sh dhe urimin e tij, del prej andej m? i fisnik?ruar se m? par?.”

Analiza t? shumta jan? shkruar p?r krijimtarin? e Arqile Gjat?s si poet. Me t? drejt? ai cil?sohet si nj? z? m? vete, si nj? p?rfaq?sues i poezis? s? Jugut, atij Jugu q? ai i k?ndon me aq dashuri dhe respekt.

Arqile Gjata punon vazhdimisht, mosha e tij veçse e shtyn akoma m? shum? p?r t? punuar n? dobi t? shqiptar?ve kudo q? jan?. Uroj q? ky poet, studjues dhe shkrimtar( t? mos harrojm? dhe v?llimet me proz?) t? ket? sh?ndet dhe jet? t? gjat?!

Durr?s 1 maj 2020