Adem Zaplluzha: Masakra e Tivarit

?Adem Zaplluzha

SHTATËDHJETË E PESË VJETORI I MASAKRËS SË TIVARIT

POEMË

1.

Në Tivar

Humnershëm po dënes një varr

Dy shtatë shtatëdhjetë mijë dhembje

Si delet e bardha

Kullosin mbi plagët e një kohe

Në Tivar pamë varre të mbjellë mbi varr

Vetëm një dorë mizore

Me shpirt bishe

Mund të gjuajë batare plumbash

Mbi njerëz duarlidhur

Me prangat e pafajësisë

Në Tivar

Atë ditë fshikullonte mortja

Ishte viti 1945 mos u ktheftë më

Vetëm ky qytet i vdekjeve

I njeh trishtimet e asaj dite

Të vrarë me thikat e urrejtjes

2.

Në një qytet plagësh

Në prehrin e Adriatikut

Qante gjaku i kuq mbi varr

Era dëneste në rrënjët e fikut

Një kryq i ngulur në shpirtin e qytetit

Thërret ndërgjegjen e njerëzimit

Në Tivar

Ra në provim raca njerëzore

Ishte nata e trishtuar

Ajo e lugetërve

Me bisht

Era lëpinte lëkurën e frikës

Nga majat e thikave të topitura

Pikonte gjaku i gjelbër

Mbi njomësinë e barit

Llamburitnin velat e trishtuara të historisë

Nën çatitë e përlotura mpiksej truri

Si foshnjat dënesnin lagjet e gjakosura

Një pulëbardhë mbi një varr

I shkulte pendlat atë ditë në Tivar

3.

Thonë se si një fëmijë

Jetim

Atë ditë ka dënesur

Ka dënesur me ngashërim bunaca

Thika e ndryshkur e tradhtisë

Fundosej deri në grykë

Fundosej hajnisht

Në gjakun e njomë të luftëtarëve të lirisë

Nën një degë të palmës së egër

Ende vajton një nënë

As vajet e pulëbardhave

Nuk ndalen në lagunë

Adriatiku si nënat

I shkulte flokët e shprishura të ditës

I shkulte por vështirë

Se mund të shkulej tradhtia

4.

Çatitë e mrrolura qëndronin stepur

Oxhaqet me mendje të ngrirë

Në shenjë proteste

I ndalën ato pak vrizma të tejdukshme

Të tymit dredharak

Nëpër lagjet shqiptare

Ndihej aroma e rëndë e gjakut

I tërë qyteti

Ishte veshur me një veladon pa ngjyrë

Si fantazmat e së kaluarës

Vraponin lukunitë e kuqe

Të ujqërve të egër

Asnjë nënë nëpër mëhallët e Tivarit

Nuk pashë

Pa shamia të bardha mbi kokë

Të bardha ishin shpresat e gjakosura

Një pulëbardhë e plagosur

E mbante gjallë shpirtin e rrapit

Me vezët e saja të thyera

5.

Po më djegin si prush tangari

Po më përvëlojnë

Thinjat e këputura të flokëve

Djajtë me kryqe të thyera

I shkulnin rrapet

Binin në tokë me qindra plepa të prerë

Një mjegull e zezë katran

Si mortja rëndohej mbi supet e atdheut

Mbaju moj nënë

Me dhembjen e cilës grua

Sonte do i dëgjoj këngët e tua vajtimore

Nisja njëherë moj loke

Nisja si dikur

Le të qajnë tok me ty drurët dhe gurët

Nëno moj krijesë e shelgjeve të lotuar

Kurrë nuk t’u shëruan plagët e dhembjeve

Nëpër ledhat e trishtuara të historisë

Vajtove kur e linde motrën time

Nuk t’u ndal vaji

As kur e pushkatuan bacën në Tivar

6.

Nëpër kryeqytete

Festonin fantazmat e dehura

Me gjak njeriu

Nënat tona flokëthinjura

Pa shamia në kokë vraponin xhadeve

Vaji ishte i vetmi shërim i shpirtit të vrarë

Për ta mposhtur vdekjen

Mbanim nëpër trasta nga një gur varri

U dolëm në bejleg gjakpirësve

Çdo ditë nga pak rritej orteku i urrejtjes

Rritej si oshtimë deti uturima e dhembjes

Sërish nëpër fushat e mëllenjave

Filluan të dëgjohen ulërimat e bishave

Nuk dinin të ndalen

As krakëllimat e zeza të korbave

Si shtatë shpirtra të vrarë ulërinte nata

Era e mbështetur për trungun e rrapit

I mbante në kujtesë plagët e një kohe

Dhe sa krenare

Po aq edhe madhështore

I mëkonte zanat e malit

Për një betejë përfundimtare

7.

Çdo herë nëpër fushat e Tivarit

Rikthehen pulëbardhat

Rikthehen si zogjtë krahë thyer

Për ta lënë peng amanetin

E gjakut të derdhur

Nga i cili akoma

Nuk ka pushuar dhembja e nënave

Mbrëmë në Tivar

Dëgjova se si dëneste një varr

Qante edhe një nënë e moshuar

Nga zgavrat e saja të verbëta

Pikonte një lloj malli i pashëruar

Dy pemë të njoma

Sapo kishin filluar rritën

U kafshuan deri në asht

Nga dy bisha

Por kafshimet më nuk kullojnë gjak

S’kanë takat as urrejtje të kullojnë

8.

Mbi një varr të vithisur

Diku në brigjet e Adriatikut

Atje poshtë në Tivar

Nuk gjeta fjalë për të qarë

Thellë nga thellësia

E fushës së mëllenjave

Si një ogur i zi

Pandërprerë vjen një jehonë

Ndoshta është koha

Ta shfletojmë

Për së mbari ose për së mbrapshti

Sërish historinë tonë

9.

Deshëm që nën gërmadhat

E harresës

Ta gjejmë atë pergamenë

Të lashtësisë së fshehur

Nga një dardan

Të ruajtur në parzmën e kësaj toke

Një diademë

Nëpër fushat dhe malet e thepisura

Asnjëherë nuk humbin drurët

Përkundrazi gjethet lëshojnë lastarë

Që i mbërrijnë fundet e deteve

Një ditë

Do të mbërrijnë edhe në Tivar

Do bisedojnë me dhembjet fosforeshente

Eshtrat e bijve tanë

Do bëjnë dritë mbi çdo varr

Do çelin një ditë këtu

Lulet më të bukura të botës

Këtu në Tivar

10.

Po qe se një ditë dal nga mendja

E të marr me vete atdheun tim

Do i kalojmë shumë dete

Me dallgë dhe trishtim

Ti për mua do të jesh

Përherë vetëm një pikëllim

Askund në botë s’ka gjelbërim

Si këtu në Tivar

Bozhuret rriten dhe lëshojnë lastarë

Të njomur me gjak mbi çdo varr

Si mund të të lë kështu plaga ime e pashëruar

Unë kam dhembje

Me ndjenja të dërrmuara eci rrugëve

Kudo që shkoj dhe takoj një varr

Parasysh më paraqitesh ti

Qyteti i varreve o Tivar

11.

Kudo që të jem në këtë moshë të shtyrë

Ti nuk je asnjëherë larg meje

Pak vite pas lindjes sime

U ngjizëm me një dhembje të përbashkët

Unë u rrita në një varr

E ti rrethuar me varre në Tivar

Atdheu im i djegur në zjarr

Nëpër çdo skutë

Mbjellë kanë nga një varr

Si t’i shëroj këto plagë të hapura

Si t’i mbylli kujtimet e plagëve

S’jam në varr e as në Tivar

Një ditë mora udhë të gjatë

Ika nga prehri yt

Por kudo që më shkeli këmba ngapak

Ti përherë dhe kudo ishe hija ime

Atdheu im i kallur flakë

Nuk më lënë rehat as në mërgim

I dërguan veladonët e zinj

Në shtatë palë qiej i përzien yjet

Të gjitha dritat m’i patën shqim

Por ty përherë atdhe të mbaja në gji

12.

Të përgjërohem varri im

Më beso

Unë i ndiej thellë në shpirt

Klithmat e tua apokaliptike

Ndiej përpëlitjen tënde në Tivar

Po digjen do zjarre të mëdha

Po duket një flakë e prushtë në varr

Mbase eshtrat janë çuar peshë

Dhembja me pikëllimin

Përfundimisht një ditë duan me u ndeshë

Nëse nuk mund të të ofroj asgjë

Merre këtë copë të ashtit të thyer

Vendose diku mbi ndonjë varr

Merre hisen tënde

Le ta ndiej veten si në Tivar

13.

Thonë se prilli ishte i gjallë

Por nga gjaku

Asnjë lloj luleje nuk mbiu at vit

Nëpër fushat e dhembjes

Lulëzuan vetëm do lule bozhuri

Nga një pikëllim i pa përshkruar

Harabelat e manaferrave

Si nëpër baladat e lashta ilire

I ngjyen krahët me gjak njeriu

I ngjyen dhe fluturuan hapësirave

Vetëm atë ditë kur i prenë plepat

Nuk u dëgjuan cicërimat e drurëve

Gjethet me sy të përlotura

Në heshtje mortore

Fluturuan nëpër fshatrat e Dukagjinit

Një harabel krahthyer

I këputur nga lodhja e gjatë

U ndal në prehrin e akullt të një nëne

Duke u shndërruar në peng përjetësie

Lëshoi dy vrizma lotësh të kristaltë

14.

Me vjet të tëra s’pushojnë vajet e zogjve

S’mejnë as nënat sy shterura

Nuset na u moshuan

Kurse djemtë që mbetën pa baba

U rrëfejnë fëmijëve të tyre

Një histori të gjallë fantazmagorike

Nuk është ky rrëfim

Fantazi nga mendja e sëmurë e njeriut

Por një e vërtetë që ngjau në Tivar

Një natë të vonë

Ose në mëngjes herët

Ku si det i gjerë u hap një varr

Por dheu mëmë qëndroi krenar

Nuk i përpiu thirrjet njerëzore

Ende sot dëgjohen britmat e thikave

Nga majat e të cilave

Pikon një lloj amaneti

Një thirrmë të mprehtë lëshojnë rrënjët

15.

Në mendjet e shthurura njerëzore

Veç po duken dhe dëgjohen

Ato këlthitje të lashta

Sërish i përjetuam netët e thikave

I pamë trenat e çmendur

Dhe i dëgjuam në shpirtrat e zbrazur

Zërat e trishtuar të binarëve

Udhëtimi ishte i gjatë deri te vdekja

Kur mbërrimë në fushën e përlotur

Andej kufirit na priti shiu i vakët i atdheut

Mbi qiellin e mjegulluar

Përjetuam fluturimet e zogjve të shpresës

Si në ëndërr i dëgjuam krakëllimat

Metalike të motorëve

Mbi fushat e mëllenjave

Për herë të parë mbiu një ditë e bardhë

16.

Më duket se nëpër dhiare

Ecëm edhe njëqind vjet

Rruga zgjatej si tërkuzë me nyje

Shkelëm mbi eshtra

Dhe kafka të ndrydhura

Udhët shndërroheshin në varre

Kurse varret

Në duna të vithisura të kujtesës

Mbase s’do të ndalemi asnjëherë

Do shkojmë edhe përtej diellit

E vetmja rrugë e pashkelur që na ka mbetur

Është ajo udhë e gjatë e lirisë

Në çastin kur mbërrimë

S’do të ecim asnjë hap më tutje

Neve na mjafton kjo tokë e grabitur

Dhe e gllabëruar nga të huajt

Na mjaftojnë dhimbjet tona

Tok me eshtrat dhe varret e mbjella

S’do të shkelim kurrë nëpër ato të huaja

S’do të shkelim asnjëherë

Se e dimë ç’është shkelja

17.

Ishte një ditë e thyer e javës

Cilado qoftë ajo ditë

Mbolli në shpirtra urrejtjen

Por kurrë nuk mundi

Me shkulë dashurinë e një nëne për atdhe

Çdo lindje e re përcillej me nga një krismë

Nënat shqiptare bekoheshin me dashuri

Aq ishin të bukura

Sa që u shëmbëllenin zanave

Mbillnin e i rritnin lisat nëpër male

Kështu dukeshin nënat tona

Zana me shtatë flatra

Po u dogj njëra

Edhe shtatë të tjera si nëpër përralla

Mbinin nga shpirtrat e tyre të virgjëra

Nënat tona të bukura

Nënat e mëdha shqiptare

Si njomëzakët në djepin e shpresës

Përkundnin atdheun duke shëruar

Të shtatë plagët e hidhura të Gjergjit

18.

Miku im i ngjan rrapit

Ose lisit të moshuar

Një ditë është si shelgu i pikëlluar

Kurse ditën tjetër i ngjan lotit

Njëherë rri pranë djallit

Njëherë pranë Zotit

Kështu e ka ky njeri i mirë

Sot i përngjan violinës së thyer

Kurse të nesërmen

Si dashurinë i skalit në dritë

Tingujt e kënduar

Dhe këngët më të bukura për atdhe

Ky burrë i qetë e zemërvullkan

Rrugëve të Tiranës

Parakalon si një kardinal

Në shpirtin e tij bujar valon gjaku Dardan

Rritë e mëkuar me dashurinë e nënës

Skeptrin e mirësisë në zemër e mban

19.

Mbrëmë në ballë të atdheut

Pashë disa pika gjaku

Dhe diku në tepe të kresë

Një fushë e konvertuar në varre

Kjo tokë e bekuar nuk i njeh lotët

Kudo nëpër udhë hi e zjarr

Nga tufanet dot s’pikëllohet

Kurrë s’pati kohë për të qarë

Andaj sot kalon nëpër këta bedena

Ecën kryelartë dhe po aq krenar

Sa që turpërohen armiqtë atje ku janë

Për plagët e hapura në Tivar

20.

Ecëm dhe nuk u ndalëm

Na priste diku një luftë e madhe

Lisat me qindra gozhda në trup

Merrnin frymë si njerëz të plagosur

Mbi fijet e fishkura të barit

Pamë një kryq prej gjaku

Qante kryqi dëneste deti

Tok me gurët nëpër lagjet e Tivarit

Ne sërish nuk u ndalëm

S’deshëm të matemi me gjatësitë e rrugëve

As t’i numërojmë varret

Atdheu na priste te plepat e bardhë

Ju thashë s’do të ndalemi

Do ecim edhe nëse duhet të dalim fare

Për të mbërri ta përqafojmë atdheun

Na duhen të hapim shumë e shumë varre

21.

Çdo ditë thoshte im atë

Përsëriste në çdo kohë

Ndjesë pastë

Përherë pohonte me krenari

Se ne nuk jemi fëmijët e qyqeve

Për të ecur ballëhapur dhe krenarë

Përtej çdo pamundësie

Duhet domosdo të injorohet vdekja

Se përndryshe vetëm të gjallët

Mund të mbërrijnë në cak

Andaj për t’i tejkaluar

Lumenjtë e çmendur

S’duhet shkelur mbi dërrasa

Që kundërmojnë kalbësirë

Se vetëm kështu

Mund t’i mbërrijmë lisat

Që na presin diku te një agim i pa gdhirë

22.

Njëmijë herë kam thënë

Se s’do të këndoj për Tivarin

Por më falni

Ja që kurrsesi s’munda

Nuk munda aq thjesht ta përpij

Këtë dhembje që pulson mbi barin

Po si mund të harrohen varret

Dhe eshtrat e dhunuar

Ende një kryq prej druri

Mallkon e s’ndalet së mallkuari ditën

Kur na i zhdukën fëmijët

Vetëm korbat e kuq mund ta bënin këtë

O më falni që përsëri

Po ju hap dhembjet dhe plagët

Por ato as që janë të mbyllura

S’do të mbyllen kurrë

Po që se i harrojmë

Ato sërish përsëriten

Mbi pafajësinë dhe kokat tona

23.

Në çdo stinë e në çdo behar

Çel një lule në Tivar

Çel një dhembje

Që s’do të ketë shërim

Çfarë të bëj unë me shpirtin tim

Nëpër grigje del një nënë

Verë e dimër lëshon gjëmë

I lëshon gjëmat tërë vrer

Qyqe e vetme

Ngrirë në derë

Çdo mëngjes i shkul thinjat e bardha

Zemra gjak gjithmonë i pikon

Herët që menatë e shoh te dardha

Duke dënesur me ngashërim

Ja nis këngës me zogjtë vajton

24.

Ende në fshat dëgjohet

Se si qan ajo nënë

Zëri i saj i shemb muret

I shemb muret, rrafshon muranat

Vajit të pikëlluar

I bashkohen edhe zanat

Qanë e mjera tërë ngashërim

Loti lotin s’mund ta ndalë

Ulet te kopshti dënes me trishtim

Ah sa shumë paska mall

Mbeti e mjera

Pa të vetmin djalë

S’përkundi kurrë nipa në prehër

S’pati mbesa me rritë për nuse

I shkoi jeta vrer e zeher

Për çdo ditë po dënes një nënë

Fishket e shkreta sikur bari

Ah, Tivari !

Në mendje i vjen Tivari.

25.

Sonte janë rreshtuar të vrarët

Prej të parit

Deri te i fundit

Me veladon të bardhë

Festojnë fitoren mbi të Kuqtë

Ndizini zjarret në Prekaz

Le të marrin frymë flakadanët

Asnjë njeri sonte s’mungon

Nga të katër anët e Kosovës

Të mos pushojnë daullet e fitoreve

Prej kolonadave të mermerta

Një nga një po ringjallen të pushkatuarit

O ju lutem

Merreni pallton dhe këmishën

Po ashtu edhe lëkurën time

Hidhuani mbi shpatulla statujave

Dimrat janë të gjatë në Kosovë

S’lejojmë të ngrihen fëmijët tanë në mermer

Ju thashë

Sonte janë të gjithë gjallë

Mbështillni me dashurinë tuaj

Sonte të gjithë janë të gjallë...