Klajd Kapinova: Intervistë me publicistin Tomë Mrijaj

Lugu i Drinit, është dhe mbetet vendi im më i dashur në botë

Intervistë me Sekretarin e Përgjithshëm të Lidhjes së Tretë Shqiptare të Prizrenit në SHBA, studiuesin dhe publicistin Tomë Mrijaj

Pyetje: Ju shpesh herë gjatë jetës tuaj si aktivist i palodhur për çështjen kombëtare dhe posaçërisht për Liritë dhe të Drejtat e Njeriut në Kosovë, në mediat në vendlindje dhe këtu në Amerikë, keni dhënë intervista me profile të ndryshme. A mendoni, se tani ka ardhur koha që të flisni për historinë e jetës dhe krysisht për rininë tuaj dhe cili ishte shkaku qe ju lat me dhimbje vendlindjen?

Tomë Mrijaj: Ju falënderoj shumë për pyetjen, që në zemër më ngacmon nostalgjinë e pashuar për Atdheun tim. Vendlindja ime Lugu i Drinit, me fshatrat që e rrethojnë, është dhe mbetet vendi më i dashur në botë. Asnjëherë s’më ka shkuar mendja, se sa me mall do ta ndjej mungesën e vendit tim. Gjatë udhëtimeve të ndryshme nëpër botë, mendja më ka shkuar gjithnjë tek vendlindja ime e bukur dhe e dashur, si: natyra, shtepitë, livadhet e gjelbërta, që stoliseshin me lule shumë ngjyrëshe gjatë stinës së pranverës dhe verës, malet mestare të mbuluara me pyje të harlisura dhe dëborë, përshperitjen e cicërimave të zogjve të shumtë ne çdo stinë, gjarpërimin dhe gurgullimën e ujërave të kthjellta të lumit Drini i Bardhë, që përshkon ne mes rreth tre kilometër livadhet e familjeve tona. Në stinën e bukur të verës, bashkë me bashkëmoshatarët kalonim ditë të bukura duke u larë në ujërat e lumit, zinim peshk të freskët dhe kënaqeshim duke soditur natyrën e bukur të trevave tona. Edhe vjeshta dhe dimëri, sillnin në Lugun e Drinit bukurinë e tyre në çdo fushë dhe vargmalet e ulëta përreth. Ishte vërtetë kënaqësi në stinën e ftohtë të dimërit, kur dëbora mbulonte çdo gjë dhe shikonim lepuj, dhelpra dhe shpend te ndryshëm etj. E si të mos ndjehesh krenarë për fëmijërinë e bukur në trevat e bukura shqiptare!? Kështu unë kalova fmëjërinë dhe rininë. Mbas disa vitesh  mbarova shkollimin në degën e mësuesisë, ku më pas vijova studimet në Drejtësi. Në jetën e njeriut, ka raste gëzimi por edhe ngjarje të pakëndshme, që ndodhin jashtë dëshirës së tij… Një ditë mbasdite vjeshte, kur po kaloja me biçikletën time në mes të qytezës së Klinës, më tërhoqën vemendjen një grup nxënësish djem dhe vajza të kombësisë serbe, të cilët po vraponin të shqetësuar nga oborri i shkollës “Vuk Karagjiq” drejt qendrës së qytezës, ku ndodhej kafja e pronarit serb Zhikës. I pyes në gjuhën serbe: “Çfarë ka ndodhur, që ju po vraponi të shqetësuar!?” ata duke menduar se unë isha serb, më thonë: “Shoku profesor po rrahën serbët me shqiptarët në klasë.” Ashtu sikurse isha me biçikletë në dorë u nisa shpejt drejt vendit të ngjarjes. Sa afrohem, dëgjoj zhurmë të madhe në katin e parë të një klase. Afrohem te dritarja, që ishte e hapur. Aty shoh se nxënësit e kombësisë serbe dhe arsimtari i edukatës fizike e kishin rrethuar nga të gjithë anët arsimtarin shqiptar të gjuhës shqipe S.M. pranë dërrasës së zezë, ku në njerin kënd ishte dhe tavolina e mësuesit. Arsimtari shqiptar, me trupin e tij të gjatë qëndronte në këmbë i rrethuar dhe po rezistonte goditjeve me grushta dhe shqelma që i vinin nga çdo anë, duke u vetëmbrojtur. Këtë mësimdhënës të ri e kisha njohur në Gjakovë, në Shkollën e Lartë Pedagogjike. Gjaku arbëror, i bashkëkombasit më thirri, që t’i vi në mbrotje, në atë situatë që ai gjendej. U hodha menjëherë në dritare, që ishte e hapur dhe hyra brenda në klasë. Me mirësjellje dhe gjakftohtësi, iu drejtova nxënësve, duke u thënë: Eshtë turp të sulmoni në mënyrë të pahijshme dhe të ushtroni dhunë ndaj mësuesit tuaj! Unë edhe sot mendoj, se ky incident me serbët në shkollë ishte i parapërgatitur. Kështu brenda pak minutash u mbush oborri i shkollës më shumë serb vendas dhe nxënës, që me sa duket kishin lajmëruar njeri-tjetrin. Edhe nga kafja e Zhikës erdhën shumë serbë të tjerë. Lajmi u përhap me shpejtësi. Në shkollë erdhën edhe disa arsimtarë shqiptarë, që i kishin banesat afër shkollës, si: Beqir Beqiri, Tush Kabashi, Ndue Prendi, Lekë Skeli etj. Leka me Nduen ishin ndalë tek dera e klasës dhe me fjalë të mira mundoheshin të qetësonin valën e madhe të serbve, që të nervozuar (irrituar) po hynin në klasë njeri mbas tjetrit. Në ato momente në shkollë vijnë edhe forcat e Policisë nga stacioni, që gjendej jo shumë larg shkollës. Ata kur e panë gjithë atë turme të madhe serbësh, dy policët shqiptarë Isa dhe Ademi, që më njihnin shumë mirë, mu lutën, duke më thënë: “Gjej mënyrën për tu larguar sa me shpejt, që të jetë e mundur sepse nuk kemi asnjë mundësi të ndërhyjmë në këtë masë të madhe serbësh, që janë shpupurishur nga inati..” Mbas shumë përpjekjesh u hodha prap nga dritarja nga kisha hyrë më parë dhe me shpejtësi e mora bicikletën, që e kisha mbeshtetur tek muri. E ashtu gjaknxehtë si isha, si rrufe i dhashë bicikletës dhe nuk e ndija se mbi shpinë dhe kokë fishkullonin vazhdimisht gurët dhe copat e drrasave të gardhit të shkollës. Mbërrita në shtëpi. Babai im po qëndronte në oborr. Ai kur më pa u ngrit në këmbë dhe mu afrua i shqetësuar. Mbasi i tregova të gjithë ngjarjen, nga përvoja e tij jetësore me serbët e pabesë me tha, se: “Duhet të largohesh sa më shpejt nga shtëpia, sepse policia menjëherë do të vijë të të arrestoj në shtëpi.” Më vonë, kam mësuar se atë natë shumë herë policia ka shkuar në shtëpi, duke menduar se mund të më gjenin mua aty. Vetëm familja dhe një rreth i vogël miq të sigurtë i dinin lëvizjet e mia dhe vendnodhjen deri sa u largova përgjithmonë nga Kososva, me mall për familjen, truallin e të parëve dhe gjithçka të mirë, mbasi kisha kaluar fëmijërinë dhe rininë time. Miqtë e mi, që kisha në Gjimnazin “Luigj Gurakuqi”, më kanë thënëse, se mbas incidentit (që përshkrova më lart), mësimet në shkollë janë ndërprerë për dy javë, në shenjë proteste ndaj shqiptarëve dhe meje. Për situatën e ndërlikuar, im atë kishte biseduar me mikun e tij të ngushtë Dedë Skelin dhe sëbashku kishin vendosur të takonin Kryetarin e Gjyqit Komunal Gojko Koprivicen. Ditën e neserme ata ishin gjendur në zyrën e  tij. Ai i kishte pritur shumë ftohtë. Gjatë kthimit në shtëpi, babai dhe miku i tij, kishin biseduar se diçka shumë e madhe fshihej në heshtjen e Kryetarit të Gjykatës. Ata bijnë dakord, që të nesermen Deda të takoj kryetarin në Kafen e Franës së Dedë Gjokës, ku ai drekonte çdo ditë aty. Deda, kishte shkuar me herët në Kafen e Franës dhe e kishte njoftuar Franën për takimin.  Me të mbërritur kryetari, Deda e pyet me përzemërsi, ku i thotë: “Gojko, na pritët shumë ftohtë mua dhe Nikollën. U habitëm si nuk na u përgjigjet në pyetjet që ua drejtuam, sidomos kur është fjala për Nikollën, i cili, ka punuar si nëpunës i administratës, duke qenë korrekt. Ai është respektuar nga të gjithë…” Gojko, pasi e dëgjon Dedën me shumë kujdes, i përgjigjet: “Dedo, Nikolla është shqiptaro-madh. Si është i ati është edhe i biri, Toma. Çfarë i është dashur djalit të tij, të shkoj për të ndihmuar një turqeli… Dëgjo Dedë, djali i tij s’ka shpëtim. Ka gabuar rënd. Atë e pret vetëm burgu i përjetshëm.” Deda, ishte ndarë i dëshpëruar nga fjalët e Kryetarit të Gjykatës. Ai kishte shkuar menjëherë drejt tek babai im, për t’i përcjell bisedën, që kishte pasur me serbin e lartë në pushtet. Kishte ra terri i natës. Unë isha nisur drejt shtëpisë për të parë se si qendronin punët. Tek Mulliri i Selmanëve, në rrugën kryesore në atë errësirë takova mikun e familjes tone Dedë Skelin, atë burrë të veçantë në Lug të Drinit, me një trup të gjatë si lisat dhe i veshur shumë elegant me kostumin kombëtar. Në dorë ai mbante cigaren e çelibarit, ku tërë ditën tymoste cigare pas cigareje. Deda, më tha, që të largoheshim nga rruga, ku u zhvendosëm në livadhe pas shelqeve që të mos zbuloheshim nga kalimtarët e rastit. Më tregoi gjatë për takimin që kishte zhvilluar me Kryetarin e Gjykatës për incidentin tim. Ai shtoi se sapo ishte kthyer nga biseda e gjatë me babain tim. Në fund me tha se është mirë që të largohem jashtë Kosovës qysh sonte... Edhe kur mbërrita në shtëpi, baba me tha shkurtimisht, se: “Serbët këtu ti kanë prerë të gjithë rrugët për të qëndruar në Kosovë. Ata kërkojnë burgim të përjetshëm për ty dhe kështu e vetmja rrugë biri im është të largohesh sa më shpejt nga Kosova, sepse të gjithë janë ngritur në këmbë për të arrestuar me çdo kusht. Babai më përqafoj me lot në sy, duke më thënë: “Biri im të kesh kujdes vetën tënde!” Kështu vendosa që të largohem natën me tren. Hypa në trenin e natës duke iu shmangur njerëzve që më njihnin dhe mora rrugën drejt Beogradit… dhe më pas me një tren tjetër preva biletën drejt Parisit… Aty qëndrova për tre vjet. Meqenëse isha i rregjistruar në Fakultetin e Drejtësisë në Prishtinë, vendosa të vijoi studimet e larta më korrespondencë për të mos rënë në sy në vendin tim. Kam udhëtuar në Prishtinë, gjatë kohës që kisha provimeve universitare. Në orët e vona të natës mora disa herë rrugën për të vizituar me mall të zhuritur familjen time, por pa rënë në sy të njerëzve që më njihnin… Mbas Parist ndalesa ime e fundit në emigracion ishin Shetetet e Bekuara të Amerikës, ku hapa familjen dhe gjendem edhe sot me djalin dhe vajzat e mia të martuar, me shumë nipa dhe mbesa…

Pyetje: në një libër shumë të rëndësishëm më autor Eugjen Merlika, në hyrje gjendet parathënia e shkruar nga ju me titull: “Kruja – Gjomarku – Nekaj figura të mëdha të kombit tonë nën dritën e letërkëmbimeve shumevjeçare historike”. A mund të na thoni diçka më shumë për përmbajtjen e librit?

Tomë Mrijaj: Para disa kohe, miku im i dashtur studiuesi dhe publicisti i mirënjohur zoti Eugjen Merlika, me banim në Itali, një pinjoll i familjes së studiuesit albanolog, ish Kryeministrit Mustafa Kruja, më dhuroj dorëshkrimin e librit të tij. Duke e lexuar me shume kujdes, mora frymëzimin dhe hodha në letër shënimet e mia, që më vonë i botova si parathënie në veprën e tij shumë të mirëpritur nga kritika në Shqipëri, Kosovë dhe diasporë. Çdo shtet e çdo komb, ka figurat e veta të mëdha, me kontribute të çmueshme në arritjet e sukseseve në fushat e ditunisë: në shkencë, art, filozofi etj., qoftë edhe në zhvillimet politike për Liri e Demokraci, në mirëqenien materiale të vendit, ku jetojnë e punojnë.
Këto figura, me të cilat krenohen vendet që i kanë, nderohen e përkujtohen vazhdimisht, vit për vit nga bashkatdhetarët dhe organet shtetnore të tyne.
Vetëm Shqipëria është i vetmi vend, ku figurat e saj janë përbaltë e denigruar pothuajse gjithmonë, e, veçanërisht gjatë regjimit afro 50 vjeçar komunist. Kriteri percaktues i masës së vlerave në zgjedhje të tilla, është pikërisht dobija, që ata i shkaktojnë vendit me ndikime të mira edhe për brezat e ardhshëm. Studiuesi Mustafa Kruja, gjithë jetën ia kushtoi idealit të bashkimit të të gjitha trojeve shqiptare, në një shtet të vetëm të zhvilluar, demokratik e përparimtar me orientim prendimor.
Një mundësi tjetër, për t’a njoh edhe më mirë botën shpirtëore dhe pastertinë e idealeve të shenjta të figurave të kalibrit si Mustafa Krujës, përveç veprave të botuara ose të mbetura në dorëshkrim, është edhe korrespondenca e pasur dhe origjinale me të afermit e miqtë, me kolegët dhe bashkëpuntorët.
Pikërisht këtij qëllimi i sherben edhe ky libër i mbushur vetëm me dokumente origjinale të paparë ndonjëherë. Me përsonalitete të tillë, ka pas letërkëmbime Mustafa Kruja në mergimin e gjatë në kushte të vështira, ku, përveç punës së rande fizike për të fituar me djersë e me nderë kafshatën e bukës, del në pah lufta e përpjekjet e parreshtura deri në fund të jetës për çlirimin e Atdheut nga rregjimi gjakatar komunist, pa lënë menjanë edhe veprat shkencore në gjuhësi e histori si dhe ato letrare, që mbetën një thesar i vertetë njohurish e të dhënash për specialistët e këtyre fushave.
Sot ka ardhur koha të rishkruhet historia e jonë e vertetë. Kam qenë gjithnjë mes miqve të shquar shqiptarë. Kam pas nderin, kënaqsin dhe privilegjin të njoh në emigracionin e Amerikës, Kapidan Ndue Gjomarkun, Prof. Zef Nekën, Mons. Dr. Zef Oroshi, Prof. Rexhep Krasniqi, Kolonel Xhemal Laçi, Muharrem Bajraktarin etj. Me ata kam udhëtuar shpesh dhe kemi ndejt gjatë për takime pune në shtepinë e Kapidan Ndue Gjomarkut.
Në biseda të shpeshta plot kujtime, është përmendur me respekt emri i intelektualit erudit, linguistit dhe burrit të madh të shtetit, miku i tyre në mungesë Mustafa Kruja (1887-1958).
Kështu më kujtohet kur Kapidani i Mirditës Gjonmarku, në esencë vlerësonte shumë lart figurën e mikut të tij Mustafa Krujës. Ai ndër të tjera thonte, se: “Për nivelin e naltë intelektual, në disa fusha të shkencës e historisë së kombit tonë, flet vetë nënshkrimi i tij në aktin e Pavarësisë së Shqipnisë me 28 Nanduer 1912 në Vlorë, ku ai ishte jo ma shumë se 25 vjeç…”
Profesor Neka, kujton: “Në jetën time pata rast të shkëmbej mendime me shumë figura të shqueme, që dhanë shumë në fusha të ndryshme. Por Mustafa Kruja, mbetet figura ma e naltë e nji studiuesi të çdo disipline shkencore. Unë nga ai mësova shumë, gjatë letërkëmbimeve tona të shumta dhe mund t’a quaj si nji mësues im në jetë. Për te kam lut Zotin ta kursej, për t’i shërbye edhe ma mirë gjuhës e Atdheut tonë të shumëvuejtun…”
Prof. Rexhep Krasniqi, për kolegun dhe mikun e tij të ngushtë kujtonte: “Nji studiues i palodhun si Mustafa Kruja, kombit tonë do t’na i lente nji thesar të çmueshëm sikurse Zoti do t’i jepte jetë ma të gjatë. Ai do t’na krenonte në mesin e figurave botnore…”
Ndërsa themeluesi i Kishës së parë Katolike shqiptare në Amerikë Mons. Dr. Zef Oroshi thonte shpesh: “Pushtimi i vendit tim me 7 Prill 1939 nga Italia fashiste, më gjeti në Romë me studime. Ishin ditët ma të idhta të jetës time. Ardhja e Mustafa Krujës në krye të shtetit, per atë periudhë kohe të shkurt i tregoi pushtuesve të huaj se ka të baj me nji burrë të madh, i cili për çashtjen e Atdheut nuk lshoi pe. Aja u kuptue edhe me dorhekjen e tij, për mos realizimin e plotë të kërkesave…”
Kolonel Xhemal Laçi, në kujtimet e veta tregon, se: “Kryeministri Mustafa Kruja nga nji kundërshtar i Mbretit Zog, u ba këshilltari ma i besueshëm i tij…”
Unë e pergëzoj dhe falnderoj sinqerisht zotni Eugjen Merliken, për këto seri origjinale veprash, me të cilat zbardhet plotësisht e vërteta, për aq sa trajtojnë e i uroj perzemersisht shendet, jetë të gjatë dhe suksese në rrugen e nisur...

Pyetje: Me ardhjen tuaj në New York, duke qenë një i ri plot energji dhe endrra, për ta parë vendlindjen tuaj të çliruar nga nata e gjatë e makinës shfarosëse të pushtimit shekullor serb, ju menjëherë në vitin 1978 u përfshit në lëvizjet patriotike në Amerikë. Duke shfletuar sot me nostalgji shkrimet dhe artikujt e botuar në gazeta dhe revista nga ju, konkretisht në gazetën “Dielli” organ i Federatës Pnashqiptare “Vatra”, emri juaj ndodhet në bordin e kësaj tribune të mirënjohur të atdhedashurisë. A mund të na tregoni se si ndodhi, që ju jeni i pari i ri nga Kosova, që keni aderuar si vatran qysh heret në të mirënjohurën “Vatra” dhe keni drejtuar për shumë vite Degën e Vatrës në Queens, NY!?

Tomë Mrijaj:  E kam ende të freskët ditën e pare, kur zbrita në Aeroportin International “John F. Kennedy” në Queens, NY. Ndjeva shumë emocione, mbasi kisha dëgjuar dhe lexuar shumë për hisorinë e Amerikës dhe për kontributin e madh të diasporës, për veprimtarinë e madhe patriotike për çështjen kombëtare, të kohës së Imzot Fan Stilian Nolit, Faik Konicës, Mons Dr. Zef Oroshit, Prof. Rexhep Krasniqit, Kapidanin e Mirditës juristin Ndue Gjomarku, Ing. Xhafer Deva, Prof. Zef Neka, Mit’hat Frashërin, Prof. Luan Gashin, Abaz Kupin, Kolonel Xhemal Lajcin, Kolë Bajraktari, etj., me një pjesë më vonë pata fatin dhe nderin të bashkëpunoj ngushtë, për të njëjtat ideale të shenjta atdhedashurie. Unë mbërrita në New York më 19 Maj 1978 dhe dy muaj më pas u martova. Meqenëse bashkëshortja ime vinte nga Puka, në ditët e dasmës kisha të ftuar shumë miq, që ishin njëkohsisht edhe figura të rëndësishme të emigracionit, nacionalizmit dhe komunitetit shqiptaro-amerikanë këtu në New York dhe gjetkë. Një grup bashkëatdhetarësh, si: Mons. Dr. Zef Oroshi, Ahmet Dervishi, Ymer Doda, Mahmut Cungu, Kolë Bajraktari, Gjeto Sinishtaj, Daut Vathi, Fran Sokoli dhe disa të tjerë, vijnë në shtëpinë time dhe më ftojnë të aderoi në Federatën Panshqiptare “Vatra”, që asokohe i kishte zyrat e saj në Boston. Pasi u urova mirëseardhjen në shtëpinë time, kryetari i “Vatrës” e mori fjalën dhe tha: “Më kanë folur shumë disa miq për ju si intelektual i ri nga Kosova pjesë e shqipes së cunguar, që vatrës sonë i mungojnë njerëz nga kjo krahinë. Ne kemi shumë dëshirë, që tu kemi ju në mësin tonë.” Pasi fola pak për kontributin e Vatrës së Nolit dhe Konicës, gjatë shumë dekadave, sikurse e kishim mësuar në shkollat tona në Kosovë, edhe pse jam i ri në këtë vend, do të përpiqem të jap kontributin tim me gjithë mundësitë e mia, për të mirën dhe qëllimin fismik, që ka kjo organzatë famëmadhe, e cila luajti një rol të madh për përfshirjen e nënës Shqipëri në OKB. Atë ditë më emëruan si Sekretar i Degës së Vatrës për qytetin e madh Queens, New York. Pas pak kohe, vjen sërisht ish Kryetari i Degës Gjeto Sinishtaj, për arsye të tij personale jep dorëheqje dhe drejtimin e degëa së Vatrës e mora unë. Qysh në ditët e para të ardhjes në Amerikë fillova të shkruaj në faqet e gazetës “Dielli” (1909). Shkrimet e mia u mirëpriten shumë mirë nga editori asokohe Xhevat Kallaxhiu dhe lexuesit. Aty si fillim, unë botova një poezi, kushtuar familjes famëmadhe dhe shumë patriotike në trevat tona, me titull: “Kulla e Sadik Ramës”. Poezia u prit shumë mirë. Mbas pak ditësh, në shtëpinë time erdhen dhe më takuan të bijtë e Ukë Sadikut, nipat e heroit të pamposhtur Sadik Ramë Gjurgjevikut: Ismeti, Skënderi dhe Selimi. Ishte hera e parë, që pata kënaqësinë të takoja tre vëllezërit, të cilët, ishin shumë të gëzuar, që unë kisha shkruar një poezi. Ismeti, hapi faqen e gazetës, ku më tregoj poezinë dhe me një buzëqeshje fisnike me solli falënderime të ngrohta nga familja e tij, duke më njoftuar se ishte nipi i Sadik Ram Gjurgjevikut. Ai më tha gjithashtu, se ishte Sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes së Tretë Shqiptare të Prizrenit të themeluar në New York, në vitin 1962. Ai më ftoi kërkesën, që ti bashkohem kësaj organizate politike dhe atdhetare, që kishte si synim dhe qëllim (me programin dhe rrugën e saj) bashkimin e të gjithë trojeve etnike shqiptare rreth shtetit amë, sikurse kanë qenë për shekuj me radhë. Për dy vjet me radhë unë dhe shoku i idealeve antikomuniste dhe patriotike, për çlirimin e Kosovës nga kthetrat e shovinizmit të tërbuar serb, punuam pa u lodhur në çdo kohë, për të përgatitur mbarëvatjen e Kongresit, i cili, ishte menduar të mbahej në vitin 1982. Në Kongresin e mbajtur asokohe, unë u zgjodha me vota të lira Sekretar i Përgjishëm i Lidhjes së Prizrenit, detyrë të cilën e mbaj edhe sot e kësaj dite, për 33 vjet me radhë.

Pyetje: Ju keni qenë një ndër bashkëpunëtorët dhe miqtë më të ngushtë të shumë përsonaliteteve të shquara shqiptare në Amerikë dhe gjetkë. Një ndër këto padyshim mbetet edhe meshtari mirditor Dr. Mons. Zef Oroshi. Në një shkrim tuajin dhe më saktë, në hyrje të monografisë tuaj kushtuar Dr. Mons. Zef Oroshit (1912-1989), ndër të tjera saktësisht nënvizoni, se: “Imzot Dr. Zef Oroshi, ruaji të freskët në kopshtin e vogël të komunitetit katolik shqiptar në SHBA gjelbërimin e fesë së gjallë të Krishtit, duke qenë themeluesi e meshtari i parë i Kishës Katolike Shqiptare në mërgimin e largët… Në monentin e përurimit të Kishës së re në Bronx, më 24 shtator 1978… unë pata kënaqsinë e veçantë, që së bashku me pjesëmarrës të tjerë, të përshendes ngjarjen e madhe në komunitetin tonë, duke recituar një poezi kushtuar bariut tonë shpirtëror. Ai më dëgjonte, por kryet e kishte të ulur. Ishte shumë modest e i përvuajtur. Këto cilësi e shoqëruan gjatë gjithë jetës tokësore. Nuk kishte kurrë dëshirë, që të tjerët t’ia përmendinin meritat dhe mirësitë, që kishte bërë gjatë jetës në Mirditë, Europë dhe SHBA…” A mund të na thoni diçka më shumë për këtë personalitet të pa vlerësuar ende sot nga historiografia poskomuniste në Shqipëri!?

Tomë Mrijaj: Të gjithë miqtë e ngushtë të Mons. Oroshit e dinë faktin, se kleriku ynë e kishte mik të ngushtë Profesor Koliqin dhe bashkëpunonte me ide e punime shkrimore me revistën autoritative kulturore-shkencore “Shejzat”, që asokohe dilte në Itali. Me kalimin në amshim të personalitetit të madh shkodran Prof. Koliqit, atdhetari, meshtari i përvujtur, përkthyesi, shkrimtari, studiuesi, teologu dhe filozofi i mprehtë Mons. Oroshi, në faqet e revistës prestigjioze “Shejzat”, në numërin special të vitit 1975, përkushtuar tërësisht Prof. Ernest Koliqit, shkruan 12 faqe me fakte dhe pathos të veçantë punimin: “Fiket Ernest Koliqi, një pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare”, duke e analizuar personalitetin e shquar të kombit në shumë rrafshe. Marrëdhënie shumë të mira, Mons. Oroshi, kishte me intelektualët e tillë, si: veteranin e arsimit shqiptar dhe studiuesin e shquar albanolog, Profesorin e Universitetit të Palermos të Gjuhës Shqipe dhe një shtyllë e fortë mbështëse e Qendrës Ndërkombëtare për Studimet Shqiptare Prof. Karl Gurakuqin; poliedrikun dhe burrin e madh të shtetit Imzot Fan Stilian Nolin, me të cilin dialogoi gjatë si një ekumenik i papërsëritshëm (në prani të Kardinalit të Bostonit Caushing), për endrrën e moçme të bashkimit të kishave shqiptare ortodokse me ato katolike; Eminencën e Tij Kardinalin e New York-ut Terrence J. Cooke D.D., kardinalët italinë: Antoniutti dhe Giovanni Villot; poetin e romancierin e shquar modern, profesorin e Universitetit të Mynihut Martin Camaj; Prof. Arshi Pipa, intelektual i shquar; përkthyesin në gjuhën angleze të poemës “Lahuta e Malcis” të poetit kombëtar Atë Gjergj Fishta, gazetarin e famshëm të Radios BBC në Londër (Seksionin e Gjuhës Shqipe), studiuesin dhe autorin e librit shkencor: “Historia e Shqipnis” Tajar Zavalanin (alias Tomas-Henry Zavalani); bashkëpunëtorin qysh nga numëri i parë në revistën: “Jeta Katholike Shqiptare” (1966), Prof. Dr. Rexhep Krasniqin; Lec Shllakun bashkëpunëtor i revistës dhe editor i revistave së diasporës, gazetaren e famshme të “The New York Timës”, Radios “Voice of Amerika” dhe në Zyrën e Shërbimeve Strategjike të ShBA-së, intervistuesen e shumë personaliteteve dhe presidentëve të Lindjes së Mesme, Nexhmije Zaimi; enciklopedistin nga Malësia e Madhe Prof. Mhill Marku; intelektualin e shquar Pader Paulin Margjokaj O.F.M., që shërbente në Graz të Austrisë; Prof. Zef Vorf Nekaj, poliglot, instruktor dhe hartues i teksteve të gjuhës shqipe në Institutin e Gjuhëve të Huaja në Ministrinë e Mbrojtjes Amerikane në Montery, California; Prof. Gjon Sinishta, botuesi për 15 vjet i revistës “Buletini Katolik Shqiptar”, poetin dhe editorin e “Diellit” (1909) Xhevat Kallajxhiun, i cili, botoi shumë artikuj për komunitetin dhe Kishën Katolik Shqiptare në Amerikë; albanologun e shquar italian Atë Prof. Giuseppe (Zef) Valentini; Atë Danjel Gjeçaj O.F.M.; Dom Nikoll Kimza, me të cilin udhëtoi nga ish-Jugosllavia në Itali, bashkëpunëtor i ngushtë me revistat: “Hylli i Dritës”, “L.E.K.A.”, “Kumbona e së Diellës”, “Lajmëtari i Zemrës T’Jezu Krishtit”, etj.; Kolonel Abaz Kupi, prijës i denjë i lirisë shqiptare një bir dhe hero i vërtetë i Krujës së Gjergj Kastriotit, të cilit i kreu amanetin, duke i thënë meshë për shpirtin e tij për një vit me radhë; bisnesmenin e suksshëm në Boston veprimtarin, filantropilistin, patriotin dhe bujarin fisnik Anthony Athanas; Dr. Hamdi H. Uruçin M.D.; klerikët e nderuar: Shkëlqësinë e Tij Imzot Rrok Mirdita (sot Arqipeshkëv Metropolitan në Arqipeshkëvinë Metropolitane Tiranë-Durrës); famullitarin e sotshëm të Kishës “Zoja e Shkodrës” Dom Pjetër Popaj; misionarin e Krishtit, që shërbeu 10 vjet në Brazil dhe New York, Dom Lazër Sheldijën; kryetarin e Këshillit të Kishës, aktivistin e palodhur Tonin Mirakaj, Ismet Ukë Sadik Berishen; Kapidanin e Mirditës Ndue Gjonmarku, jurist i lauruar në Itali dhe Kryetar i Bllokut Indipendent; mikun e tij të ngusht Baba Rexhepin, Kryegjysh Botëror i Teqes Bektashiane në Detroit; Dr. Çesk Ashta e Kolë Çuni; teologu, filozofi dhe profesori i shquar françeskani Prof. Dr. Andrea Nargaj; Prof. Luan Ahmet Gashin; Dr. Agim Leka; famullitari i Kishës së “Zojës Pajtore” në Detroit Dom Prek Ndrevashaj, Dr. Lec Zojzi M.D. etj. etj.

Pyetje: A është e vërtetë se Monsinjor Oroshi bocat e redaktimit të revistës “Jeta Katolike” i merrte me vete ne makinën e tij?

Tomë Mrijaj: Po. Me daljen e revistës në fjalë të komunitetit katolik në New York, Oroshi i kushtohet tërësisht buletinit që ai vetë themeloi dhe drejtoi. Shkrimet e tij mbajnë nënshkrimin Dom Zef Oroshi dhe pseudonimet: “Theologu”, “Zodiaku”, Redaksia, Drejtoria, D. Z., etj. Dëshmohet me prova, se rreth 70 % të shtypit në fjalë e përgatiste dhe redaktonte vetë, sikurse rikujton sot bashkëpunëtori i tij i ngushtë dhe njëherit edhe Kryetar i Këshillit të Kishës z. Tonin Mirakaj, “Monsinjori e merrte me vete makinën e shtypit, korrigjonte dhe redaktonte me shumë kujdes shkrimet e tij dhe bashkëpunëtorëve të revistës”. Kjo vinte nga fakti, se Oroshi librat i kishte pasion dhe ushqim shpirtëror, sepse Urdhërat Katolike dhe posaçërisht Etërit Françeskan dhe Jezuit, në qytetin e lashtë të Shkodrës e kishin për traditë shtypin e lirë, demokratik dhe luajal, si një tryezë e hapur bashkëbisedimi të lirë mediatik, kulturorë dhe shkencorë asokohe, për të gjithë mendimtarët progresistë shqiptarë dhe të huaj të kohës ndër shekuj.

Pyetje: Cfarë mendoni për kolosët Noli dhe Oroshi?

Tome Mrijaj: Noli dhe Oroshi, janë dy figura të spikatura të komunitetit shqiptaro-amerikanë, të cilët nga studiuesit e sotshëm nuk janë lëvruar. Oroshi, portretizon shumë bukur mikun e tij të dashur Imzot Fan Stilian Nolin dhe komunitetin ortodoks në Boston. Pikërisht përjetimet e veta mbresëlënëse për Nolin dhe frymën dashamirëse ekumenike të tij, kleriku katolik mirditor, i përshkruan në punimin që ia dedikon tërësisht atij në shenjë nderimi dhe respekti, që ai ka bërë jo vetëm si Ipeshkëv i besimtarëve të vet, por edhe si një atdhetar i madh, intelektual erudit etj. Mons Oroshin, ishte ekumenik i papërsëritshëm, vizionar, largpamës dhe me kurajo të fortë civile dhe fetare, burr i matur e i përvujtur, bari i përshpirtshëm dhe atdhetari i flaktë për lirinë e popullit të vet në Shqipëri. Oroshi si intelektual i palodhur dhe shqipërues i librit: “Katër Unjgjijt dhe Punët e Apostujve” (Shkrimi i Shenjtë), u vlerësua me një audiencë private nga vetë Papa Pali VI. Në këtë rast, ne zbulojmë Monsinjorin e thjeshtë, por të përkushtuar vreshtës së Zotit deri në përvujtëri; mikun dhe dashamirin e Të Lumes Nënë Tereza, të cilën ua tregoi nga afër shqiptaro-amerikanëve, në një kohë që qeveria komuniste nuk e lejonte atë të bënte një vizitë tek varri i nënës së vet. Dom Zefi, tha një meshë në oborrin e Kishës katolike Bronx New York më 25 Korrik të vitit 1976. Kjo histori, është sprova e mbijetesës dhe vijimsisë së trashigimisë së gjuhës, kulturës dhe vlerave më të mira atdhetare të një pjese të bijve të trojeve etnike shqiptare, që ndodhën këtu në mërgimin e largët në Amerikë.

Pyetje: Si u prit libri juaj i ri në komunitetin shqiptaro-amerikanë?

Tomë Mrijaj: Më 15 mars 2009, në New York, Kisha Katolike Shqiptare "Zoja e Shkodres", përkujtoj themeluesin e Kishës së Parë Katolike Shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Dr. Monsinjor Zef Oroshin. Me rastin e 20-vjetorit të vdekjes së tij, u mbajt mesha për shpirtin e bariut shpirtëror Dom Zef Oroshit, sikurse e thirrnin të gjithë këtu. Në meshën e përshpirtshme, morën pjese rreth 1500 vetë. Në ceremoni përkujtimore erdhi edhe miku i tij meshtari dhe famullitari I nderuar Dom Anton Kçira, famullitar i Kishës Katolike Shqiptare Shën Pali në Detroit  (Michigan), i cili, në predikimin e tij vlerësoi shumë lart figurën e përsonalitetit të madh të botës shqiptare dhe që padrejtësisht është lënë në harresë nga media dhe historiografia komuniste dhe poskomuniste në Shqipëri. Në mbyllje të meshës ai tha se Mons. Oroshi jeton në zemrat tona dhe se do të ishte në nderin e komunitetit tonë në Amerikë, që t’i ngrejmë një bust përkujtimi. Më pas u zhvillua promovimi i monografisë time pranë Qendrës Kulturore "Nënë Tereza", në Kishën Katolike "Zoja e Shkodrës”, ku u fol gjerësisht, për jetën dhe veprën e Mons Oroshit, me referues kryesor  zotin Tonin Mirakaj, aktivist veteran dhe disa herë Kryetar i Këshillit të Kishës dhe referuan studiues të tjerë. Folësi kryesor z. Mirakaj, mbajti kumtesën: "Jeta dhe veprimtaria e Mons. Zef Oroshit në komunitetin shqiptaro-amerikanë". Kritika e ka pritur shumë mirë librin: “Monsinjor Dr. Zef Oroshi – Një jetë e Shkrirë për Fe e Atdhe” (Jetëshkrim, New York, 2009). Me interes mund të lexohen shkrimet e studiuesit të mjedologjisë Prof. Mentor Quku (1939-2014), gazetari i Zërit të Amerikës Astrit Lulushi, redaktorit të librit studiuesi Klajd Kapinova, gazetari Beqir Sina, Prof. Azem Gjidija, editori i revistës “Jeta Katolike” Mark K. Shkreli, Prend Buzhala, Bep Kuqani, Vasil Marku, Leonora Gjoka, Leonora Lajçi, etj.

Pyetje: Një ndër personalitetet e shquara të komunitetit shqiptaro-amerikanë, është edhe meshtari i palodhur Dom Anton Kçira, që një jetë të tërë po i shërben Zotit dhe Atdheut, në fillim në Kosovë dhe më pas në Detroit (Michigan-it) SHBA. Ju keni shumë dekada që e njihni këtë figurë të shquar të botës shqiptare në mërgim dhe vendlidje a mund të tregoni diçka të veçantë nga njohja e juaj me këtë personalitet?

Tomë Mrijaj: “Mund të them, se Imzot Kçira, është një burrë i madh e trim. Është një njeri i feshëm e i atdheshëm, pra fetar dhe atdhetar i madh. Imzot Kçira, me jetën dhe veprën e tij, e vazhdon traditën e hershme shqiptare të Pal Engjëllit, Buzukut, Budit, Bardhit, Bogdanit, Gjeçovit, Imzot Nikë Prelës e shumë e shumë burrave të famshëm të kombit tonë. Ai është gjithnjë njeri i pajtimit dhe forcimit të besimit në Zotin. Ai është njeri i madh i kombit tonë. Ndihem krenar, që e kam mik dhe krah të fortë mbështetës në punët e Kosovës, vendit tonë të shtrenjtë”. Janë këto fjalë tepër domethënëse, që Presidenti i paharruar historik Dr. Ibrahim Rugova, i përsëriste shpesh në shenjë nderimi dhe respekti të madh, që kishte për mikun e tij të idealeve të shenjta kombëtare, klerikun e personalitetin e shquar të komunitetit shqiptaro-amerikanë, burrin e madh të palodhur të popullit të vet në Amerikë e Kosovë: Dom Anton Kçirën. Kisha katolike shqiptare në Detroit, është më e madhja në botën shqiptare dhe një muze i gjallë historik ose pasqyra e trojeve etnike shqiptare në miniaturë. Kryesia e Lidhjes së Prizrenit me Qendër në New York dhe degët e saj nëpër shtete e qytete të ndryshme nëpër botë e priti me kënaqësi të veçantë ftesën e Këshillit Organizues, pranë Kishës së Shën Palit në Detroit (Michigan), për kremtimin e 70-vjetorit të lindjes së meshtarit të madh të komunitetit shqiptaro-amerikanë Dom Anton Kçirës. Që në moshën adoleshente, unë kam pasur fatin, nderi, privilegjin dhe kënaqësinë e veçantë të njihem nga afër me jetën e veprën e Dom Anton Kçirës, qysh kur ai ishte meshtarë në vendlindjen tonë të përbashkët në Dardani.
E mbaj mend si sot, këtë burrë të gjatë si lisat e bjeshkëve tona kreshnike, energjik, të palodhur dhe me vizion e vendosmëri të patundur, për t’i çuar gjërat deri në fund. Vështrimi i syve të tij si shqiponjë, karakteri i një burri të fortë dhe stoik përpara vështirësive, që pushtuesit shekullorë serb i bëheshin pengesë meshtarit tonë, në misionin fisnik si fetar dhe atdhetar i flaktë, kam gdhendur thellë në memorien time një pinjoll të denjë të pararendësve të shquar prelatë të Kishës Katolike në trojet etnike shqiptare ndër shekuj. Një koinçidencë historike, sot është dëshmitare e kujtimeve të mia. Ende e kam të freskët kujtimin e 48 vjetëve më parë. Ishte moment shumë i bukur dhe mbresëlënës shugurimi si meshtar në Gjakovë i Dom Anton Kçirës, më 29 Qershor të vitit 1967, në Kishën e Shën Palit dhe Shën Pjetrit. Prifti i ri kishte marrë kuletin e bardhë, petkat dhe famullinë për ta çuar me devocion në rrugën e vreshtës së madhe të Zotit…
Një vit më pas, më 13 Qershor 1968, kisha kënaqsinë, nderin dhe privilegjin të marr pjesë në meshën kryesore të Ditës së Shna Ndout (Shën Antonit), që është edhe dita e emrit të vetë meshtarit. Gjatë predikimit plot elokuencë bariu i përvuajtur shpirtëror, ishte i sigurt në përcjelljen e mesazheve fetare dhe atdhetare tek besimtarët e shumtë, që asokohe kishin ardhur nga shumë zona të largëta për ta dëgjuar. Por ai kishte rënë shumë shpejt në sy të keq tek pushteti sllavo-komunist i ish-Jugosllavisë asokohe, që kishte vënë agjentët e UDB-së, që mbetën të habitur nga fjalët plot urrejtje kundër komunizmit… Dom Antoni, që e dinte se UDB-ja ishte prezent me njerëzit e vet, nuk i bënte syri tërr. Mbas meshës krahas urimit të ditës së emrit ai mori përgëzimet nga Ipeshkvi dhe meshtarët e tjerë bashkëcelebrues për predikimet e tij me nivel, që përvetësuan shpirtërisht popullin besimtar. Ishte një rast i rrallë, që një meshtari të ri t’i caktohet nderi të kryesojë meshën dhe predikimin para mijëra besimtarëve.

Pyetje: Familja e juaj dhe ju po vijoni traditën e miqsisë me Derën e madhe të Kapidanit të Mirditës. Cili është opinionin juaj për këtë familje të mirënjohur brenda dhe jashtë trojeve etnike shqiptare?

Tomë Mrijaj: Trojet etnike shqiptare, gjatë shekujve të historisë së lavdishme, kanë nxjerrë burra të shquar të pushkës dhe penës, të cilët, ishin dhe mbetën ndera e krenaria, jo vetëm e krahinës, ku, ato janë lindur dhe rritur, por edhe më gjërë, duke qenë gjithëkombëtarë, për kontributin e madh, që dhanë gjatë jëtës së tyre. Kur këto patriot të shquar, nuk ndodhen sot në mesin tonë, ne me nostalgji përkujtojmë veprën e tyre, që gjithnjë do të mbetët e pavdekshme në panteonin e ndritur të historisë shqiptare. Nga ana tjetër, kur një personalitet të komunitetit tonë shqiptaro-amerikanë e ke njohur nga afër (për shumë dekada), ke folur dhe kuvenduar shtruar, me orë të tëra, në takimet mes liderëve apo bisedave të lira si miq shtëpie këtu, në çdo çast, kur përmendet emëri i Kapidanit të Mirditës Ndue Gjonmarku, më rizgjohen kujtime të hershme të paharruara dhe shumë domethenësë, për këtë pinjollë të derës së famshmë, që ka një histori të lavdishme shumë shekullore. Kur lexon sot bilancin e hidhur, që përjetoi Dera e famshme e Kapidanëve të Mirditës, shohim, se kjo principatë, është ndera dhe krenaria jonë e ligjshme, që mundi të mbijetoi me stërmundime për 5 shekuj mizorisë otomane, por që për hironi të fatit të keq, u tjetërsua (bijt më të mirë të Derës së Kapidanëve) u vranë, u burgosën (torturuan mizorisht deri në vdekje), u internuan familjarisht, në kampet e përqendrimit, u vodhën dhe shkatërruan të gjithë pasurinë materiale, dokumentare dhe sekuestruan kullat e famshme historike në Orosh të Mirditës dhe në qytetin e Shkodrës…). Kjo histori e hidhur, u ndodhi sistematikisht nga bashkëkombasit komunistë, që po me barbarizëm dhe urretje po realizonin planin bolshevik për zhdukjen e plotë të historisë së lavdishme të Principatës zëmadhe të Kapidanëve të Mirditës. Mbas pushtimit dhe kolonializimit pesë shekullorë të Perandorisë Otomane në trojet e Arbërit, shohim, se për fat të keq, kemi shuarjen e plotë të gjithë principatave shqiptare (për një arsye apo tjetër), gjatë rrjedhave të historisë, të cilat sot nuk ekzistojnë më, por që përmenden në analet e historisë dhe librat shkollore të arsimit shqip në trojet etnike shqiptare. E vetmja, që mundi t’i bëj ballë me sukses rrëbesheve të përgjakshme të armiqve shumë shekullorë, ishte dhe mbeti Principata e Dukagjinit, që kulmon me histori të lavdishme të mishëruar tek Pal Dukagjini dhe më pas shumë i mirënjohuri Lekë Dukagjini, që na la trashëgim Kanunin, me të njëjtin emër, që ndryshe është kodi juridik i malësive tona, e cila vijon të ndiqet me respekt deri në kohën moderne. Nga kjo derë principate në fjalë, vjen pinjolli, juristi Kapidani i Mirditës Ndue Gjonmarku, i shkolluar në universitetet më të njohura të Europës, si Austri dhe Itali.

Pyetje: Këtë vit mbushën 4 vjet, kur më 4 Janar 2011, në Spitalin “North Shore” Forest Hills, Queens NY, në moshën 97-vjeçare, u nda nga jeta Kapidani i Mirditës juristi Ndue Gjomarku, i rrethuar nga familja, vëllai Kapidan Nikollë Gjonmarku, djali Gjoni dhe vajzat: Kristina, Bardha dhe Aleksandra. Ishin të pranishëm meshtari ynë Dom Pjetër Popaj dhe miqte e ngushtë të familjes Gjomarku: Dr. Gjon Buçaj Kryetar i Federatës Panshqiptare “Vatra” dhe ju miku i familjes. Si u njohët me Kapidanin Ndue Gjonmarku?

Tomë Mrijaj: Me ardhjen time në New York, në vitin 1978, pata fatin, nderin dhe kënaqsinë e veçantë, të njihem nga afër dhe të mbesim miq të pandarë, me mikun e paharruar deri sa ai kaloi në amshim. Në Orosh të Mirditës, lindi më 29 shtator 1914 Ndue Gjonmarku, që i shton gëzimin prindërve të vet dhe vëllait të parë Markut. Kjo familje e madhe oroshase, do të ketë 10 fëmijë, pesë djem dhe pesë vajza. Aty lindën fëmijët njëri mbas tjetrit, duke filluar me Markun, që është fëmija i parë dhe më pas u lind Ndoja, Lleshi (Aleksandri), Deda, Nikolla dhe motrat: Dava, Gjela, Marta, Dila dhe Bardha. Kapidani Ndue Gjon Marku, nga nëna ishte nipi i Bajraktarit të Kurbinit i Gjok Pjetër Pervizi, një përsonalitet i njohur askohe për besë, burrëri, zakone e tradita të hershme e bashkëkohore shqiptare. Babai Gjoni, përkujdeset që djemtë të ndjekin shkollën fillore, ku, midis tyre edhe Ndue Gjomarku vijon pesë vitet e para fillore dhe gjimnazin pranë shkollave private katolike në vitin 1934 në qytetin e Shkodrës. I prirur pas botës së librave dhe kulturës civilizuese perëndimore, adolishenti Ndue niset në vitin 1937 për studime të larta sëbashku me vëllaun Lleshin në Universitetin (College) në Terezianum të Vjenës në Austri. Pas disa vitesh kthehet në Shqipëri dhe pas disa muajsh shkon në Universitetin e Firences (Itali), për të ndjekur studimet e larta në Jurisprudencë. Ai, për asnjë çast nuk e shkëputi lidhjen me vendlindjen, miqte e huaj dhe vendas, të cilët e donin dhe respektonin, mbasi gjithnjë Dera e Kapidanit të Mirditës, ka respektuar popullin e Mirditës dhe krahinat të tjera të Atdheut. Me anije i riu Gjomarkaj në vitin 1943 kthehet në Shqipëri. Jeta studentore, miqtë e rinj dhe shokët në vendindje bëjnë, që ai të zgjerojë rrethin e të njohurve. Kështu sikurse kujtojnë disa bashkëkohës që ende jetojnë sot në qytetin e Shkodrës dhe në Orosh të Mirditës, familja dhe ai vetë, ka pasur nderin, fatin, privilegjin dhe kënaqësinë të marrë pjesë në shumë ngjarje atdhetare, fetare dhe kulturore në qytetin e njohur të Shkodrës etj., duke kuvenduar me krerët, parinë e qytetit, klerikë të lartë katolikë, konsuj dhe udhëtarë të huaj, që vinin shpesh në Shqipëri dhe në veçanti në trevën e Veriut. Gjatë bisedave të lira e pyes Kapidanin, se a keni përjetuar ndonjëherë në jetën tuaj, një çast, i cili, ju ka mbetur në kujtesë. Dhe ai me një buzëqeshje fisniku m’u përgjigj: “Isha shum i ri, rreth 16-17-vjeçar e m’kujtohet rasti kur n’Shkodër po pergaditej nga Kleri Katolik shugurimi i Ipeshkvit të qytetit dhe Primat i Shqipnis Imzot Gaspër Thaçi (1882-1946). Paria e Shkodres, vjen në shtepin time dhe me thon t’ju prij në ket ceremoni të randsishme për qytetin dhe besimtart e devotshëm katolik. U thash se baba gjindet n’Mirditë. Ata me thanë, se ju mund t’a zevendsoni Kapidan Gjonin. Unë me shumë knaqsi mora pjesë në shugurimin e Ipeshkvit. Paria e qytetit, ku banin pjesë krent e familjeve ma të njohuna të qytetit, si: Çoba, Muzhani, Pistulli, Pogu, Bianku, etj., ku ma caktuen vendin n’krye të sofres n’mesin e dy konsujve italian dhe jugosllav. Isha shumë i ri me marrë pjesë në atë rreth të madh, në mesin e atyne figurave të nderueme të qytetit, por e kalova mirë proven e parë, mbasi në Kullën e Oroshit kishim mësue të dëgjonim e jo të flasim…” Në bisedë e pyes Kapidanin, se si e kalonit kohën në malet e pashkëlura të Mirditës. Ai si zakonisht, me një buzëqeshje fisnike, më përgjigjet: “Mirdita, për mue asht vendi ma i bukur në botë e ma i dashtuni. Populli fisnik i krahines së Mirdites, na ka dasht e respektue edhe ma shumë. Na nuk kena prit asnjiher qi populli me na pershndet ne, por na i kena pershendet përpara të gjithë, pavarsisht se a kanë kenë të rij apo ma të vjetër se ne. Na kena shkue shumë mirë me popull dhe kena kenë tamam si nji familje e madhe. E prandaj Oroshi e tanë krahina e Mirditës asht gjithçka për mue e Derën tonë”.

Pyetje: Pse mendoni se Dera e Gjonmarkut ishte alfa dhe omega në luftën kundër komunizmit?

Tomë Mrijaj: E gjithë treva e Veriut dhe qarqet diplomatike e shoqërore të komunitetit shqiptar në atdhe, asokohe e kanë njohur e vlerësuar lart figurën e madhe të Kapidan Gjon Marka Gjonit dhe të bijve të tij: Dr. Mark Gjonmarku (Ministër i Brendshëm), Ndue Gjomarkut dhe Llesh Gjonmarkut, të cilët, gjithnjë kanë qenë shumë aktiv dhe janë marrë përherë me politikë, kurse Ndoja, sikurse e thotë edhe vetë ka pas më shumë kënaqësi në jëtën private e familjare. Atë e bir, duke nuhatur afrimin e furtunës së tërbuar komuniste, që kishte bërë kërdi në Europën Lindore dhe kryesisht në Rusi, fillojnë të përgatisin terrenin për të rizgjuar ndërgjegjën e forcave nacionaliste, që t’i bëjnë ballë komunizmit, kësaj ideologjie të shkatërrimit, moral, material, filozofik, ateist dhe paatdhe të njerëzve, që jetojnë historikisht në trojet stërgjyshore autoktone. Koha kërkonte, që bijtë e shqipes më shumë se kurrë të tregojnë atdhetadashurinë, për të ruajtur vlerat e lënë trashëgim nga të parët, dinjitetin e shqiptarit, fenë, pasuritë private të individit, pluralizmin e mendimeve, përparimin ekonomik dhe lidhjen shpirtërore, ekonomike dhe politike me vendet e Europës Perëndimore. Për të bërë një politikë më të konsoliduar Kapidan Gjoni, në pranverë (mars) të vitit 1944, i jep jetë themelimit të “Grupit Nacional Indipendent”, ndërsa i biri Dr. Marku, duke gjetur përkrahje dhe mbështetje në nismen e vet krijon “Lidhjen e Shkodrës”, duke mbledhur rreth vetës të gjithë eksponentët kryesorë antikomunistë, që ishin rreshtuar në organizatat e mirënjohura nacionaliste, si: “Legaliteti”, “Balli Kombëtar” dhe “Grupi Nacional Indipendent”. Jo rastësisht, por interesat e larta patriotike, e bëjnë Ndojën që të përfshihet menjeherë në politikë dhe sapo merr vesht, se forcat e ashtëquajtura partizane po i afrohen vendlindjes së tij të dashur (Mirditës), lajmëron vëllain e vet në Tiranë, se krahina dhe e gjithë Shqipëria e Veriut po sulmohet nga bisha e kuqe, që për fat të keq kishte emër e gjak shqiptari. Ai, ndër të tjera kërkon të lëshoj kushtrimin e qëndresës me vullnetarët e vendosur antikomunist. Menjëherë i vjen përgjigjja pozitive dhe inkurajuese e vendosmërisë nga i vëllai Dr. Marku, që ishte shumë i shqetësuar për fatet e brishta të vendit. Organizimi i forcave politike dhe luftëtarëve nacionalistë bënë, që një ditë Ndoja të takohet me përfaqësuesit më të lartë të grupimeve nacionaliste të “Legalitetit” dhe “Ballit Kombëtar”, të cilët, gjatë përleshjeve të tyre të mëparshme kishin pësuar humbje në forca, por që nuk iu dorëzuan komunistëve. Ata tashmë kishin arritur në Veri të Shqipërisë. Udhëheqësi i Organizatës “Balli Kombëtar” patrioti Mit’hat Frashëri dhe drejtuesi i “Legalitetit” Abaz Kupi, kishin mbërritur në shtëpinë e Gjon Fushës në Bulger të Mirditës. Mit’hat Frashëri, që mbetet në Mirditë, sëbashku me ballistët e tjerë shkojnë në Sh’Pal, ku, i pret Ndue Gjomarku atë natë dhe të nesërmen i përcjellë me besnikët e tij për në Shkodër. Me shërbestarin e kombit Mirt’hat Frashërin (i biri i patriotit të flaktë të Rilindjes Kombëtare Abdyl Frashërit), Ndoja, do të ketë edhe takime të tjera dhe bashkëpunime të frytshme në luftën e rezistencës kundër komunizmit në Shqipëri, Europë dhe ShBA. Ngjarjet asokohe zhvilloheshin me shpejtësi. Si gjithnjë truri dhe kryet e lëvizjes antikomuniste mbetën në Veri të Shqipërisë, me seli në Mirditë. Nga ana e tjetër Dr. Mark Gjonmarkaj, me të gjithë forcat vullnetare, që kishte nën kontroll, duke mos u demoralizuar, më 26 nëntor 1944 len qytetin e Shkodrës dhe merr rrugën drejt malëve të Veriut. Tashmë Ndoj me bashkëluftëtarët e tij, për pesë muaj në shi e dëborë, luftojnë pa u mposhtur me të gjithë brigadat partizane, të drejtuara nga Mehmet Shehu, me urdhër direkt të gjeneralit e komandantit asokohe Enver Hoxha. Forcat e brigadave komuniste, duke pasë ushtri të madhe në numër dhe të armatosur mirë pushtojnë krahinën e Lumes dhe Lurën, duke iu afruar shumë pranë trevave të Mirditës. Forcat nacionaliste, të drejtuar nga Ndue Gjonmarku gjenden para një rrethimi shumë të vështirë, kur brigadat komuniste sulmojnë në tre drejtime menjëherë, pa i dhënë mundësi nacionalistëve që të organizohen mirë.

Pyetje: Dhe si vijon ngjarja?

Tomë Mrijaj: Në këtë situatë të rëndë të krjuar, sikurse kujton Kapidan Ndoj, asokohe nuk i mbeti asgjë tjetër veçse të ngujohet në Sh’Pal. Kështu fillon një luftë e ashpër, midis komunistëve, që kërkonin të gjunjëzonin e pushtonin me dhunë krenarinë e historisë së lavdishme të Mirditës dhe nacionalistëve, që kërkonin të mbronin vlerat demokratike dhe lirinë e popullit nga një robëri internacionalistëve proletare, që ishin për një botë pa Zot dhe robëri, nata e zezë e së cilës filloi më 29 nëntor 1944 në tërë Shqipërinë. Megjithë rezistëncën e madhe, për tre ditë me radhë, duke parë edhe humbjet e mëdha në radhët e forcave nacionaliste, Ndue Gjomarkaj, jep urdhër për tërheqje në drejtim të Shkodrës, që ishte kthyer në një qendër të madhe të rezistencës antikomuniste. Kapidan Gjoni, Dr. Marku dhe Ndoj takohen dhe zhvillojnë bisedën e fundit, për planin e ri, që kishte menduar Dr. Marku. Kështu, ai kishte vendosur sipas logjikës së tij të shëndoshë, që i ati Gjon Marka Gjoni dhe vëllai i tij i dytë Ndoja, duhet të largoheshin nga Atdheu, me arsyetimin, se nuk duhet të shuhet dera e tyre nga përpjekjet luftarake, që do të bëhen me forcat komuniste. Vërtetë e dhimbshme, por e domosdoshme kjo zgjidhje e menduar shumë mirë nga Dr. Marku, të cilën pas 9 dekadave mbi supe Kapidani Ndue Gjonmarku e kujton me dhimbje, kur flet për momentin e ndarjes me antarët e tjerë të familjes. Ka qenë pikërisht Kisha e Kastratit në Malësi të Madhe, kur Ndoj ka shtrënguar dorën për herë të fundit me Dr. Markun. Atë e bir nisën prej Kastratit në Tuz, Kolashin, Vishegrad, Sarajevë, Zagreb, në Vjenë, Linz dhe në Insbruk, në një dimër të ashpër dhe nën breshërinë e bombardimeve të shpeshta nga forcat e aleatëve. Nga qëndrimi për disa ditë në Insbruk, me një makinë udhëtojnë drejt Italisë, duke kaluar në “Passo di Resia” afër kufirit të Zvicrës. Për pesë muaj ata qëndruan në Merano deri në gusht të vitit 1945 dhe më pas morën drejtimin drejt Romës, që mbetet edhe stacioni i fundit i tij. Me të mbërritur në Perëndim (Itali), Kapidani Ndue, mendoi të bashkoi forcat nacionaliste dhe antikomuniste, për të hedhë bazat e krijimit të një organizate të mirëfilltë politike, kundër rregjimit të kuq të Tiranës zyrtare, që po e zhyste popullin në mjerim. Fryt i këtyre përpjekjeve, është edhe krijimi i partisë politike me emrin  “Bloku Kombëtar Indipendent” në vitin 1946 i cili, do të ketë jetëgjatësi deri me përmbysjen e komunizmit në Shqipëri, më 13 dhjetor 1990, duke i qëndruar me dinjitet deri në fund, ku e mbylli me nderë e njerëzi.

Pyetje: Gjatë vitit 1948, në bashkëpunim me aleatët perëndimore anglo-amerikanë, Kapidanit Ndue i paraqitet rasti për të dërguar vullnetarë, për të përmbysur komunizmin në Shqipëri, duke krijuar në këtë mënyrë Komitetin Kombëtar “Shqipnia e Lirë”, ku, bënin pjesë shumë antarë të Blokut. Ju keni biseduar disa herë me mikun tuaj Kapidanin e Mirditës për këto ngjarje dhe cfarë mund të riprodhoni më shumë nga kujtime tuaja?

Tomë Mrijaj: Në lidhje me këtë mision Kapidani kujton: “Në pikëpamje morale ishem kryenalt, tue marrë në konsiderim luftën kundër rregjimit komunist, vendosa me ftue dy luftarë besnikë, të cilët pranuen pa kurrfarë kundërshtimi. Kështu filloi ndërmarrja e jonë kundër rregjimit komunist në Shqipni”. Bloku, bëri hapin e parë dhe ruajti linjën e përpjekjeve qëllimmirë për të bërë bashkimin e të gjithë forcave antikomuniste shqiptare në mërgatë, që ishin ndarë dysh në Komitet dhe jashtë Komitetit. Kjo inisiativë, synonte afrimin e grupeve të ndryshme dhe harmonizimin më të plotë e të qartë të veprimtarisë së tyre në dobi të atdheut dhe në një front të përbashkët kundër komunizmit. Mirëpo, rruga e nisur nuk ishte e kollajt, mbasi fillojnë polemikat dhe pengesat ndaj inisiatorit të saj mirditor. Përpjekjet e Kapidanit Ndue Gjonmarkut hasin në pengesë, për mospranimin e tij në Komitetin e parë nga ana e përfaqësuesve të organizatës Balli Kombëtar, që zotëronte asokohe të gjitha postet e organizatave. Ndërhyrja energjike e diplomacisë angleze dhe amerikane (përfaqësuesit amerikanë këmbëngulën, që Kapidani të pranohet pa kushte), bëri të mundur që të zgjidhet ky problem dhe kështu Kapidani i Mirditës bëhet një ndër drejtuesit e Komitetit, falë kulturës së shëndoshë perëndimore, vizionit largpamës, për të ardhmen, origjinës me emër shumë të mirë të familjes nga ai vinte, kontributi me armë në dorë, që kishte dhënë drejtpërdrejtë kundër komunizmit etj. Ndue, do të ketë takime të rëndësishme në Itali, me ushtarakë të lartë italianë, sikurse ishte admirali i marinës italiane zotin Talarigo dhe të misionit anglo-amerikan, përfaqësues të lartë të Ministrisë së Jashtme Italiane. Takime të tjera ka pasur edhe me z. Herbert, një përsonalitet i njohur britanik për çështjen shqiptare, amerikanin z. Mc Lean etj. Gjithashtu Ndoj këmnguli, që në këtë Komitet duhet të përfshihet patjetër edhe intelektuali i shquar ing. Xhafer Deva, mbasi ai ishte një njeri me influencë të madhe në Kosovë dhe në malësitë e Shqipërisë politike. Kapidani Ndue, ka organizuar hedhjen e parashutistëve të grupit të ing. Xhafer Devës në Shqipëri. Kapidani, kishte një respekt të veçantë për atdhetarin e flaktë Mit’hat Frashërin. Për figurën dhe veprën e tij, Kapidani, flet me një admirim të veçantë, për arsye sikurse thotë, se: “Ishte nji njeri me nji prestigj të naltë kombtar dhe pinjoll i nji familje me merita të mëdha atdhetare”.

Pyetje: Si vijon aktiviteti i tij patriotik mbas vitit 1956?

Tomë Mrijaj: Në vitin 1956 Kapidani Ndue Gjonmarku hap familje të re, duke u martuar me zonjushën romane Maria Teresa Agustini, një vajzë e diplomuar në gjuhët frëngjisht dhe anglisht në Universitetin Internacional “Pro Deo” në Romë. Çifti i ri, do të gëzohet me lindjen e tre vajzave: Kristina, Bardha, Aleksandra dhe Gjoni djali i vetëm, që ruan emrin e gjyshit të vet shumë të mirënjohurit Kapidanit Gjon Marka Gjonit. Kapidan Ndue, u interesua qysh në fillim të shkollojë fëmijët në të gjitha nivelet. Kështu vajzat dhe djali mbasi përfundojnë shkollën e mesme, ndjekin dhe përfundojnë me rezultate shumë të larta kolegjet më të njohura në ShBA. Me vdekjen e prindërve të gruas së Kapedanit dhe të babait të tij Kapidanit Gjon Marka Gjoni, në vitin 1966, familja e tij emigrojnë në ShBA. Edhe këtu fillon një etapë e re e lëvizjes antikomuniste, ku, aktiviteti i tij zgjerohet dhe respekti, për kontributin e tij rritet edhe më shumë kur zgjidhet si Kryetar i Blokut dhe për vetë faktin tjetër, se ai tashmë është trashëgimtar i Derës si Kapidan i Mirditës, krenari dhe nder, të cilën e mbajti deri në moshën 97-vjeçare, kur ai kaloi në amshim. Veprimtaria e Kapidanit, është shumë e madhe me shkrime publicistike, në organet zyrtare të Blokut, gazetat: “L’Albanie Libre” dhe “Lajmëtari i të Mërguemit”, që asokohe botoheshin në New York dhe Rome. Famlja, do të ruajë marrëdhënie shumë të mira me klerikët katolikë shqiptarë në emigracion, një traditë e trashëguar edhe nga të parët e kësaj Dere brez mbas brezi dhe shekuj pas shekujve në Mirditë. Kështu qysh në Itali, ruajti lidhje të ngushta me atdhetarët e antikomunistët konseguentë, studiesin, shkrimtarin, meshtarin e palodhur, bashkëvendasin e bashkemigrantin, klerikun e nderuar në të gjithë komunitetin shqiptaro-amerikanë, nacionalistin e madh, që luftoi me pushkë e pendë, themeluesin e Kishës së Parë Shqiptare në ShBA “Zoja e Shkodrës”, të nderuarin e respektuarin Dr. Mons. Zef Oroshin (1912-1989). Gjatë viteve të fundit të jetës, ai po merrej me saktësimin e disa interpretimeve të gabuara, që i janë bërë (gjatë kohëve të ndryshme) veprës së Atë Shtjefen Kryeziu Gjeçovit me titull: “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, të cilin e la në dorëshkrim. Fryt i këtyre hulumtimeve serioze, është edhe botimi në vitin 2002 në New York të veprës së parë me titull kuptimplotë: “Mirdita Dera e Gjomarkut Kanuni”. Mirdita, është krenaria dhe lavdia e dinastisë së Derës të Kapidanit, është vetë historia e pasur e Mirditës dhe Derës së Kapidanëve, bijtë e nderuar të së cilës njeri mbas tjetrit, bënë një epokë të lavdishme gjatë shekujve. Ata sëbashku plotësojnë njeri-tjetrin dhe janë dy anë të së njëjtës medalje të çmuar në xherdanin e pasur të historisë së popullit shqiptar. Mirëpo nga ana e tjetër, shteti e ka për detyrë, të riabilitojë dhe të vendos në piedestalin e nderit të kombit me prova konkrete deshmorët e kësaj Dere, si: Kapidan Dr. Mark Gjomarku, Llesh Gjomarku, që ranë dëshmor në malet e Veriut, në luftën e vendosur kundër komunizmit. Vëllai i tyre, juristi Kapidani Ndue Gjomarku (në pranverën e vitit 1944), ishte i pari, që për 6 muaj me radhë, organizoi dhe ngriti në këmbë Mirditën, në luftën e armatosur, kundër qeverisë komuniste, luftë të cilën e vijoi në emigracion, me organizimin e parashutistëve në malet e Shqipërisë, sëbashku me babain e tij Kapidan Gjon Markagjonin deri me shembjen e komunizmit në Shqipëri në vitin 1990. A mund të mohohet kontributi i madh i antikomunistit Dedë Gjomarku, që kaloi 39 vjet në burgjet e tmershme të diktaturës komuniste dhe vëllai i tyre i vogël Nikolla, i cili, e theu perden e herkut të burgut me guxim dhe kaloi jashtë kufirit!? Gjithashtu edhe nipi i tyre Gjon Marku i Ri, i cili, u rrit në kampet e përqendrimit deri në rënien e komunizmit dhe më pas arriti të bëhet deputet në Parlamentin pruralist shqiptar, duke përfaqsuar trevën e Mirditës, ku, ka dhënë një kontribut të madh me Karitas-in austriak, duke i ardhur në ndihmë popullit të tij të shumëvuajtur, si në ndërtimin e shumë shkollave dhe ringritjen e kishave të shkatërruara.

Pyetje: Kanë kaluar shumë vite, kur ju, keni hapur skedat e para, për të hartuar lëndën e librit: “Marie Shllaku, bijë e Shkodrës dhe martire e Kosovës”. Vit pas viti, pas ecejakjeve me avion në rrugëtimin New York-Tiranë dhe New York-Prishtinë, keni hulumtuar dhe sistemuar tërë materialin studimor, si një bletë punëtore, me durim dhe përkujdesje të veçantë. A mund te na thoni diçka të veçantë për këtë figurë tërësisht të harruar nga diktatira komuniste në Shqipëri dje dhe sot?

Tomë Mrijaj: Marie Shllaku njihet si intelektuale dhe heroinë e grupit atdhetar të Prizrenit në vitet '40. Maria nga dera e Shllakëve lindi në një lagje të vjetër të Shkodrës, në Badre, e bija e Markut, gjyshi i së cilës kishte ardhë shumë kohë ma parë nga Shllaku malor e legjendar, prej nga mori edhe mbiemrin. Pasi kreu shkollën e mesme pranë Kuvendit të Motrave Stigmatine, ku u dallua për kulturë të gjerë që në rininë e parë: i pëlqente teatri, recitimi, piktura; 20-vjeçare, komunikonte italisht, gjermanisht, frëngjisht e më vonë edhe serbisht, u regjistrua në Fakultetin e Filozofisë në Romë, po i ndërpreu studimet e rregullta për shkak të luftës. Njëzetvjeçare, për arsye ekonomike, filloi punën në Ministrinë e Punëve Botore në Tiranë. Më 25 shkurt 1943, Marie Shllaku fillon punën në Prizren si Pëgjegjëse e Financave për gjithë krahinën e Kosovës ku, përveç detyrës së saj shtetërore, u lidh ngusht me botën e atyre trevave dhe asnjë nga ata që hynin në zyrën e saj nuk çuditeshin kur lexonin vargje të Poetit Kombëtar At Gjergj Fishtës nga "Lahuta e Malcisë" Më 6 maj 1944 i vjen pushimi nga puna “për motive politike”. Kthehet në Shkodër, për një periudhë të shkurtë për t’u rikthye një herë e përgjithmonë në Kosovë, tashma me një qellim të caktuar qartë: me luftuar përkrah vëllazënve kosovarë, që ato treva martire të mos ngeleshin nën thundrën e shkjaut, si ishin gjasat mbas nënshtrimit të plotë të PKSH ndaj Beogradit. Më 9 shtatori 1944, kur hynë brigadat partizane, ishte në Gjakovë. Largohet prej aty me shumë atdhetarë të tjerë dhe i bashkohet çetës nacionaliste të Smajl Goranit. Ajo lufton përkrah Ndue Përlleshit, Prof. Ymer Berishës, Ukë Sadikut, Mehmet Gradicës, Adem Shalës etj., ndërsa mbante lidhje me At Bernardin LLupin OFM në Pejen e pushtuar nga brigadat e kuqe komuniste dhe ia kishin ridorëzuar me tradhëti sllavëve. Vajza shkodrane mahniti burrat e maleve, me pjekurinë e vendosmërinë e saj që të pajtonte komandantat e shquar Shaban Polluzha e Mehmet Gradica, të bënte bashkimin e koordinimin e luftës të rreth 50 çetave, që vepronin atëherë në Kosovë, prandaj edhe kalonte sa tek njëra çetë tek tjetra, nga Ndue Përlleshui tek Ukë Sadiku. Ajo ishte e pranishme në çdo takim të randësishëm, në çdo kuvend të burrave të maleve; mbante fjalime e ndizte shqiptarët në luftë çlirimtare. Kushtet e reja kërkonin organizimin politik të atdhetarëve dhe kështu lindi ONDSH, Organizata Nacional Demokratike Shqiptare, ku veç kontributit të veçantë të profesor Ymer Berishës, një rol shumë të randësishëm luajti Marie Shllaku. Me porosi dhe ndihmen e At Bernardin Llupit ajo strehohet në Dobërdol, në shtëpinë e Dan Pjetrit. Prej aty ajo do të luente një rol të jashtëzakonshëm në organizimin e Kuvendit të Dobërdolit të Ujmirit, e bashkë me prof. Ymer Berishën dhe komandantin Ukë Sadiku ishin udhëheqësit kryesorë të atij Kuvendi, mbajtur 24-25 Gusht 1945 te Llugat e Dan Pjetrit. Fjalimi i Maries në atë Kuvend do të mbahet mend nga shumë pjesëmarrës që i mbijetuan torturës dhe luftës.

Pyetje: A mendoni se e parë në planin e rizgjimit të traditës atdhetare, trimëresha e zgjuar sypatrembur Marie Shllaku, i përket atij brezi të patriotëve shqiptarë, që fatin e lidhën ngushtësisht me atë të popullit të vet, që zemra e re rrahu gjithë jetën për popullin, gjithçka që patën, si: energjitë, aftësitë e dituritë i vunë me ndërgjegje të pastër në shërbim të çështjes nacionale, të realizimit të aspiratave të ligjshme amtare?

Tomë Mrijaj: Martirët e historisë të të gjithë kohërave, me madhështinë e stoicizmit të tyre të gjatë, falë fakteve të reja, që ruan nëna histori, dalin nga labirinthet e heshtjes në momentin e përshtatshëm, kur populli ka nevojë më së shumti për ta. Si të tillë, ata së bashku futën në historinë nacionale në vendin e merituar, pranë librit të madh të kujtesës dhe mirënjohjes së përhershme popullore. Marie Shllaku si bijë e Shkodrës martire e Kosovës, është një rreze drite në errësirën e madhe, që ka mbuluar për dekada historiografinë e figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar, që luftuan tërë jetën e shkurtër që kishin, për idealin dhe qëllimin fisnik të të parëve të tyre, bashkimin e tërësisë së trojeve etnike shqiptare. Komunizmi, ishte fatkeqsi për trojet tona. Shumë familje e katunde të Kosovës, u dogjën me themel nga forcat e të ashtëquajtura partizane. U vranë e masakruan, me qindra njerëz të pafajshëm, luftëtarë të lirisë. Antarët e familjeve të tyre, u ekzekutuan, vetëm pse luftonin komunizmin dhe regjimin kolonizues të Serbisë. Nisën të vriteshin një nga një me kurthe e trathti, prijësit e çetave nacionaliste, burra, gra, pleq e shumë fëmijë, për të zhdukur gjithsesi gjurmët e krimit vllavrasës, në emër të një ideologjie boshe, të importuar nga stepat e Siberisë bolshevike askohe. Krimet në fjalë, ishin të studiuara me kujdes nga xhelatët sllavo-shqiptarë, në mënyrë, që historia të mos kishte dëshmitarë të masakrave të kryera ditën për diell, në emër gjoja të “pushtetit popullor”. Duke e parë këtë veprim gjakësor të komunistëve, çetat nacionaliste, filluan të lidheshin më shumë me njeri-tjetrin, duke bashkëpunuar ngushtë politikisht dhe ushtarakisht. Pasi u pushtua dhe u aneksua Kosova më 1945, dhe pasi u ngrit muri më makabër i ndarjes ndërmjet shqiptarëve, regjimi i juntës ushtarake serbe, nuk kurseu asgjë, për t’a terrorizuar, masakruar, përndjekur dhe asgjësuar popullsinë e pafajshme shqiptare, që u robërua nga kjo makinë shfarosëse dhe shpesh me ndihmen e ingranazheve puthadorë e lajkatarë, për fat të keq shqiptarë. Në këto rrethana të reja të krijuara, shqiptarët fituan një status inferior, në krahasim me republikat dhe me popujt e tjerë të Jugosllavisë. Përkundrejt kësaj gjendje të re, popullsia autoktone e dardanëve, çdo orë, ditë, muaj e vite, kishte grumbulluar një lëmsh të madh zemërimi të natyrshëm. Ata, u rilindën dhe nisën të organizojnë lëvizje, protesta, revolta të organizuara e spontane dhe filluan t’a shprehin në mënyra të ndryshme organizimi. Populli shqiptar, u hodh në kryengritje, por mercenarët komunistë të Titos i shtypën me gjak. Nga një luftë e hapur patriotike, u detyruan, të ndryshojnë taktikë, duke kaluar në ilegalitet. Ata formojnë organizata politike, me përmbajtje të shëndoshë patriotike, për bashkimin e trojeve etnike shqiptare. Një nga organizatat e rezistencës antikomuniste, që bëri bujë asokohe, është Organizata Nacional Demokratike Shqiptare (ONDSh), në Kosovë, Maqedoni dhe degë në vise të tjera shqiptare në Jugosllavi, në gjirin e së cilës, bënte pjesë vajza e re Marie Shllaku. Populli shqiptar, ka një histori shumë të trazuar, e cila, ka kaluar nëpër kapërcej të ndryshëm kohorë. Këtë histori e përshkojnë momente të hidhura të jetës dhe të veprave të shqiptarëve. Përkushtimi ndaj nacionalistëve martirë të nacionit, përbën një detyrim, për çdo pendë, që të përcjell me përkushtim brëndinë e ngjarjeve historike, duke zbardhur figurën e pastër e të pasur atdhetare të Marie Shllakut, që sakrifikoi çdo gjë, për të bërë nacionin e vet të pavdekshëm dhe nacioni si shpagim e nderon, duke e bërë atë të pëjetshme. Në këtë aspekt, libri hedh dritë, mbi veprimtarinë e vajzes shkodrane, që jetën ia fali në lulen e rinisë Kosoves martire, duke pasur në mendje e zemër emblemen e rezistencës, kundër ballinës së përbashkët komuniste të ashtëquajtur partizan shqiptaro-sllav. Ishte një vizionare e kulturuar, për një të ardhme demokratike, sikurse shumë shtete të Evropës Perëndimore dhe i vinte keq, kur shihte çdo ditë, se ku ishte katandisur atdheu i saj, nën kthetrat komuniste. Tharmi atdhetar dhe ndjeshmëria nacionale, ka qenë model për kohën dhe një shembull për brezat e sotshëm në Kosovë e Shqipëri. Maria, e tregoi me jetën e saj, se ç’kulturë atdhetare kishte zotëruar deri në ato vite dhe sa e si i shërbei mëmëdheut, duke dhuruar jetën, në moshën më të bukur të rinisë. Maria, ishte e mbeti një zë i fuqishëm, kundër dhunës, praktikimit të metodave të pushtetit të diktaturës. Me shembullin pozitiv, është një dëshmi e këngë krenarie e rezistencës, mbijetesës dhe vitalitetit të forcave nacionaliste, që refuzuan pandërprerë pushtetin e juntës komuniste, që po hidhte me shpejtësi rrënjën e farës së keqe. Patriotët e lirisë e Shqipërisë etnike, ekzistencën e tyre e mbështetën vetëm në vlerat e pastra dhe të larta morale, të traditës së kulluar nacionaliste.

Pyetje: U mbushën 33 vjet kur ju jeni zgjedhur Sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes me vota të lira nga Kongresi III i Lidhjes së Prizrenit në SHBA. A mund të kujtoni pjesë nga ajo ngjarje  rëndsishme për komunitetin dhe mbarë emigracionin në botën e lirë?

Tomë Mrijaj: Kongresi III i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në mërgim, u mbajt në New York më 20-21 nëntor 1982 në SHBA. Në orën 10:00 paradite u hap zyrtarisht mbledhja e Kongresit III të nga ana e Sekretarit të Përgjithsmë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në mërgim, Ismet Berisha, i cili mbasi përshëndeti delegatët dhe pjesëmarrësit, kërkoi ngritjen në këmbë për të kënduar Himnin e Flamurit Shqiptar dhe Amerikan. Lutjet fetare u bënë nga Monsinjor Dr. Zef Oroshi dhe Hamit Perolli. Një minutë zi u mbajt për të gjithë delegatët dhe dëshmorët nacionalistë, që kanë rënë gjatë luftës në kohët e fundit në vendet e banuara prej shqiptarëve në Jugosllavi. Në seancën e mbasditës u formua Komisioni përkatës.
Ai do të kishte synim revizionimin e Statutit. Dom Prekë Camaj bëri disa propozime, dhe u vendos mbledhja që do të zhvillohej të nesërmen. Në seancën e ditës së dytë të punimeve të Kongresit, Gani Perolli lexoi propozimet e Komisionit të Statutit, që ishin: që tash e mbrapa emri i Organizatës sonë të jetë Lidhja Shqiptare e Prizrenit; asnjë përson nuk ka të drejtë me përfaqësu Lidhjen pa qenë i autorizuar prej Kryesisë; 10 qershori të festohet çdo vit nga Qendra (New York) dhe degët e Lidhjes. Kongresi aprovoi disa propozime të tjera të Komisionit mbi çështjet organizative.
Ismet Berisha afron pranë Lidhjes klerikun Dom Prekë Camaj, të cilin e propozoi për kryetar. Duke parë, se nuk kishte kandidaturë tjetër konkurente, delegatët i dhanë votën. Për arsye përsonale dom Prekë Camaj pas një kohe të shkurtër dha dorëheqje nga Krysia e Lidhjes. Në një mbledhje të jashtëzakonshme të mbledhur nga Këshilli Ekzekutiv në vendin "Liberty" në New York, antarët e Kryesisë emëruan njëzëri Ismet Berisha për kryetar të Organizatës "Lidhja e Prizrenit", detyrë të cilën e ka edhe sot. Kongresi zgjodhi Sekretarin e Përgjithshëm Tomë Mrijaj dhe dy n/kryetar Myrvet Muça dhe Kolë N.Bajraktari, arkëtar i Organizatës u zgjodh Mustafa Demalija, ndërsa antarë të tjerë të Komitetit Qendror u zgjodhën Fran Sokoli, Gani Perolli, Anton Syku, Hamza D.Abdullaj, Jusuf Adili, Jusuf Çekiçi, Mustafa Vraniqi, Ali Gaçaferi. Në Këshillin e Pleqësisë bëjnë pjesë: Gjon Shtufaj, Aziz Mexhani, Adem D.Çelaj, Musa Vuçiterna, Selim Berisha, Selim Berisha, Sefedin Maxhuni, Abdyl Azizi, Bajrush M.Kosova, Mustafa Demalija. Editor i Buletinit "Lidhja e Prizrenit" u zgjodh ShemsedinVendresha.
Më poshtë po japim një përmbajtje të shkurtër të fjalimeve të përsonaliteteve të shquar shqiptare. Zoti Abedin Mulosmanaj, përfaqësues i Oborrit Mbretëror, falënderoi udhëheqësit e Lidhjes për ftesën, lexoi telegramin e Mbretit Leka I, dërguar Kongresit III të Lidhjes së Prizrenit. "Lufta e jonë duhet të drejtohet kundra sllavizmit komunist. Zoti u ndihmoftë në punën tuaj."
Dr. Gjon Buçaj, Sekretar i Përgjithshëm i "Blokut Kombtar Indipendent". "Lidhja e Prizrenit dhe Bloku Indipendent kan bashkpunue dhe do të bashkpunojn ne te ardhmen per nji Shqipni të Madhe". Zef Mirakaj, foli shkurtimisht mbi historinë e popullit shqiptar dhe rezistencën e tij kundra armiqve te huaj. Ai përmendi datën historike të Lidhjes II të Prizrenit në shtator të vitit 1943 me n/kryetar Dr. Rexhep Krasniqin. Adem Hodo, mbasi i uroi Kongresit punë të mbarë, lexoi një dialog të përpunuar prej tij me titull "Dialogu midis Shqiptari dhe Shqiponjes", ndërsa dialogun "Kosova e robnuar dhe Shqiponja", e paraqiti para delegatëve në sallë me inçizim.
Nderim Kupi, Sekretar i Përgjithshëm i OKLL, falënderoi Sekretarin e Përgjithshme të "Lidhjes së Prizrenit" Ismet Berisha, për ftesën. I falënderoi të gjithë ata që flasin kundër armiqve, si: Serbisë, Turqisë, Bullgarëve. Në fund shprehu parrullën e përhershme "Atdheu mbi të gjitha". Tonin Mirakaj, n/kryetar i Federatës Panshqiptare "Vatra". "Ky Kongres po mbahet në një kohë kur vëllezërit tonë kosovarë po vuajnë nën thundrën e Jugosllavisë. Serbët, janë ujqërit që e ndrrojnë qimen, por jo zakonin". Ismet Ukë Berisha, Sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes së Prizrenit në mërgim.
Ai dha një raport shumë të racionalizuar mbi aktivitetin e Organizatës Lidhja e Prizrenit në mërgim. Ndër të tjera, Ismet Berisha ceku organizimin e demostratave kundra Jugosllavisë në New York, dhe denoncimin e politikës shoviniste të serbvë në Kosovë dhe në krahina të tjera të Jugosllavisë, të banuara prej shqiptarësh. Me vdekjen e Ing. Xhafer Deves, dorëheqjen e n/kryetarit të Lidhjes, zoti Hysen Tërpezes edhe vrasjen e të ndjerit Kalosh Hamdisë, gjithashtu edhe aksidenti i randë i tij, e demtuan mjaft aktivitetin e Lidhjes së Prizrenit, por ajo si organizatë politike nuk u shuajt.
Shemsedin Vendresha, i ardhur nga Florida, foli mbi ligjet ndërkombëtare, përsa i përket ndalimit të luftrave dhe indipendencës së popujve. Ai tha, se "në vitin 1968, OKB konfirmoi pikëpamjet për të drejtat e njeriut". Rifat Kolgjini (ardhur nga Belgjika), mbasi falënderoi kryesinë e Lidhjes së Prizrenit për ftesen me marrë pjesë, përmendi kontributin e Dr. Krasniqit e Prof. Vasil Antonit për çështjen e të drejtave shqiptare në Jugosllavi. Mbi 60.000 dëshmorë, kanë dhënë jetën në Jugosllavi qysh prej Lidhjes II të Prizrenit.
Remzi Barolli, "Sllavët na kanë vrarë dhe torturuar, por Enver Hoxha si kriminelë, ka bërë më shumë. Përse kaq pak shqiptarë kanë ardhur sot këtu?" Preng Gruda, i ardhur nga Detroiti, "Lidhja e Prizrenit asht e të gjithë shqiptarëvet dhe jo vetëm e kosovarvet. Neve, duhet të jemi të bashkuar si një grusht i vetëm. Ne duam trojet dhe Shqipërinë tonë. Duhet të mbledhim sa më shumë ndihma për organizatën tonë." Mustafë Vraniqi, kryetar i degës në Texas. “Kemi me mijëra vëllezër e motra kosovarë, që dergjen nëpër burgjet e Jugosllavisë. Prandaj, neve na duhet të mbledhim ndihma financiare, për të ndihmuar kauzën e Lidhjes.” Më në fund lexoi dy poezi kushtuar Lidhjes së Prizrenit dhe Adem Demaçit.

Pyetje: A mund ta rikujtosh sot fjalimin tuaj kur u zgjodhet nga Kongresi III në postin e Sekretarit të Lidhjes së Prizrenit në emigracion?

Tomë Mrijaj: Unë thashë se çdo popull, ka historinë e vet në aspektin e zhvillimit të ngjarjeve, që përbëjnë palcën etnike të nacionalizimit, me të cilën mbijetoi në shekuj. Në historinë e lëvizjeve të lavdishme erdhën kryengritjet çlirimtare antiturke 1910 në Kosovë, 6 prill 1911 e udhëhequr nga Dedë Gjo Luli, shpallja e Pavarësisë më 28 nëntor 1912 në qytetin historik të Vlorës, janë frymëzime nga "Lidhja e Prizrenit" 1878. Kërkesë themelore ishte vendosja e autonimisë në viset etnike shqiptare, organizimi i çetave të armatosura nën flamurin shqiptar. Lidhja, ndihmoi në përhapjen e zhvillimin e fjalës së shkruar shqipe, përmes gjallërimit të shoqërive kulturore e patriotike. Revoltat antiturke, të organizuara e spontane, dobësuan shumë pushtetin osman e hapën rrugën e tjetërsimit të mëtejshëm të tij. Lidhja, ishte rrjedhim i zhvillimit të natyrshëm të mentalitetit shqiptar në trojet e veta. Populli shqiptar si komb kërkonte autonominë e natyrshme, një e drejtë që shtetet e tjera të botës e kishin arritur me sukses. Por kjo lëvizje, ishte gjithpërfshirëse. Të rëndësishme ishin selitë patriotike në: Prizren, Gjakovë, Shkodër, Dibër, Gjirokastër, Janinë etj. Ata ushtruan funksione administrative, pushtetin ligjvënës, ekzekutiv, gjyqësor, ushtarak, etj., duke krijuar një shtet paralel.
Turqit, u munduan të shpërndanin Lidhjen, mbasi ajo nuk ishte dakord, të zbatoheshin vendimet, që kishin të bënin me dorëzimin e Plavës dhe Gucisë shtetit të Malit të Zi. Dega e Lidhjes në Shkodër 1880, proklamoi autonominë e vendeve ku jetonin shqiptarët e vendosi pushtetin e saj. Kjo lëvizje u përhap në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, duke u përpjekur të bindë sulltanin, ta njohë autonominë shqiptare, të vendosur në kundërshtim me dëshirën e tij.
Më 1880, në Gjirokastër u mbajt mbledhja e Lidhjes së Prizrenit, për të gjetur rrugën e përbashkët për autonomi e vendime të tjera të rëndësishme etj. Nga burimet historike, mësojmë se shek.XIX, është shekulli i formimit të nacionaliteteve e rizgjimit të levizjeve nacionale. Në këtë rrjedhë historike hyri natyrshëm populli ynë, duke qenë i ngjashëm me disa elementë të rrugës së formit të popujve të gadishullit të Ballkanit, ku afërsia e marrëdhniet midis tyre kanë ndikuar në formimin e fizionomisë së popujve. Si element i dorës së parë, në formimin e nacionalizimit çlirimtar shqiptar, mendojmë se ka ndikuar trashigimia e traditës së pasur patriotike shqiptare, që zënë fill me udhëheqësit popullorë Batot ilirë, për të ardhur natyrshëm tek epoka e madhe çlirimtare e Gjergj Kastriotit. Lidhja, me shumë meritë udhëhoqi lëvizjen nacionale e luftën për autonomi në vitet 1878-1881. Në mënyrë të vijueshme, si kërkesë themelore ishte vendosja e autonimisë nacionale në të gjitha viset etnike shqiptare. E rëndësishme për popullsinë ishte, organizimi i sa më shumë lëvizjeve çliruese të armatosura nën flamurin shqiptar. Hov e ndihmë direkte dha Lidhja, duke influencuar në krijimin, përhapjen e zhvillimin e fjalës së shkruar shqipe, përmes gjallërimit të shoqërive kulturore e patriotike, letrare, etj. Prizreni e Vlora, janë binjake të një ideali të përbashkët atdhetar, ku e dyta s’mund të kuptohet pa të parën, sikurse “Lidhja e Prizrenit”, nuk mund të kuptohet pa epokën e lavdishme skënderbiane etj.

Pyetje: A mund të na përshkruani luftën për mbrojtjen e Kosovës dhe mbajtjen e Lidhjes II të Prizrenit (16-20 shtator 1943)?

Tomë Mrijaj: Tashmë, shqiptarët nacionalistë kishin një përvojë të pasur nga shembulli pozitiv i “Lidhjes së Prizrenit” 1878. Në  situatën e re të krijuar, fati dhe interesat e popullit kosovar ishin të kërcenuar seriozisht dhe po shkonin drejt shkatërrimit. Në rend të ditës, doli si një rizgjim tek tradita ndërgjegjja nacionale shqiptare, e cila asnjëherë nuk kishte bërë gjumë letargjik. Për mbrojtjen e kufijve etnikë, me qendresë heroike, luftoi populli Kosovës, kundër shovinistëve sebo-malazias të Drazho Mihajlloviçit dhe brigadave mikse sllavo-komuniste të disa shteteve sllave (serb, malazez, maqedonas, bullgar). Aktiviteti i Lidhjes II të Prizrenit 1943, u shtyp me të gjitha mjetet e makinës shfarosëse të monarkisë Jugosllave dhe shumë shqiptarë u vranë apo u zhdukën. Kjo Lëvizje Çlirimtare e Komitetit të Kosovës kundër serbëve e trathtarëve, nuk mundi të ketë jetë të gjatë. Shpesh historiografia komuniste në Shqipëri e ish-Jugosllavi deri në vitin 1990, është përpjekur të paraqesë ushtrinë gjermane si shkatërrimtare për fatin e Kosovës, kur dihet se Kosova gëzonte një çlirim, e cila për fat të keq nuk zgjati shumë. Gjermanët, me përjashtim të zonës së minierave të Mitrovicës, u tërhoqën shpejt dhe njohën Kosovën si pjesë të Shqipërisë. Gjendja në Kosovë ishte shumë e rëndë dhe ishte e pamundur të shiheshin shenjat e përmirësimit apo të shpresës për lirinë e saj. Sjelljet brutale të pushtuesve italianë, burgosjet, internimet, kishin marrë përpjestime të mëdha si në Kosovë e Shqipëri. Më 7 korrik 1943 në Kosovë u shpall shtetrrethimi. Çetat çetnike serbe e malaziase, kishin fushë të lirë veprimi të stimuluar nga forcat fashiste italiane. Në tragjedinë e Bihorit, u masakruan barbarisht 4000 shqiptarë të pafajshëm, gra, pleq, fëmijë. Ky krim i shëmtuar, ishte bërë nga çeta e çetnikëve të Pavlo Gjurishiqit, të nxitur e armatosur nga komandanti i regjimentit italian në Mal të Zi. Mirëpo sa më e madhe bëhej shtypja ndaj shqiptarëve, aq më i madh rritej zemërimi e kundërpërgjigjja e popullit kosovar, që kishte filluar të riorganizohet gjithnjë e më shumë në male me të arratisurit e shtetrrethimit. Për të penguar dhunën ushtarake italiane dhe të çetnikëve serbo-malazezë në Kosovë ishte e nevojshme të krijohej një udhëheqje që do të bashkonte e kanalizonte të gjithë energjitë e përkushtimin nacionalist të patriotive të lirisë. Me kapitullimin e Italisë, çetat shqiptare, të ndihmuar prej disa formacione të vogla ushtarësh gjermane (të ardhur nga Mitrovica) morën në dorëzim administratën e vendit, duke formuar njiherit ndër të gjitha qendrat e Prefekturave N/prefekturave këshilla autonome ekzekutive. Për ambicie e bashkëpunim me çetat çetnike serbo-malazeze, çetat të ashtëquajtura “çlirimtare” komuniste në Kosovë, kërkonin turbullimin e situatës përmes dredhive e forcës, duke mbjellur frymën e vllavrasjes midis shqiptarëve, sikurse kishin vepruar në shumë zona të Shqipërisë. Për të realizuar qëllimin që synonte shpëtimin e Kosovës e Shqipërisë nga rreziku evident i sllavo-komunizmit, me inisiativën e një grupi nacionalistësh të flaktë të përbërë nga ing. Xhafer Deva, Musa Shehu, Sheh Hasani, Asllan Boletini, Tahir Zajmi, Lukë Simon Mjeda, Qazim Bllaca dhe Pjetër Vuçaj, më 11 shtator 1943, u zhvillua në Prizren një mbledhje, ku u shqyrtua situata e krijuar dhe nevoja urgjente e masave që duheshin marrë, mbasi çdo vonesë do të ishte e pariparueshme e me rrjedha tragjike për fatet e atdheut. Tri ishin pikat bazë:

1. Thirrja e një mbledhje të përgjithshme popullore me shpirtin e frymën e Lidhjes së Prizrenit, ku do të përfaqësoheshin të gjitha krahinat e Kosovës, Dibrës, Strugës, Tuzit, Ulqinit nëpërmjet delegatëve të zgjedhur nga populli;

2. Deri sa të themelohet e caktohet një autoritet suprem nga Mbledhja e Përgjithshme, për të mbajtur qetësinë, rendin publik dhe situatat e reja që mund të krijohen, duhet të krijohet këshilli autonom ekzekutiv;

3.  Ngarkimi i Këshillit Ekzekutiv të Prizrenit me përgatitjen e Mbledhjes së Kuvendit, hapja e të cilit do të bëhej jo më vonë se më 16 shtator 1943.

Më 16 shtator 1943, në shkollën “Bajram Curri” në Prizren u mblodhën mijëra qytetarë, për të përshëndetur fillimin e Kuvendit, që do të pagëzohet me emrin kuptimplotë “Lidhja II e Prizrenit”, ku si pari u zgjodhën: Musa Shehu kryetar, Aqif Bluta n/kryetar, Prof. Rexhep Krasniqi n/kryetar e Bedri Gjinaj sekretar. Këtu u miratuan 6 pika të rendi të ditës, të cilat në esencën e tyre të përbashkët kishin bashkimin e trojeve etnike etj. Në fund u zgjodhën Rexhep Mitrovica kryetar, Musa Shehu n/kryetar, Prof.Kolë Margjini n/kryetar, dhe antarë Sheh Hasani, Asllan Boletini, Tahir Zajmi, Qazim Bllaca. Më 21 shtator 1943 delegatët u drejtuan në selinë historike të Lidhjes së Prizrenit 1878 dhe nënshkruan me solemnitet vendimet e marra në prani të autoriteteve e popullit të ardhur prej viseve të Kosovës. U hartua Statuti i Organizatës “Lidhja II e Prizrenit”, në të cilën shkruhej mbi themelimin, qëllimin, kopetenca tokësore, financat, dispozitat e posaçme, etj. Ajo kishte 22 nene, të ndarë në disa pika. Mbas pushtimit të Kosovës nga Jugosllavia e Titos, përpjekjet dhe luftimet e çetave nacionaliste në male e fusha nuk kanë pushuar gjatë gjithë vitit 1945, duke dhënë me mijëra dëshmorë. Organizata, me mjete luftarake modeste ka mbajtur në këmbë luftën e mbrojtjes në katër ballinat e kufijve kundër brigadave komuniste serbo-bullgare e malazezo-shqiptare. Këto të fundit të ashtëquajtur shqiptarë, kanë qenë drejtuar nga xhelati Shefqet Peçi e Aqif Lleshi, duke qëlluar pas shpine vëllezërit kosovarë të një gjaku e gjuhe. Numëri i dëshmorëve të rënë në ballë të luftës dhe i viktimave të pushkatuar mbas pushtimit sllavokomunist arriti në 50.000 vetë. Këtu përfshihen drejtues të organizatës, si: atdhetarët e njohur Musa Shehu, Prof. Kolë Margjini, Aqif Bluta, Bedri Peja, Asllan Boletini, Qerim Begolli, Xhevat e Rifat Gegolli, Shyqyri Bej Ramadani, Mustafa Agushi, Sulejman Xhemal Prishtina, Sulejman Ashiku, Av. Esad Berisha, Faik Okllapi, Aqif Tetova, Isak Taniku, Av. Shaban Kamberi, Xhem Gostivari e qindra të tjerë në viset e ndryshme të Kosovës e Maqedonisë. Të gjithë oficerët e ushtrisë dhe xhandarmarisë, që kanë qenë me shërbim janë larguar nga Kosova në Shqipëri, por për çudi nga regjimi i kuq i Enver Hoxhës, Mehmet Shehut e Ramiz Alisë, janë dorëzuar të gjithë autoriteteve jugosllave që i kanë pushkatuar pa gjyq. Të tillë janë dëshmorët antikomunistë si: Kolonel Fuat Dibra, Kolonel Asllan Vela, n/kryetar Sidki Shkupi, Major Hasha, Kapiten Hajdar Planeja, Kapiten Rasim Dajç, kapiten Hysni Rudi, kapiten Gjon Destanisha, kapiten Mark Thani, toger Musli Dobruna, n/toger Qazim Gostivari e aspirant Reshit Kaçaniku. Me gjithë vrasjet, për të frikësuar popullin martir të Kosovës, serbët e komunistët shqiptarë nuk mundën të mposhtin rezistencën e armatosur të forcave nacionaliste. Kështu mbas pushtimit të Kosovës nga fuqitë komuniste dhe mbarimit të lëvizjes së Drenicës, disa çeta nacionaliste zhvillonin pandërprerje aksione lokale kundër dominimit jugosllav. Me guxim, trimëri e vendosmëri luftonte çeta e Ukë Sadik Ramës të Gjurgjevikut bashkë me Prof. Ymer Berishën, që kishte ranë disa herë në përpjekje të armatosura me partizanët komunistë. Më pas, ata kanë kaluar nëpër Prokorupë e në rrethe të Rahovecit, me qëllimin për të mbledhë e organizuar forca të reja. Ai ra i sëmurë nga plagët e rënda, që kishte marrë më përpara. Ukë Sadiku u zu trathtisht, në një banesë dhe u dërgua në Prishtinë, ku u dënua prej gjyqit komunist. U ekzekutua me pushkatim, në vitin 1947 bashkë me disa shokë të tjerë. Ka qenë një trathti e ndërgjeshme veprimi i brigadave komuniste, që luftuan kundër vëllezërve shqiptarë të një gjaku e gjuhe të pushtuar nën Serbi, me një trathti të përligjur. Kështu për të shtypë e shkatërruar këtë rezistencë antisllavo-serbe, bullgare e maqedonëse, në ndihmë të trupave komuniste të Beogradit erdhën brigadat komuniste shqiptare të urdhëruar direkt nga diktatori Enver Hoxha e xhalati Mehmet Shehu, të cilët në terrenin e Kosovës kishin dërguar njerëzit më antishqiptarë e besnikë të sllavokomunistëve të Titos. Duke pasur frikën e një revolte të përgjithshme kundër pushtuesve serbë, komunistët e Tiranës së kuqe, menjëherë morën masat, duke stërvitur e dërguar në Kosovë njësitë partizane, për t’i ardhur në ndihmë Jugosllavisë. Në vend që ushtria shqiptare të bashkohet me forcat nacionaliste, kundër armmikut të përbashkët sllavëve pushtues, ata si trathtarë bënë të kundërtën duke vrarë, prerë, kallur në rrënjë pasurinë shqiptare, për hir të një ideologjie boshe komuniste. Tashmë mbi kurrizin e gjakosur të popullit kosovar ra edhe një pushtues i ri, por që kësaj radhe nuk vinte nga ajri e deti, por nga toka amë e Shqipërisë.

Pyetje: Tani të vijmë tek Lidhja III e Prizrenit e mbajtur më 1962 në New York të SHBA-së dhe lideri i saj zoti Ismet Ukë Sadik Berisha (një ndër bashkëthemeluesit), ndonëse në moshë është ende sot Kryetari LSHP në mërgim. Si dhe pse filloi?

Tomë Mrijaj: Në kohën kur populli shqiptarë në trojet etnike të veta ishte nën kërcënimit e asgjësimit të përditshëm të pushtuesve sllavë (jugosllavë), kur krimet kundër njerëzimit kishin arritur në zenith, kur shqiptarëve u mohohej çdo e drejtë më elementare, atëherë kur diktatura fashiste e manjakut antishqiptar Rankoviçit zotëronte çdo të drejtë, për të masakruar një popull, që nuk ka gjuhë, zakone, tradita, sikurse të sllavëve, koha dhe ndërgjegjja nacionale shqiptare thirri në skenën e historisë së saj, bijtë, nipat më të mirë të Kosovës kreshnike, për t’u tubuar rreth mëmëdheut në emigracion, për t’iu gjendur pranë në ditët më të vështira. Dardania, kërkonte të ripërtërinte vlerat e nacionalizmit të masakruar ndër shekuj nga sllavët dhe pushtuesit e njëpasnjëshëm, që shkelën dhunshëm trojet shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit e Fushës së Kosovës. Mbledhjet e elementit shqiptar në mërgim, nisën në disa qytet e shtete të Amerikës. Tematika e debatet ishin të ndryshmet. Ishte koha kur Balli Agrar, si antarë me të drejta të plota në Lidhjen Internacionale të Katundarve zhvillonte mbledhjen e Kongresit të tyre në Ëashington, më 1-2 shtator të vitit 1961, duke pasur shumë të ftuar. Shumë të rinj kosovarë, me ideale të pastra atdhetare në shpirt, të gjendur në udhëkryqin e jetës patriotike, mundën më së fundi që të gjejnë strehëzën e tyre, që ishte “Lidhja III e Prizrenit”, që nga ana e saj po jepte shenjat e parë të rizgjimit të ndërgjegjës nacionale, nën frymën e traditën e mirëfilltë të Lidhjes së Parë dhe të Dytë të Prizrenit 1878-1943-1962. Situata e nxehtë politike, tensioni midis njerëzve me streset e bartura nga vendlidnja, bënë, që në fillim, shumë njerëz ta kuptonin me vështirësi arkitetin, themeluesin dhe drejtuesin e parë të Lidhjes III të Prizrenit në mërgim Ismet Ukë Berisha. Këto të rinj kosovarë ende ishin të pavendosur, se çfarë rruge do të merrnin, mbasi në diasporë vepronin disa parti politike dhe organizata me qëllime pozitive, për të mbrojtur kudo fatet e kombit. Por kjo, nuk do të thoshte, se midis tyre nuk kishte ndonjë element që punonte me zell e përkushtim për Atdheun. Me dashje ose jo veprimtaria e ndonjë përsoni kishte rrëshqitur nga qëllimi fisnik, për të cilën kishte braktisur vendlindjen, familjen, miqtë, të afërmit, dhe çonte ujë në mullirin e armikut shekullorë sllav. Por, një fjalë e urtë popullore, se “delja që shkëputet nga tufa e ha ujku”. Ismet Berisha, sëbashku me dashamirësit e përkushtuesit e çështjes nacionale, u përpoqën që të bënin sa më shumë të rinjë ushtarë të fateve të atdheut, të mbushur me energji, mbasi të tillë ishin edhe ato vetë. Sigurisht, rruga dhe arritja e qëllimit patriotik nuk ishte aq e lehtë. Ismeti me gjithë fis kishte humbur pjesën më të madhe të njerëzve të zemrës, të vrarë nga sllavokomunistët. Koka e tij dhe shokëve të idealeve atdhetare në Jugosllavi ishte shumë e kërkuar dhe me çmim të lartë. Ai u provokua, për t’u asgjësuar fizikisht nga agjentët e UDB-së që jo rrallë flisnin serbisht. Amerika çdo ditë e vit, mbushej me shqiptarë të rinj të trojeve etnike, ku shumë prej tyre kishin ardhur nga Kosova, kampet e grumbullimit të Austrisë, Italisë. Ata e njihnin mirë gjendjen e atdheut të robëruar. Ismeti, regjistronte me kujdes çdo burim informacioni, përmes emigrantëve politikë. Më 1961, në Beograd ishin mbledhur përfaqësuesit e shteteve neutrale, Nehru, Sukarno, Naseri, Burgiba, Selasija. Duke përfituar nga situata e re politike, u propozua nga Ismet Berisha, të hartohet një Memorandum dhe të dërgohet menjëherë në kryeqytetin jugosllav, përfaqësuesve të lartë të shteteve neutrale pjesëmarrëse. Jugosllavia ishte shkëputur nga Bashkimi Sovvjetik dhe ishte një shtet neutral. Ishte menduar, që një kopje t’i dërgohej kryetarit Tito, si notë proteste ose rezolutë për keqtrajtimin e dënimin kolektiv, që po i bënte shqiptarëve në Kosovë. Ndoshta ky përbën rastin e parë të protestës dikrekte, që nacionalisti demokrat Ismet Berisha me guxim i dërgoi Konferencës Internacionale, që fliste e diskutonte për shtetet neutrale, në një kohë që vetë vendi organizator e mikëpritës shtypte me kërbaç liritë dhe të drejtën e vetëvendosjes së popullit kosovar. I ligështuar çdo ditë për fatin tragjik të vëllezërve kosovarë nën Jugosllavi, propozimin Ismet Berisha ua paqiti përfaqësuesve të Lidhjes Kosovare, si: Prof. Luan Gashi, Halit Maqi, Ramazan Turdiut etj. Mirëpo përfaqësuesit e lartë të Ballit Agrar për SHBA, u shprehën, se në fillim duhet pyetur Prof. Vasil Andoni në Itali dhe kryetari i Ballit Agrar në Francë Prof. Abaz Ermenji. Koha nuk priste, sepse gjendja e rëndë në trojet etnike nuk duronte një zvarritje të pakuptimtë, për vendime, që kërkonin shumë muaj e vite. Nga ana e tjetër, duhet thënë, se një pjesë e të rinjve kosovarë të ardhur rishtas, ishin të dëshpëruar. Meqenëse në Beograd, mbledhja e shteteve neutrale merrte fund pas dy-tre ditëve, propozuan përveç protestës me shkrim, qysh tashti Lidhja Kosovare, të ketë fonde të posaçme, të cilat me kujdes duhet të administrohen e shfrytëzohen për çështje të Kosovës nën kthetrat e nazizmit të ri sllav. Mbledhja mori fund në sallonin e Hotelit “Sheraton Internacional” Washington, DC. Në fund u zgjodh ekipi përfaqësues, me këto emra: Prof. Luan Gashi, Abdyl Henci, Mehmet Krileva, Dr. Fatos Gashi, Isuf Azemi, Isa Vranica, Kadri Bajrami dhe Ismet Berisha. Menjëherë filloi aksioni për grumbullimin e ndihmave, të cilat iu dorëzuan për administrim më 1961 Kadri Bajramit dhe Ismet Berisha. Për Ismetin kishin filluar shqetësime të reja, të cilat kërkonin vrull rinor, energji mendore e fizike. Ai ia doli mbarë për 40 vjet me radhë, si themelues, ushtarë besnik i Lidhjes së Prizrenit për Kosovën e trojet etnike. Ismet Berisha, sapo u kthye nga Washingtoni, gradualisht organizon tubimin e  mbarë kosovarëve. Më 20 tetor 1962 nacionalisti Ismet Ukë Berisha shpall themelimin e “Lidhjes III të Prizrenit” në mërgim, meqenëse në vendlindjen Kosovë ishte e pamundur aktiviteti i saj. Ai nuk ishte i vetëm në rrugën e vështirë, por gjeti përkrahjen e njerëzve të shquar të komunitetit mbarëshqiptar. Një kontribut e ndihmë të drejtpërdrejtë dhanë Prof. Rexhep Krasniqi, Kapidani i Mirditës Ndue Gjon Marku, Prof. Nexhat Peshkopia, Vasil Germeni dhe Mexhid Dibra.

Yonkers, New York, Intervistoi: Klajd Kapinova