Kujtim Mateli: Dëshnica para dhe pas Pavarësisë

Dëshnica para dhe pas Shpalljes së Pavarësisë

Nga Kujtim Mateli

Viti 1912 e nxori Dëshnicën në ballë të krahinave që luftonin për pavarësinë e Shqipërisë. Dëshnicarët e kishin kuptuar mirë se pa luftë dhe përpjekje nuk arrihej asgjë. Ndaj ata rrëmbyen armët dhe të gjithë fshatrat e saj kishin njësitë e tyre luftarake. Udhëheqësi apo prijësi i këtyre çetave u bë Mehmet Pavari, kontributi i të cilit kishte tërhequr me kohë vëmendjen e qarqeve politike në hapësirën e trojeve shqiptare.
Është një nga periudhat më të vështira në historinë e Shqipërisë, është momenti kur Shqipëria duhej të shpallte Pavarësinë, ndryshe mund të kërcënohej me zhdukjen përfundimtare si komb. Këtë e kishte kuptuar mirë Dëshnica, këtë e kishte kuptuar mirë Mehmet Pavari, i cili në prag të Shpalljes së Pavarësisë e ngriti në këmbë Dëshnicën. Çdo dëshnicar që ishte i aftë të mbante fizikisht një armë e mori atë për të krijuar kushtet që Shqipëria të shpallte pavarësinë e saj. Ja si e përshkruan këtë lëvizje dëshnicare dhe kontributin e prijësit të saj, Mehmet Pavarit, njëra prej gazetave të asaj kohe:

Gazeta “Korça” 31 gusht 1912
Shkrimi: Nga Përmeti.
 I dëgjuari atdhetar dhe luftëtar z. Mehmet Pavari, i cili kurdoherë e ka treguar me punë patriotizmin e tij, kështu edhe këtë mot (vit), me të çelur (filluar) kryengritja, vrapoi për t`i shërbyer atdheut të tij me pushkë. Z. Mehmet Pavari kishte si qëllim që të formojë çeta në të gjitha viset ku shkelte, prej burrash shqiptarë.
Në Nahije të Beratit formoi një çetë me 30 shpirt nën kryesinë e z. Mehmet Osman Zeza.
Në Dëshnicë të Përmetit, tjetër çetë me 30-40 shpirt nën kryesinë e z. Mete Topojani.
Në Zhepovë me 50 shpirt nën kryesinë e z. Çuli nga Malëshova, si dhe çetën e tij me më shumë se 100 shpirt, të cilët i kishte të gjithë burra të zgjedhur dhe me ndienja thjesht atdhetarie. Nuk dimë se qysh ta përgëzojmë këtë atdhetar për qëllimet e larta që tregoi, përveçse mund të themi që mundimet e tij iu bëfshin të mira paskëtaj”.
****
1- Lakmitë e fqinjve rrezik për Shqipërinë.
Për shqiptarët nuk ishte vetëm perandoria osmane rrezik në udhën e saj për shpalljen e Pavarësisë. Një tjetër rrezik, akoma më i madh na vinte nga fqinjët tanë. Sërbët dhe grekët kërkonin ta zhduknin fare Shqipërinë nga harta e Europës. Në këtë ndërrmarrje ata mbështeteshin edhe nga disa fuqi europiane, të cilat i shkëputën vendit tonë qendra të rëndësishme të saj duke ua dhënë grekëve, sërbëve dhe malazesëve. Gazetat shqiptare u ranë këmbanave të alarmit për këtë rrezik të ri që i kanosej Shqipërisë.

Liri e Shqipërisë, Sofje 10 nëntor 1912
Shkrimi:  Prapë z. Pashiç.
“ Kryeministri i Sërbisë z. Pashiç ka folur dhe po flet liksht për Shqipërinë dhe kombin shqiptar. Një korespodenti i pat thënë këto fjalë: 
‘ Shqipëri nuk ka patur ndonjëherë, ato vende kanë qenë të Sërbisë dhe Greqisë, komb shqiptar s`ka, ata janë të ndarë në disa filira e me disa fe, vriten e priten me njëri-tjetrin dhe kjo gjë ka qenë tërë jetën, s`kanë një gjuhë të përbashkët, s`kanë shkronja të tyret, as bashkim, as qytetërim dhe as ka shpresë që të bëhen ndonjëherë të ditur e të vetëqeverisen’ etj.”.
Po ligësia e fqinjve nuk ndalte. Ajo përsëritje vazhdimisht. Një kërkesë të tillë si ajo e fqinjit tonë verior përsëriste vazhdimisht edhe nga Greqia. Athina ishte në krye të këtyre lëvizjeve antishqiptare, por ajo shtrihej në të gjithë territorin e saj. Madje dhe nga qeveritë lokale të Greqisë. Po e ilustrojmë me një shembull:
Liri e Shqipërisë Sofje 16 gusht 1912.
Shkrimi:  Morea kundër autonomisë së Shqipërisë.
“ Shkruajnë nga Athina që qeveria e Moresë protestoi tek Fuqitë e Mëdha për qëllimin e tyre që kanë për t`i dhënë Shqipërisë autonomi, se shqiptarët kërkojnë dhe Epirin. E kjo gjë është kundër traktatit të Berlinit.
*****
2- Institucionet fetare në mbështetje të qeverive të tyre.
Në këtë mbështetje antishqiptare të qeverive të këtyre vendeve, u vu edhe feja. Institucionet fetare ishin të pandara nga shteti dhe ishin vegla në realizimin synimeve grabitqare që këto qeveri kishin ndaj vendit tonë. Këto veprime të këtyre institucioneve fetare u demaskuan nga shqiptarët. Megjithatë ndikimi i tyre ishte i madh. Ja si e jep këtë ndikim njëra prej gazetave të kohës.
Gazeta “ Bashkimi i Kombit”, 3 qershor 1910,
Shkrimi: Gjuha shqipe në Universitet të Athinës
“ A nuk punon Patriarhia pas urdhërimeve që merr nga qeveria greke? Per ne Patriarhia dhe qeveria greke janë një trup me një shpirt, me një mendje, me një ndjejnë dhe punojnë vetëm pas një programi”.
Shqiptarët e të gjitha besimeve e kishin kuptuar që herët rrezikun që u vinte nga një bindje fetare e verbër. Këtë alarm e kishte dhënë vite më parë poeti Pashko Vasa me vargjet e tij lapidare se feja e shqiptarit asht shqiptaria. Besimet fetare, duke qënë se kishin në drejtim të tyre shtetas jo shqiptarë, synonin të realizonin në Shqipëri interesat e vendit prej nga vinin. Klerikët grekë luftonin të vinin në jetë synimet e qeverisë greke, ata osmanë atë të perandorisë osmane e kështu me radhë.

Liri e Shqipërisë, 31 maj 1911
Shkrimi: Propoganda fetare e turqve dhe e grekëve kundër kombësisë sonë.
“ Nuk do të harroj pa numëruar dhe propogandën fetare të krishtërimit që kanë bërë grekët dhe austriakët me qëllim që të na ndajnë vëlla me vëlla, sikundër deshën dhe duan të na ndajnë dhe turqit e të na humbin kombësinë për jetë”.
********
3-Dëshnica në ditët e Shpalljes së Pavarësisë
Protestonin fqinjët tanë, grykësit më të pangopur, për të gëlltitur pjesë të Shqipërisë. Po fati e desh që patriotët shqiptarë me në krye Ismail Qemalin, të merrnin vetë në dorë fatet e Shqipërisë dhe më 28 Nëntor 1912, në Vlorën heroike, e shpallën Shqipërinë të lirë dhe të pavaruar. Nga Dëshnica, në ditën e ngritjes së Flamurit, shkuan disa qindra. Ishte momenti historik që e bëri Shqipërinë shtet të Pavaruar. Për arritjen e kësaj dite, Dëshnica kishte një kontribut të veçantë. Në prag të Shpalljes së Pavarësisë, në Dëshnicë vepronin rreth 15 çeta, duke u bërë kështu një nga vatrat më të rëndësishme të lëvizjes shqiptare për liri dhe pavarësi. Përmeti dërgoi në Vlorë, për ta përfaqësuar zyrtarisht, Veli Këlcyrën. Por, në mbledhjen e parë të Kuvendit të Vlorës, delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot. Këtë e konfirmon proces-verbali i kësaj mbledhjeje:
Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”  datë  31 janar 1914.
 Mbledhja e parë e Kuvendit Kombëtar 28 Nëntor (të vjeshtës së tretë) 1912.
Nga Përmeti na erdhi telegram në të cilin thuhet se, nëqoftëse delegati i saj, z. Veli Bej Klisura, nuk ka arritur ende në Vlonë, vendin e tij ta zërë z. Syrja Bej Vlona e Midhat Bej Frashëri”.
Po delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot as në mbledhjen e dytë e të tretë të Qeverisë së Vlorës. Ata mbrritën më 3 dhjetor 1912, kur zhvillohej mbledhja e katërt e kësaj qeverie.
Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”  datë  11 shkurt 1914.
Mbledhja e katërt e Qeverisë më 3. 11 1912.0 tw Janarit, duhet tw mos mbesw asnjw ushta
“ Sot erdhën delegatët e Gjinokastrës, emrat e të cilëve janë këta : Myfit Bej, P. Poga, Jan Papadhopullo, Hysen Efendi Gjinokastra dhe Veli Bej Klisura”.
Duhet shtuar se Veli Bej Klisura ka qenë aktiv pas Shpalljes së Pavarësisë. Kjo konfirmohet nga vetë gazeta e qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqipërisë” e datës 16 gusht 1913.
Në Gjirokastër ishin mbledhur krerët e Jugut të Shqipërisë, nën drejtimin e ministrit të drejtësisë z. Poga i cili lexoi telegramin që i drejtohej z. Berchtold, ku flitet për kufijtë e Jugut të Shqipërisë. Në këtë mbledhje
“ u vendos të formohet një komision dhe zgjidhen zotërinjtë: Eqrem Bej Vlora, Ali Efendi, Rauf Fico, Thoma Papapano, Veli Bej Klisura, Bedri Bej, Abdyl Bej Ypi, Xhavid Leskoviku, Koçi Leonidha Frashëri, M. Grameno, Stavre Karoli, Qani Bej Dishnica, Qemal BejVrioni, Jan Minga dhe D. Berati.
Pastaj komisioni zgjodhi tetë veta për të vajtur në Evropë, ku të përpiqen për t`ia arritur qëllimit. Në këtë grup prej tetë vetash ndodhet edhe Veli Bej Klisura.( Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”  datë 16 gusht 1913)
* * * *
4- Ministri turk: ky vend është një copë Shqipërie
Gjithë vëmendja e shqiptarëve ishte drejtuar tek Vlora dhe Qeveria e Vlorës. A do të mundej ajo t`i mbronte kufijtë e saj nga lakmia e fqinjëve tanë. Kongresi i Berlinit i kishte dhënë Sërbisë dhe Malit të Zi, gjysmën e territoreve shqiptare. Ky kongres i kishte dhënë të drejtën Greqisë ta vendoste kufirin e saj verior deri në lumin Kalama. Po grykësia e tyre nuk ndalej. Greqia kërkonte të ngjitej në veri të lumit Kalama. Për këtë protestonte para fuqive të mëdha europiane. Po ndërhyrjet e saj nuk mungonin as pranë autoriteteve osmane, sa herë që i paraqitej rasti. Synonte të shtinte në dorë Janinën dhe pastaj deri në gjirin e Vlorës. E ilustrojmë me një shembull:
Liri e Shqipërisë, datë 27 prill 1912.
Shkrimi: Letër nga Janina.
Aty pas mesit të Prillit 1912, në Janinë vjen për vizitë ministri turk i punëve të brendshme.
“ Me rastin e ardhjes së Haxhi Adilit, grekët deshën të fitonin dëshirën e tyre dhe zunë t`i luten ministrit që nëpunësit në Vilajetin e Janinës të jenë të gjithë grekër, gjuha zyrtare të jetë greqishtja dhe ky vend nga Preveza e deri në Vlorë të quhet Ipiros. Po Haxhi Adilit i bënë përshtypje të ligë këto kërkime dhe iu përgjigj: ‘ Kjo nuk bëhet kurrë, në doni të hyni nëpunës mësoni turqisht, në mos, s`mundet. Ju mos padehni se ky vend është i grekërve. Ky është një copë Shqipërie, dhe në mos besoni hapni historitë e Evropës dhe do të shihni se shënohet Albani dhe jo Ipiros”.
Kështu thoshin hartat europiane para kongresit të Berlinit, ku deri në Artë shënohej Shqipëri e Poshtme ose Albani. Po Europa kishte shelur mbi të vërtetat historike dhe kishte hedhur një hap të gabur. I kishte shkëputur Shqipërisë gjithë territorin shqiptar nga Arta deri në lumin Kalama.  Ismail Qemali mendonte se Europa nuk do ta përsëriste gabimin që bëri më 1978.
Liri e Shqipërisë, Sofje 22 prill 1913.
Shkrimi: Kufijtë e Shqipërisë.
“Ismail Qemali thotë se grekët nuk mund të marrin më tepër se përtej lumi Kalama, të cilin vend ua ka dhënë dhe traktati i Berlinit”.
****
5- Rënia e Janinës dhe pushtimi i Shqipërisë së Jugut nga ushtria greke.
Po Janina nuk u mbajt dot dhe ra në duart e grekëve. Humbja e Janinës qe një humbje e rëndë për shqiptarët. Ja se si e përshkruajnë këtë humbje të rëndë që la pasoja të hidhura për kufijtë e Shqipërisë:
Liri e Shqipërisë Sofje 3 prill 1913.
Shkrimi: Humbja e Janinës.
“ Shqipëria humbi më të bukurin dhe më të famshmin qytet të Jugut, Janinën e ndjerë, të cilën  e përmendin e kurrë nuk do ta lënë pa kujtuar këngët trimërore e popullore labërishte e gegërishte. Janina, e cila pat qenë e ujitur me gjak të shtrenjtë të shqiptarëve, ky qytet i cili pat mbajtur lart shpresat dhe idealet e shqiptarëve, ra në duart e armikut të Shqipërisë, më 6 mars, ditën e ënjte të këtij viti”.
Pas kësaj ranë njëra pas tjetrës qendrat kryesore të Shqipërisë jugore: Konica e Kolonja, Korça e Gjirokastra, Saranda e Përmeti, Tepelena e Skrapari. Kudo, ushtria greke kreu mbi popullsinë e pushtuar vrasje e masakra.  Arrestoi patriotët shqiptarë për ta gjunjëzuar popullsinë. Këtë bëri dhe me njërin nga patriotët me emër të Dëshnicës, komandantin e njërës prej këtyre çetave patriotike, Riza Xhungën. Ushtroi mbi të dhunë për ta bërë pjesë të masakrave të tyre. Por kur e panë se trimi nuk u gjunjëzua, e goditën gjersa i shkaktuan vdekjen.
Liri e Shqipërisë,  22 korrik 1913. Fq. 1
Mësojmë nga Përmeti se Riza Xhunga nga Pavari u zu prej autoriteteve greke të Përmetit. U hodh në burg dhe u shpu (dërgua) në Janinë ku vdiq që atë natë. Dihet me siguri të madhe se të ndjerin Riza e kishin rrahur në burg të Përmetit dhe pastaj e mbytnë në Janinë.
****
6- Fillimi i barbarive greke.
Ushtria greke bënte herë pas here kontrolle mbi popullsinë e pushtuar. Këto kontrolle i shërbenin për të kryer masakra. Dëshnica i ruan ende këto kujtime të hidhura. E ilustrojmë me një shembull që është pasqyruar në shtypin e atyre viteve:
Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”  datë  22 shkurt 1914.
Titulli” Një ligësi greke.
“ Njerëz që erdhën nga Tepelena na treguan një fëlliqësi të ushtrisë greke. Duke kujtuar se është mirë të përfitojnë sa më shumë në ato ditë që u mbeten për të ndenjur në Shqipëri, oficeri grek që gjendet në Shalës (kaza e Tepelenës) i urdhëroi një natë ushtarët që të venë në Bubës, katund në kazanë e Përmetit, por fort afër Shalësit, e të kërkojnë armë ndër shtëpitë. Kërkimi i armëve, ky është një shkak i pafundmë me të cilin grekët kanë shumicën e ligësive që kemi treguar në shtyllat e kësaj gazete. Ushtarët hynë në fshat pa gdhirë duke bërë rrëmujë të madhe. Katundarët e mjerë u ngritën të trembur e u sulën secili nga të mundëte. Edhe grekët këtë donin: të iknin të gjithë që, pastaj, të mundnin të pastronin (kontrollonin) mirë shtëpitë e fshatit Bubës. Prej burrave u zunë 45 veta, të tjerët u larguan për të mbrojtur mallin dhe nderin e vet. Ata që mund të zihen janë:
Emin Ali,
Muhtar Isa,
Zenel Mehshas,
Xhevahir Ali,
Kamber Nuçe,
Xhaferr Hasan,
Shero Ratka,
Meta Shuaipi,
Hasan Nuçe,
Gani Meçani,
Hazbi Telha,
Hysen Malka,
Adem Kota,
Sulo Paja,
Rexhep Kasa.
Pothuaj që të gjitha gratë e fshatit, që të shpëtojnë nga thonjtë e përgëra të grekëve, kanë ikur në Lavdar, Kaza e Beratit”.
Grekët nxorën në dukje një tjetër veti të dinakërisë së tyre. Liruan nga burgjet greke mijëra të dënuar, në këmbim të shfarosjes që do t`i bënin popullsisë së Shqipërisë së Jugut. Këtyre të burgosuar u shtuan edhe qindra grupe të tjerë dhe i nisën për të përmbushur misionin e tyre. Bashkë me ta, me dashje a pa dashje, rreshtuan ndonjë shqiptar që të krijonin përshtypjen se kjo ishte një kryengritje që bëhej nga shqiptarët, të cilët kërkonin bashkimin me Greqinë. Këtë deshën të bënin dhe në Përmet, por këtu gjetën vendosmërinë e përmetarëve për të mos u bërë pjesë e këtyre agresorëve:
Liri e Shqipërisë, Sofje,  22 korrik 1913. Fq. 1
“ Në Përmet Greku ka kërkuar vetëdashës për Greqinë, sikundër bëri në anë të Janinës dhe gjetkë, por vetëm dy veta qënkan shkruar. Edhe këta të gjorë çuditemi pse gënjehen dhe me ç`mendje venë. Pse e lyejnë veten dhe ç`sy do të dalin nesër përpara shqiptarëve kur të hiqet greku prej atyre viseve”.
 Pasi i krijuan këto formacione, nisën rrugën e masakrave më të pashembullta në histori. Dogjën në masë gjithë Shqipërinë e Jugut. Një nga këto krahina që ndjeu dorën gjakatare të këtyre kriminelëve ishte dhe Dëshica. Kosta Papa Tomorri ka qenë dëshmitar në disa nga këto masakra që ndodhën në Dëshnicë. Dëshmitë e tij i përmblodhi në librin “Barbaritë greke në Shqipëri”, i cili u botua në ShBA, në vitin 1917, pra vetëm 4 vjet pas këtyre masakrave. Nga ato që ky autor ka pasqyruar në këtë libër shohim se vetëm 75 viktima i patën fshatrat Kuqar dhe Pacomit të cilët u therrën dhe u hodhën në një përrua. Shtoi këtij numri dhe gratë e fëmijët që u therën në këto dy fshatra pasi kishte ndodhur masakra me 75 burrat. Autori na dëshmon për vdekjen e dy grave në mënyrën më çnjerëzore në fshatin Seniçan dhe Fratar. Në libër gjejmë edhe dëshminë e tij për vdekjen e tre burrave nga fshati Toshkës në Ballaban. Në libër jepen dhe masakrat mbi qytetin e Këlcyrës, Katundishtë e fshatrat rrotull, duke vrarë në mënyrën më barbare njerëzit që mundnin të kapnin, po pa na e dhënë numrin e saktë se sa ishte. Nëse do t`u shtojmë këtyre viktimave edhe ato që ndodhën në fshatin Zhepovë, për të cilën thuhet se numri ishte 33 (15 gra e fëmijë dhe 18 burra), numri është shumë më i madh se 100. Po duke mos arritur dot ta përcaktojmë deri më sot numrin e saktë, kjo masakër le të emërtohet “100 viktimat e Dëshnicës”.
****
7- Dëshmi tronditëse nga Papa Kosta Tomorri
Po japim më poshtë disa nga dëshmitë e autorit Kosta Papa Tomorri, marrë nga libri i tij “Barbaritë greke në Shqipëri”.
Kosta Papa Tomorri, “Barbaritë greke në Shqipëri”, USA. 1917.
Kapitulli: Masakrat e para të grekëve.
Dëshmia e parë: Masakra mbi fshatrat Kuqar dhe Pacomit.
“ Më 25 të shkurtit, ditë e hënë në mëngjes, andartët hodhën ca batare, se gjoja panë ca shqiptarë që hynë në Pacomit. Pas batareve u sulën të gjithë në këto dy fshatra dhe mblodhën të gjithë burrat sa qenë, i shpunë në Kosinë dhe i mbyllën në një katua. U kthyen prapë katilat në këto fshatra, fëmijët që kishin mbetur në fshat u therën, pastaj u sulën nëpër shtëpitë për të plaçkitur. Muarën 1500 krerë dhen e dhi dhe 100 krerë lopë, pastaj u vunë zjarrin shtëpive, i përvëluan, i bënë hi. Si mbaruan këto, katilët u kthyen në Kosinë. Nxorën burrat që kishin mbyllur dhe i shpunë në një përrua të fshatit, ku i lemerisën me thika, disave u prenë hundë, veshë, këmbë, duar. Të mjerët e dhanë shpirtin me lemerira që, edhe Neroni të ishte, nuk do t`i mundonte kësisoj.
Numri i tyre qe 75 veta. Si dhanë shpirt, i lanë në atë përrua të zbuluar.
Dëshmia e dytë: djegia e Këlcyrës dhe e fshatrave përreth.
Andartët që ndodheshin në Brezhdan “ u hodhën nga ura e Muço Hysës dhe i vanë Këlcyrës. Si ujqit u sulën nëpër shtëpira dhe ai që pati fatin dhe ndenji, u therr si berri. Masakruan gra, foshnja dhe burra. Gumëzhinte Grykë e Këlcyrës nga blegërimat dhe ulërimat. Pasi mbaruan masakrat, plaçkitën shtëpitë, morën gjënë e gjallë që gjetën dhe pastaj u vunë zjarrin shtëpive. Si shkretuan Këlcyrën, iu sulën fshatrave që qenë afër Këlcyrës: Katundishtë, Beduqas, Fratar dhe Varibop. Në këtë kapitull tregohet se si e masakruan një grua nga Fratari bashkë me foshnjën e saj.
Të tjera dëshmi:
Kosta Papa Tomorri, “Barbaritë greke në Shqipëri”, USA. 1917.
Kapitulli: Ofensiva kundër Kolonjës dhe Frashërit.
Ofensiva kundër Frashërit filloi më 23 prill , ditën e diel. Pasi u shkatërrua plotësisht Frashëri dhe fshatrat Pagri, Alipostivan e Sevran andartët grekë hynë në në Dëshnicë ku shkatërruan fshatrat Seniçan dhe Fratar.
Kosta Papa Tomorri, “Barbaritë greke në Shqipëri”, USA. 1917.
Kapitulli: Onfesiva kundër Këlcyrës dhe Çepanit.
Në këtë kapitull ka një tregim tronditës ku vetë autori i librit, Kosta Papa, e kishte parë vetë kishte shkuar në Seniçan. Fshati ishte i djegur plotësisht. Vetëm në antë të fshatit, ishte një shtëpi e padjegur, ku gjetën një plakë që i kishin vrarë djalin dhe vëllanë. Në dhomën ngjitur ishte nusja e djalit e vdekur. Tregimi është tepër tronditës.
Më datën 29 maj ishte planifikuar një goditje tjetër kundër Këlcyrës dhe fshtrave të saj deri në Çepan të Skraparit. Trupat  që ishin planifikuar për diegien e Dëshnicës hynë në Këlcyrë dhe u vunë zjarrin fshatrave Topojan, Beduqas, Zhepovë, Kajcë, Toshkës e Vinokash.
Fshatrat u shpërngulën duke shkuar në Vlorë dhe Berat. Po në Berat gjetën një tjetër armik, atë të Esat Pashës, i cili ushtronte dhunë mbi këto familje të mbetura pa strehë. Në këto kushte, mbi 300 familje kthehen përsëri në fshatrat Vinokash, Toshkëz, Kajcë dhe Zhepovë.
Në këtë kapitull tregohet se si morën Ahmetin nga Vinokashi si dhe dy të tjerë dhe i vranë në Ballaban.
 Po ato që pa e përshkroi Kosta Tomori, janë një pjesë e atyre që ndodhën në Dëshnicë. Dëshnica u shkrumbua e tëra. Aty këtu gjendej ndonjë shtëpi e padjeguar që andartët grekë, si duket, i linin vetë për t`i patur si strehë kur të ktheheshin përsëri.
*****
 8-Dëshmi tronditëse nga autorë të tjerë.
Bazuar në burimet e shtypit të atyre viteve dhe në ato që tregojnë vetë dëshnicarët, për një ngjarje që tashmë po mbush 100 vjet, autorë të tjerë kanë dhënë dëshmi për këto masakra.
Stilian Adhami, Përmeti dhe përmetarët…., Tiranë  2001. Fq 463
“Më 29  maj katilët sulen kundër fshatrave të Dëshnicës: Topojanit, Zhepovës, Kajcës, Toshkësit, Vinokashit, Ballabanit, Mazhanit etj., të cilët i plaçkitën dhe u vunë zjarrin. 300 barrë bakërre me mijëra bagëti vanë në Janinë, kurse 15 gra të Zhepovës i therën me gjithë fëmijët dhe 18 burra i vranë”.
Kurse një tjetër autor dëshnicar, banor i fshatit Toshkës shkruan:
Murat Murataj, Toshkësi dhe banorët e tij në rrjedhë të historisë, fq 61.
“ Në Toshkës vranë 4 burra: Ali Mukën, Muço Ismailin dhe dy djemtë e Muharrem Veizit dhe në të gjithë krahinën e Dëshnicës dogjën 957 shtëpi, kurse në Toshkës 39…”
****
9-Dëshmi tronditëse nga shtypi i kohës
Përballë andartëve grekë, gjatë gjithë kohës, vepronin trupat shqiptare, të cilat u jepnin goditje duke u shkaktuar dhe dëme në njerëz. Po grekët, të shumtë në numër, të armatosur edhe me topa, arrinin që ta thyenin rezistencën e çetave patriotike dhe të ushtrisë së krijuar nga qeveria e Vlorës. Ata arritën deri në Berat duke shkaktuar dëme të panumërta në njerëz dhe materiale. Një tjetër autor, pjesë e ushtrisë shqiptare që luftone për mbrojtjen  Jugut të Shqipërisë na jep këtë dëshmi:
Liri e Shqipërisë, Sofje 7 mars 1915.
Shkrimi: Barbarizmat greke në Shqipëri.
“ Në anët e Dëshnicës e Skraparit, kufiri provizor shqiptaro-grek ishte: Mali i Martës, Qafa Kokojkë, Qarrishtë e Frashërit, Kumbulla e Sevranit e Gryka e Këlcyrës.
Kur arriti ushtria shqiptare, që do të shkelte Përmetin (!?), në rrëzë të malit Trebeshinë, në atë mal të veshur me drurë dhe me bar, në bregoren Kiçok, zuri të valonte flamuri ynë kuq e zi. Na dukej një tjetër jetë … që qysh të them, nuk rrëfehet me pendë ay gaz e ajo lumturi e asaj kohe, ajo kohë që herë na sillte gazin e herë hidhërimin, sot na duken ëndërrim.
Ato dy a tri ditë posa kish ardhur ushtria liriprurëse nga Vlora në Kiçok. Në mbrëmje, tek po fjaloseshim për çështjet e ditës së kaluar dhe së ardhmes, një bubullimë u dëgjua nga fshati Brezhdan përtej lumit Vjosa dhe, pas pak, një flakë u përhap mbi kulmin e fshatrave Kuqar, Pacomit, Seniçan dhe Velçisht. Duke parë këtë dramë me çudi dhe me dredhje zemre, u habitëm dhe s`dinim ç`emër t`i vinim kësaj pamje. Ne të varfërit s`dinim gjë, s`kishim kuptuar planet e armiqve të brendshëm e të përjashtëm të Shqipërisë së shumë vuajtur.
Të nesërmen, unë me disa shokë, me petka të ndryshme (tebdil) duke shkuar nëpër rrugë të fshehta, nëpër monopate ( si mos më keq, o Perëndi) arritëm në fshatin Kuqar, ku ende s`ishte shuar zjarri, akoma s`ishin bërë hi muret gjigande të shtëpive.
Takuam në një kasolle disa plaka, çupa, djem dhe gra, të cilat nga duhija e thikave kishin ngrirë, ishin zverdhur dhe në pyetjet që u bënim s`mund të jepnin përgjigje, goja u ishte kyçur, mendja dhe gjaku u ishte trumbulluar, pothuajse u kishte rënë pika.
Më poshtë gjetëm tek pragu i shtëpisë së tij, të mjerin Hasan Bej, i cili me hanxharët e elinëve ish ndarë më katër: një këmbë më një anë, një krah në anën tjetër… lërë lërë s`e nuk tregohet kjo mënxyrë.
Si kontrolluam tërë ato shtëpi të djegura, u ulëm në një shesh të atij fshati…, ja ku po na vjen një plakë me kokën të çarë, duart grirë dhe me fytyrën të mbytur në gjak. Qëndroi para meje në këmbë. I thamë të ulej dhe ajo ndenjti.
- Përse moj mëmëzë je bërë kështu?- e pyetëm.
Ajo duke hequr një ah prej shpirti dhe duke larë gjakun që i kishte mbuluar fytyrën me lotë hidhërimi, me një zë vajtues që na këputëte shpirtin, u përgjegj:
- Të mjerën! Fatzezën! Mua korbën që më kish nderuar Zoti me fisnikërinë e shtëpisë sime!..ah ! fatzezën, ardhi kjo kohë e nëmur të më poshtërojë: dje në darkë u derdhën në shtëpinë time grekërit, më vranë të dy djemtë e më morën nusen e djalit me gjithë tri të bijat e mija të dashura, por nga zemërimi (bëra ulërimë duke parë djemtë pa shpirt dhe nusen me gjithë çupat në thonjtë e atyre ujqërve) shikoni se qysh më kanë bërë dhe mua kërcure.
Në mbarim të këtyre fjalëve ra e vdekur në duart tona, gjaku i trupit të saj të pafajshëm ka bërë njolla dhe petkat tona, të cilat duhet t`i mbajmë për kujtim.
Pastaj vajtëm në fshatin Pacomit ku gjetëm të shtypur me gurë dhe të shpuar në disa vende me bajonetë Islam bejnë, më tej gjetëm afro 20 foshnja- djem dhe vasha- ca të therur e ca të shpuar me bajoneta.
Po njerëzit e tjerë të këtij fshati: berrat, pleqtë, gratë dhe vashat, ç`u bënë? S`dukeshin gjëkundi. Pas pak dite e muarëm vesh që i kishin radhitur në mitraloz  dhe trupat e pa shpirtshëm (pa jetë)  i kishin hedhur në Vjosë. Ca vasha për të mbrojtur nderin e shqiptarkës ishin mbytur vetë në lumë e s`kishin rënë në duart e grekëve, të cilët, pas veprave që bëjnë e meritojnë titullin: bishat e shekullit të XX-të.
Vajtëm dhe në fshatra të tjerë që ishin djegur, po atje nuk gjetëm asnjë të gjallë, që të gjithë e kishin dhënë shpirtin me tmerr, në majë të dyfekut grek.
Por a mundet të shkruhen të gjitha këto? Për të mbledhur e për të botuar barbarizmat greke, u dashka të jemi të ngeshëm që të mbushim volume të mëdhenj.
Skrapar, 14 II 1915. Taronini.
*******
10- Tragjedia e Dëshnicës në këngët e popullit.
Kjo është një pjesë e asaj panorame që ndodhi në Dëshnicë në ato ditë e muaj ku andartët grekë kërkonin ta zhduknin Dëshnicën. Ia rrafshuan pothuajse të gjitha shtëpitë me anë të zjarrit , pasi u grabitnin sendet me vlerë që kishin. Nga gjëja e gjallë shpëtoi vetëm ajo që mundën të merrnin me vete në ikjen e tyre për në Vlorë, Mallakastër e Berat. 
Kjo masakër e pashembullt në historinë e njerëzimit, mbi popullsinë e Shqipërisë së Jugut ku bën pjesë dhe Dëshnica, është e përjetësuan në disa këngë popullore. Po japim vargjet e njërës prej tyre:

Dola në një mal
dhe pashë me dylbi,
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.
Që nga Pacomiti
Gjer tek Ujt e Zi,
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.
Është djegur vendi,
Është bër` shkrumb e hi.
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.
Po i therin njerëzit,
Porsi bagëti,
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.
Tek Ullinjtë e Vlorës
Mbledhur mizëri,
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.
Mallkuar qofsh, o grek,
Na le pa shtëpi.
Si t`ia bëj i varfëri,
Si t`ia bëj s`e di.