Ilir Muharremi: Ekstremiteti në art

Ekstremiteti në art

Nga Dr. Ilir Muharremi

Efektet dramatike të personazheve nga mitologjia, përditshmëria, heronjve, legjendave qenë të pranishme në kohën e artit Barok. Ky art më shumë i drejtohej zemrës sesa mendjes dhe ishte i mbushur më dramë dhe lëvizje. Nëse nisemi nga standardet e sotme, mund të na duket i ekzagjeruar, por për kohën, ai ishte një ndryshim i madh nga stili klasik. Artistët nuk mund t’i iknin efekteve dramatike dhe ekstazës artistike dhe kjo më së miri dëshmon Shën Terezën e bërë për një kishë në Romë, e cila sheh vizionin e një engjëlli. Pamja ka në thelb zgjuarsinë, çudinë dhe magjepsjen. Këta krijues shpesh paraqisnin pamjet nga afër që gjithçka të dukej sikur ndodh pranë syve tanë. “Perseu duke kthyer në gur Phineas-in dhe pasuesit e tij” krijuar nga Luca Giordano  (1680). Pamja i ngjan një skene teatri, teatri mizor, ku mbretëron frika, vuajtja dhe ankthi. Karakteret  rrëfejnë për mitologjinë greke rreth heroit Perseus, janë vënë në qëndrime teatrale, ndërkaq godina në sfond duket si dekor skene. Heshtat, krahët dhe rrezet e dritës, të gjitha ta drejtojnë vështrimin drejt kokës së prerë, që Perseu mban në dorë. Koka është një përbindësh që quhet Meduza dhe kthen në gur këdo që shikon, Perseu ua mban përpara fytyrës armiqve të tij, i kujdesshëm të mos e shohë vetë derisa trupat e tyre marrin ngjyrë gri të frikshme. Kjo ndjenjë mizorie e cila e kthjellë mendjen deri në absurd përshkruan absurdin se jashtmi dhe ekstazën së brendshmi. Në realitet bota është absurde dhe absurdi i kthehet tokës, teatrit dramatik dhe njeriut, por absurdi nuk mund të ekziston pa njeriun, sikur të ekzistonte do të vdiste në heshtje, këto raporte japin një teatër piktural të thellë të mizorisë ekstreme, që edhe në ditët e sotme thjeshtëzohet përmes shumë efekteve të gjetura në natyrë. Nuk mund të ndalem me kaq! Duhet të pranojmë se veprat më të mëdha qenë ato ekstreme në gjendje të mpira të ekstazës, ku kontrolli dirigjohet nga ndjenja, sepse aty ku fillon ndjenja përfundon mendimi. Duhet të pranohet se absurdi në art është një pasion i dhembshëm, dhe artisti mund të jetoj me këtë pasion, ligji i thellë i gjithë kësaj është ajo që djeg zemrën, por në të njëjtën kohë thurë edhe lavde. Ndjesia dhe çasti dramatik ngjallen nga gjestet ekstreme, imazhet absurde të cilat mjaftueshëm do të jetojnë pafundësisht mbi realitetin artistik. Artisti zbukuron realitetin, realiteti është vetëm një dokumentar i plotës në vete. Artistët barokë kënaqeshin me situata ekstreme të krijuara nga betejat dhe përrallat mbinatyrore. Artisti Italian Luca Giordano dhe ai holandez Rembrandt zgjidhnin skena me ngarkesa dramatike. Punimi i Rembrandit “Festa e Belshazzarit” (1635), tregon mbretin Belshazzar i cili ka bërë një festë të madhe ku u shërbye verë në kupa të arta të vjedhura  nga një tempull në Jeruzalem. Papritur shfaqet një dorë dhe shkruan,  është e qartë këtu ndjesia ekstreme që ngjitet tek absurdi? Ky teatër i arsyes ku çdo personazh, çdo mimikë, çdo frymëmarrje do duhet të duket e arsyeshme në lidhshmëri me partnerët skenik, të cilët kthejnë vështrimin kah mesazhi misterioz. Piktura përndritet nga drita që buron prej shkronjave, e shkronjat janë kaligrafi hebraike. Fuqia ekstreme e bënë veprën tërheqëse, por mendja arrin deri tek absurdi i situatës, sipas Kamysë absurdi lind nga ballafaqimi midis kushtrimit njerëzor dhe heshtjes së paarsyeshme të botës. Mendimi mistik tek Belshazar na ka familjarizuar me këto veprime. Duket që unë shumë seriozisht e prek këtë problem, pa ndonjë paragjykim për vlerën që posedon vepra dhe kjo mësimdhënie figurative lartësohet me bagazhin absurd. Piktori italian Caravaggio tregoj mungesë respekti, pasi bënte figurat e shenjta t’u ngjanin njerëzve të zakonshëm. “Darka në Emmaus” (1601), realizuar nga mjeshtri Caravaggio, Jezusi qëndron në mes të pikturës, që është edhe qendra e vëmendjes. Ai është rruar pastër, megjithatë në atë kohë në shumicën e pikturave na shfaqet me mjekër. Kjo e bënte më të vështirë për ta njohur, ndaj çdo kush që e sheh pikturën do të hezitonte për ta identifikuar. Skena mund të vështrohet nga afër, sa të duke sikur edhe ti je në tavolinë me ta. Jezui me dishepuj është aq afër saqë përreth duket që po preken me krahë dhe në anën tjetër sikur dalin nga piktura.

Vjen një moment dhe në mëndje shfaqet ajo apo gjendesh i habitur, kur vëren se bota është e papërshkrueshme, çdo figurë mitike, apo reale është krejtësisht e huaj për ne, apo është një vizion i të shfaqurit egoist, që depërton deri në absurd, ky absurd nuk na shfaq ndonjë rrugë apo kthesë më tej për të vazhduar. Skena ekstreme është joshëse, dhe lojë ndërmjet jetës dhe vdekjes, absurdit dhe të pakuptimtës, e pakuptimta përmban diçka edhe çnjerëzore në thelb. Është e mirë kjo fjali se artistët sot punojnë me gjithçka, që nga bojërat e vajit tradicional e deri tek regjistrimet e videos, instilacioneve, përformansave..... Të gjitha këto janë të pazakonta, por prapë hulumtojnë mbi të njëjtën ide, tematikë njëlloj si pikturat.

Veprat sot, qofshin nga autorët tanë Kosovar, nga të cilët mund të nisem të flas, por në esencë nuk mund të bëjë një përmbledhje të fuqishme thelbësore, ekstreme apo absurde, sepse imazhi mbetet vetëm në sipërfaqe dhe kjo arsyetohet me kohën rrethin, regjimin të gjitha që ishin dhe janë. Në thellësi të çdo bukurie gjendet diçka armiqësore për njeriun artist: kodrat, butësia e qiellit, vizatime pemësh, përnjëherë mund të humbin përmbajtjen iluzore që vjen nga ne dhe të duken si një parajsë e humbur, kjo parajsë realizohet përmes anës ekstreme dhe absurde. Për një sekondë humbim besimin në rrjedhën e tyre, një rrjedhë mijëvjeçare e botës, nuk kemi forcë të përdorim këtë sakrificë, dhe bota ekstreme, absurde del jashtë kontrollit dhe përsëri bëhet ajo që është. Prapë veprat përsëriten mbi atë që ishin dhe tashmë janë. Por, asnjëherë këto vepra nuk duhet t’i shohim jonjerëzore, edhe pse njerëzit e prodhojnë jonjerëzoren, ajo vjen nga njeriu, për tu kthyer kundër tij. Nëse një piktor prenë kokën e tij në pikturë dhe e shfaq me dorën e tij, sikurse që kemi të Caravaggio autoportretin e Davidit me kokën e Golijatit, nuk do të thotë që është jonjerëzor, dhe i kundërt, por arritja tek absurdi dhe ekstremi, aty ku mendja takon kulmin dhe vetëvrasjen, këtë prapë e çarmatos në tokë, sepse të gjitha hyjnizohen në tokë. Nuk duhet akuzuar një të pafajshëm për një krim të përbindshëm,  ky zemërim  ka edhe pjesën e vet komike, por edhe arsye të thella. Lehtë është të pohosh si tejet ekstreme, pro ajo erdhi nga njerëzorja, që u kthye kundër vetes. Absurdi në vepër ekziston, por vetëm me universin e njeriut. Kuptimi i skenave ekstreme dhe absurde kanë vlerë brenda një ekuilibri, të një krahasimi dhe jo elementeve të krahasuara.