Illo Foto: Metafora e tranzicionit

Metafora e tranzicionit

(Shenime rreth romanit te R. Osmanit “Koha e cudirave)

Nga Illo Foto

Romancieri i afirmuar , Resmi Osmani , pas 5 romaneve historike ,  publikoi  romanin “Koha e cudirave “,botuar nga “Eneas “ , ne Tirane  , 2013. Ne te  115 faqet e romanit , autori , na jep nje tabllo  reale te tranzicionit demokratik shqiptar , ashtu sic ai reflektohet ne jeten e perditshme te nje qyteti pa emer . Lexusi  e kupton  sakte se eshte qytet provincial shqiptar , qe kalon nje tranzicinn demokratik te dhimshem  dhe me pasoja jo thjesht ekonomike , por dhe psiko- sociale , qe vulosin nje periudhe historike , gati cerekshekullore te Shqiperise .

Sic e  dokumenton  vete autori , ka punuar 16 vjet mbi kete roman , qe mendoj se e ka justifikuar, sepse i jep lexusit nje veper te  cmuar  jo vetem artistike , por dhe politike , filozofike  dhe  educative , per brezin e politikanve , analisteve  , qe kane jetuar dhe ata , qe do te vine pas tranzicionit te zgjatur  .Te tera keto vlera , romani I  Osmanit , nuk na i jep ne forme axhitative  dhe didaskalike , por  nepermjet nje rrjedhshmerije artistikisht te punuar bukur , plot  figura letrare , qe  na afrojne me realitetin, per te mos e lene vepren nga dora  pa e lexuar me  deshire dhe  me vemendje .

Autori as e ka permendur fjalen tranzicion , as na ka futur ne situate te lodhshme me fjalor bajat politik . Ne te tera  episodet  e shumta dhe te ngjeshura, ne ndjehemi banore te Qytetit  shqiptar , qe ngrys ditet dhe netet , jo vetem  brenda nje qetesije monotone , por sejcila qetesi , ngerthen ne vetvete  nje tronditje  me pasoja  , specifikisht per te tera moshat  dhe  shtresat e ndryshme shoqerore.  Shperthimet e 97 es dhe qetesija relative , qe  jeton qyteti , kane te njejten dramacitet , ndoshta ato , qe duken te qeta paralajmerojne furtuna , sic ishte vet 97 dhe situate kriminale , qe eshte instaluar ne te kater anet e vendit .

Ne, si lexus , e ndjejme thelle ne shpirt dhe ne tere qenien tone kete situate statike , te merzitshme dhe injorante , qe kalon qyteti . Ne , sikurse vete qyteti , behemi  personazhet e romanit dhe pashmangerisht , revoltohemi dhe kerkojme zgjidhje te kesaj  jete trgjike te qytetit. Qyteti  eshte i dashur per banoret dhe per ne , qe lexoojme , jo thjesht per t’u informuar per jeten e qytetit , por per te bere ndryshimin , qe jeta te futet ne hulline e duhur . Kjo ndjesi mbetet krejt utopike , sepse jo vetem ne jemi te pa fuqishem , per ndryshimin e jetes se qytetit te dashur , por as ata , qe e kane krijuar kete tollovi , nuk mund ta ndryshojne , vecse arrijne ta cfrytezojne maximalisht , per interest e tyre  misqine .

Ne  c’do qytet , qe vizitojme  , na shtyn kurioziteti ta njofim , jo vetem arkitekturen , historine dhe kulturen  , por vecanerisht jeten  aktuale te banorve . Futemi ne  mjediset e qytetit , ku presupozohet, qe njerzit te  frekuentojne restorentat ,  te mesohet ne shkolle , te punohet , per te siguruar te ardhura , ku vene njerzit fallen ne faltoret  dhe ku kujdesen per kafshet dhe shpezet e lluksit . Keto jane disa veprime rutine  te nje   jete te zakonsme ne nje vendbanimi te zakonshem .

Kemi rene ne rrjeten e metafores se madhe . Qyteti  pa emer , qe na paraqit romani , nuk perfaqeson veten , por te gjithe vendbanimet e Shqiperise . Lavjersi I jetes  ecen ngadal . Ceshtjet kryesore jetesore  i jane dorezuar misterit . Personazhet , qe veprojne si bamiresa ,  perfaqesuse feje ,organizata jo qeverritare , bizesmene fallco , i kemi pare ne te kater anet e Shqiperise se lodhur. Autori na i ka mbledhur ne qytetin e romanit te tij dhe kushdo , qe lexon kapitujt , per keto figura , ve bast se jane ata , qe ka pare ne vendbanimin e vet , ne juge , veri , e ndoshta kudo ne vendet fqinj te rajonit problematik , me te cilin merret seriozisht politika  europjane dhe ajo   boterore .

Qyteti I mbyllur , qe nuk kishte shkelur kembe e ndonje te huaji , per 5 dekada , sot perjeton nje situate hapjeje , qe ngjan me gojen e shqyer te llafazanve , qe i ndesh ne c’do  perditesim te qytetit pa emer . Mbi kete  mori kontradiktash , sejcili njeri normal , mbetet i befasuar . Autori eshte  futur brenda kesaj tollovije dhe e ka  letrarizuar , e ka ngritur tregimin ne art dhe e ka emeruar “koha e cudirave “ . Ku ta gjejme Kohen e cudirave ? kjo eshte pyetja e natyrshme , qe lexusi i drejton autorit .  Ne c’do  veprim jetesor te qytetit te percuduar  , nenkupton  pegjigjen , ne heshtje romani .   Ndoshta kjo eshte natyre e vet tranzicionit , shprehemi ne si lexus . Faktikisht nuk eshte fare keshtu . Tranzicion paten vendet fqinje  homologe, por nuk perjetuan te tilla “cudira “ , dhe kur i perjetuan, i perkisin tjeter kohe  . Fjala vjen rumunet e pushkatuan Causheskun , ne nje kohe dhe hapesire te caketuar , ndersa ne Shqiperi   u krye masakra e 97 es, e ngjashme me tronditjen rumune  , por  jasht kohes dhe hapesires , qe rrok mendja normale njerezore .

Per te na i bere te lehte futjen ne “Cudine “ e kohes, autori e ka ndare romanin ne 7 kapituj dhe sejcilin kapitull e ka emertuar , sipas problematikes.  Sejcili kapitull shtjellon nje”‘cudi specifike “ , por gjithnje brenda “cudise te madhe, qe eshte qyteti por   dhe vete qyteti , nuk eshte fundi ; fundi eshte gjithe vendi. Sidoqofte, kapitujt qendrojne vete ne kembe , por qe kane nevoje te lidhen per te na i dhene te plote mjeddisin , ku zhvillohet “cudija ‘ e madhe , qe quhet tranzicioni shqiptar dhe ne te cilin sejcili nga ne eshte actor  i  tij .

Te shtate kapitujt , autori mjeshterisht i ka lidhur oganikisht , qe nuk bejne dot pa njeri tjetrin . Nuk mund te  pretendosh se mjekerziu vepron vetem ne njeren linje te  prapesive. Ai behet i plotfuqishem , kudo , qe shoqerija krijon te cara  dhe mundesi per te hyre pa trokitur dhe dyert jane te tera te shqyera . Nuk eshte pa kuptim fakti , qe mjekerziu na cfaqet ne kapitullin 7 , nga i pari ku e kemi lene  dhe na duket sikur na qorton  duke na thene : Ja ku jam . Prapesite , qe kini lexuar , nuk bejne dot pa mua dhe dogmen time  rrenuse .

Po te pyesesh mua , si lexus , ta them me bindje , se sejcili kapitull , ne mos qofte roman i plote , eshte subject i nje romani , qe ndoshta ne nje te arthme , autori i kthehet. Kam parasysh faktin , qe ne Kohen e cudirave tematika eshte pa fund , me shpresen se tranzicionin do te dije populli t’I japi fund , me menyren dhe inteligjencen , qe i posedon vetem populli . Libri I autorit Osmani  eshte liber I mirfillte artistik . Jo vetem , qe nuk ka  as nje  shenje te perkatesise se vullnetit politik , por fjala politike , haset aq rralle , sa mund te thuash se nuk ekziston . Nuk duhet te mohojme , qe problemet e shtjelluara jane  thjesht politike, por  te paraqitura me nje kostum  kameleon , sic eshte vete politika .

Kam pasur rastin e lumtur , te bisedoj me nje shkrimtar kohor , qe shkruan romane , poezi , proze poetike , kritike  dhe drama tragjike . I bera pyetjen sa naïve aq dhe realiste : Pse nuk shkruante per realitetin kohor , por  hidhej dege me dege te histories  arkaike ?  Pak a shume pergjigja e shkrimtarit kohor , mund te permblidhet sa me poshte vijon:

Shkrimtari , ne rrastin konkret  dramaturgu , romencieri , poeti , kritiku , regjizori dhe aktori , realitetin e preceptojne artistikisht . Ata nuk mund te bien ne nivelin medioker te realitetit  absurd . E shkuara I jep mundesi artistit  te  operoi realitetin si kirurgu . Ke degjuar ti per transpaltin ? Une jam kirurg , qe bej transplant . Bej transplant mushkrije , qe ende s’po behet . Herojt e mi , jetojne ne Kohen e Homerit dhe marrin fryme me mushkrite e tua ( se nuk dua te pergojoj ndonje  bashkekohesin tend , per kete te kerkoj te falur ) . Natyrisht e fala shkrimtarin konteporan , por biseden e tij , nuk e vura midis thojzave , sepse ju keni te drejte ,  ta shkruani ne cilin variant t’u duket me mire . Ne te  tera rrastet shkrimtari universal eshte brenda staturres se tij artistiko –letrare –gjithperfshirese .   Romancieri Osmani , eshte  larg ketyre  artisteve , qe lindi “Koha e cudirave “ .

Te kthehemi tek analiza , qe po shtjellojme . Kapitulli I dyte , me titull “ I shenjuari nga vdekja’ , ka lidhje me interpretimin fetar te jetes dhe vdekjes . Me qe te deleguarit fetare , ishin dhe jane shume ne vendet ish komuniste , personalisht nuk di te jap nje mendim te sakte , se cili perfaqeson fene e vertete dhe cili eshte trafikant . Mbi kete optike , kur te lexoni romanin , gjykoheni vete . Nuk marr pergjegesi , qe nuk me takojne dhe jane jasht kapacitetit tim llogjik , per t’I vendosur ne raftin e memories tuaj  .

Nuk mund te rri pasiv , ndaj komentit te kapitullit te trete , me titull “ Zonja  e shpirtit te perdellyer “ , qe shtjellohet ne faqen 43 , deri ne 56 te textit . Ashtu , si te tere Ju , une kam pasur nje informacion  te plote , per nje ish tezgjaiste te kombinatit te tekstilit ne Tirane , qe e shpalli veten shenjtore . Hodhi mbi trup nje robdishamber te praruar , vendosi nje kurore  me xhevaire verbus mbi krye ,  vendosi  cifte unazash ne  gishtat e medhej .Mbi trup dhe mbi koke vareshin shirita me inxhi . Me kete paraqitje , u nda nga masa e njerzve te zakonshem te qytetit  , i perkiste mistikes . Faktikisht mistike ishin banoret e qytetit te cudirave .    Zonja e shpirtit te perdellyer , u identifikua  me vleren e nje gjysem perendije . Parashikonte  fatin , prandaj banoret e qytetit , nderprene provizorisht pertypjen e farnave te kungullit dhe ju drejtuan tempullit te saj , sa mashtus , aq dhe qesharak .

“Zonja “ , per pake kohe mblodhi te tere banknotat e qytetarve , qe kishin teperuar nga bizhozi , qe ushtroi mjekerziu . I jepnin “ perfaqesuses se zotit “  c’do gje qe kishin . Ata qe nuk i kishin me para ,  jua kerkonin femijve ne emigracion . Keta te fundit e rriten kohen e  punes ne gjirize , nga 8 , ne 16 ore . Duhej shperblyer zonja e perdellyer . Mbasi mbushi valixhet me banknota , vendosi te ndertonte nje tempull , natyrisht ne truall  me pronesi te tjetersuar  dhe me  projekt , qe mund ta honepste vetem nje zonje e atij modeli . Perfundimi dhe po te mos hamendesohet ekzakt  , aq me mire , per kete ndodhi te shemtuar , te turpshme  dhe aq masive te qyteteve tona ne tranzicion .

Kete episode te trishtuar fetar dhe kulturor  e kemi degjuar me shume se sa e meriton , por nga pena e Osmanit , ka dale nje tregim  , aq i perkryer , sa qe nuk e harron , jo vetem lexusi I thjeshte , por sejcili klerik I c’fardo feje   . E ashtuquajtura zonje , behet me qesharake , kur flet ne emer te Zotit , se sa ne emer te saj dhe te magjive  mashtruse . Keqardhia , per banoret e qytetit arrin ne pika ikandishente . Ata i besojne kultures se mangut te tyre  ,  dliresise se tyre  dhe shpreses , per te dale nga humnerra e epokes ,me lutje , duvara dhe hajmali .

Kapitullin e peste nuk do ta komentoj , jo se nuk ja vlen , por kaq me lejon  dimensioni i nje shkrimi  vleresus .  Jam i pa afte te stigmatizoj mashtrusit fetare , sepse ata mashtrojne edhe vete fetaret  reale . Mjafton te them se ky kapitull e ka titullin :” Ne kerkim te Mesias” . Banoret e qytetit ,  te helmuar nga mijra mashtrus  , kishin mangut  dhe Mesine . Ne ate lloj qyteti , Mesija eshte present kudo .

Nuk mund te le jasht analizes time modeste , kapitullin 5 , qe emertohet : “Ethet elektorale “ . Eshte kapitulli me i arrire nga ana letrare - artistike , psikollogjike ,  sociollogjike dhe filozofike . Tifua elektorale u kthye ne syndrome , keto 23 vite tranzicion, qyteti yne nuk mund te jete ndryshe nga gjithe vendi  . Elektorati , edhe kur vota manipulohet , nuk voton njerzit e devotshem dhe te ndershem , por mashtrusit , dallaveraxhinjte dhe premtusit e rreme . Kur ne fjalimin elektoral , nuk ka  mashtrim  dhe premtime pompoze te pa realizushme , elektorati ndjehet i  semure .  Farsa elektorale  cfaqet me ngjyrat me te ndezura ,  ne  nje qytet , ku vegjetojne mjekerzinjte , zonjat e perdellyera dhe figura te ngjashme me to , puna me e rendesishme diten e votimit , mbetet thyerja e rekordit te konsumit te farnave te lule diellit dhe vecanerisht te farave te kungullit.

I gjithe romani I Osmanit , do te ishte I manget , po qe se nuk do te perfshihej kapitulli i shtate , me titull : “Skllavi i frau Gretes “ .Do mjaftohem me prezantimin e Fraut , qe ka ardhur e deleguar nga Gjermania , per te percuar kulturen demokratike . U shkri totalisht ne jeten e qytetit tone . Bleu dhe nje qen , me emrin shqiptar “Laro “. Nuk kishte arsye pse mos ta  mbante  qenin afer vetes . Kur i mbaroi mandati , “Laron “ shqiptar e mori ne Atdheun e saj te dashur . Larua shqiptar , u be qytetar europjan , perpara se te beheshin bashkombasit e tij , qe vijojne te pertypin fara kungulli  alterrnuar me “orbit “. Tregojne se e paten pyetur autorin :

- Pse nuk na pershkroi nje lider politik lokal, qe drejton  jeten ne qytet .

- Ata jane  ne qytet  , u pergjigj autori . Midis mjekerzinjve , zonjave te perdellyera , mesive dhe  njerzve te shenjuar nga vdekja .  Sejcili pret radhen , per te  hyre ne perkujdesje te Frau Gretes .

Ndjehem i plotesuar , qe pata fatin te njihja romanin “Koha e cudirave “ te romancierit Resmi Osmani . U ndjeva edhe me i plotesuar , qe pashe se romani ishte sponsorizuar nga politikani , Tahir Muhedini . Nuk di nje rrast te dyte , qe politikanet te  sponsorizojne   ne kulture , jasht interesit te tyre materjal .

Pa  asnje shenje euforije , kam bindjen e shendoshe se romani konciz i Resmi Osmanit , eshte vepra me e mire letrare , shkruar , per tranzicionin . Shkrime te politizuara , ka pa fund  dhe sejcili autor na prezantohet  me flamurin e Partise , te ciles i perket .Trajtimi I problemit nga Osmani  , pranohet nga sejcili militant  I cfardo ngjyre politike . Arti dhe letersija jane mediatoret  me te spikatur te konsesusit , aq shume te kerkuar nga  faktoret relevante te politikes .