Xhemail Peci: Ura e Ibrit

URA E IBRIT

Fragmente nga romani

Xhemail Peci

Çuditërisht askush nuk u besonte fjalëve të Beshir Vinarcit! Ai kishte mbetur si një oshënar që bridhte nga një vend në tjetrin, pa zënë vend asku, gadi si fjalët e tij, që bredhnin nga një vesh në tjetrin. Njerëzit i dëgjonin ato shkarazi, pa ua vënë veshin. Dikujt ndoshta pa dashje edhe u bënin përshtypje fjalët e tij, të tjerët as që donin t’ia dinin, bëheshin të shurdhër, krejt indiferent, madje deri në atë masë sa dukeshin krejtësisht të painteresuar të dinin diçka më shumë prej aty ku këputej filli i kujtesës për të si për një njeri të moçëm e të urtë, një njeri i moshuar që sakaq humbej nga kujtesa e njerëzve. Çuditërisht ai shafqej papritur dhe humbaste përsëri, si një re me shi. E megjithatë kishte njerëz që e përshpërisnin me vete emrin e tij, të thënat e tij si ca relike të moçme që sakaq shfaqeshin në horizont, kur shumica edhe betohej se ai do harrohej fare! Edhe kur njerëzit përpiqeshin ta harronin, ai pa dashje sikur nuk i linte të qetë, e hera-herës njerëzit vetvetiu ktheheshin tek ai, e kujtonin ate, e përmendnin në bisedat e tyre të përziaera gjithë ankth e shpresë.

Të nesërmen qyteti buzë Ibrit u gdhi i ngrrysur. Vrasja e Mehmetit të Shehut shkaktoi rrëmujë dhe habi. Njerëzit flisnin deri në obsession, herë për Enverin e Hoxhës e për Mehmetin e Shehut! Spiunët lëviznin dhe zhbironin se kush çka do të thoshte. Për Enverin e Hoxës ata kishin dëgjuar e besuar thashetheme nga më të ndryshmet, nga më të çuditshmet dhe nga më të pabesueshmet. Pero i Zllatarit i kishte hedhur kujtimet e tij për të në një libër, dhe njerëzit çuditërisht ngatërronin besimin me mëdyshjen, thashethemet me faktet.

Beshir!

Sakaq shfaqej ky emër. Ai binte si një këmbanë e gjatë duke ngjallur në kujtesën e njerëzve, fytyrën e një burri me një pamje të ashpër, të ashpër nga vuajtjet dhe mundimet, pamje të cilën e kishin gdhendur viteve larg dheut dhe larg fshatit të tij të lindjes. Ngjallte një lloj frike, një rrënqethje, një frikë dhe ankth përzier së bashku: Beshir Vinarci!

Beshir!

Përhapej si një jehonë mes bjeshkëve të largëta zëri që i thërriste emrit të tij. Lëkundej kujtesa ashtu siç lëkundej edhe Vigu i Vinarcit nën hapat e ngadalta të opingave të njerëzve. Maja e plisave dhe hija e atyre njerëzve shtrihej dhe mbytej atje në kaltërsinë dhe në thellësinë e ujit nën vig, por kujtimi për të sa vinte e rritej. Njerëzit ngarendin të kalonin Vigun nga droja se mos retë e shiut e rrisnin valën e përroit, e prapa mbetej zëri i Balokut që u thërriste fëmijëve: Ngutuni, ngutuni e mos keni frikë...

Paska pas thanë ai, në një farë vakti, në një farë vakti e në një zeman, kur asht kanë gjarpni insan! Kështu fillonte rrëfimi i parë, dhe pa mbaruar mirë, njeriu që ndodhej pranë tjetrit, pa e pritur mirë të mbaronte ai që kishte nisur bisedën, në një nxitim të papërfillshëm sikur për të sjellur një sihariq, më shumë se diçka të re, në të vërtetë përsëriste fjalët e të parit:

Kish pas thanë se...

Kush, çka, si, qysh?! – pyesnin kurreshtarët përreth, me gojën hapur e me sytë katër, pasi dëgjonin rrëfime nga më të ndryshmet për të e për fjalët e Beshir Vinarcit që kishin të bënin me qytetin e tyre.

Ah, po. Ai Beshir Vinarci! Kujtoheshin të moshuarit.

Kush, kush? – bënin pyetjen e njëjtë të rinjtë.

Beshiri ! Beshir Vinarci ! Përgjigjeshin pleqtë, sa me krenari aq edhe me ndrojtje të theksuar. Krenarë se sikur donin  të thoshin pa lënduar njeri, se mendimi i moshës së tyre kishte ngadhënjyer dhe kishte ardhur mes kohësh prapë tek njerëzit e tek bashkëmocanikët, po aq sa edhe ndër të rinjtë e qytetit të tyre. Ata kishin se përse të mburreshin sepse ky njeri  me moshën e tyre bërë bashkë, kishte hyrë në kujtesën e njerëzve, nuk i linte të qetë dhe sikur fliste e rrinte përherë tok me ta, sikur bisedonte vazhdimisht me ta, sikur kuvendonin gju më gju, edhe pse ai në të vërtetë kishte ndërruar jetë prej kohësh.

Po ndrojtja, vallë prej nga vinte ndrojtja? Ata sikur pyetnin veten e tyre. Prej nga dilte, prej nga vinte ajo, pse, për çka, për çfarë, vallë përse ?!

Çuditërisht, kujtesa për atë njeri i lidhte kohët, i bënte bashkë epokat dhe shekujt ashtu siç i lidhte Vigu dy anët e fshatit ku kalonin njerëzit, ashtu siç i lidhte Ura të dy brigjet mbi lumin Ibër.

Ai madje nuk vinte vetëm si hije, as si fantazmë nuk vinte, madje shpesh, shumë shpesh shprishej përpjekja për ta përfytyruar ate sa në përpunim të një përfytyrimi të tillë, ai sikur pa dashje ngatërrohej me të tjerët. Më shumë se çdo gjë ai vinte dhe shafqej si një ide, si një fjalë e thënë, si një mendim i latuar mirë e i ngulitur në mendjet e njerëzve të cilët ngulnin këmbë se kosi, uthulla dhe djathi i kishte bërë të mbanin mend gjatë dhe thellë në largësitë e kohëve që herë u vinin mbi kokat e tyre si mjergulla e herë si vranësira të gjata me sheka shiu.

Fillimi i bisedës, vazhdimi dhe sosja e saj mbarte emrin e tij.

Beshir Vinarci !

Po. Nuk ishin zanoret që ngjallnin frikë, as shqiptimi i emrit të tij, por mbi çdo gjë mënyra se si e kujtonin njerëzit ate dhe emrin e tij, ngjallte dyshim ankth, ndrojtje, shqetësime, emocione. Kujtesa e kthente kokën prapa: Eh, Beshiri ! Eu Beshir eu ! Beshir Vinarci ! Tëhollohej e gadi-gadi sa nuk këputej peri i kujtesës si peri i Ardianës, e sakaq shfaqej sërish ai, prapë ai, dashur dhe pa dashur, herë si diçka e domosdoshme e herë si për të nisur a vazhduar bisedën, diçka si një rrjedhë e vetvetishme, krejtësiht e rastit.

Mos ishte ndonjë shehit?! – pyeste ndonjëri.

Ku ta di ? – përgjigje tjetri.

Po as Shën Thomai i Gjirokastrës nuk ishte, tek bridhte në kujtesën e njerëzve  në qytetin e gurtë të Argjiro Monavicës. Shën Thomai në hidhërim dhe në deshpërim e sipër u kishte thënë banorëve të qytetit të gurtë se nuk do të shkelte më kurrë në qytetin e tyre jugor, sepse kishte ndjerë diçka të pazakontë, një ogur të keq, një profeci të cilën koha si një mallkim, si një gur të madh sizifi do ta varte mbi qafën e turmës në vitet që do të vinin…

Sa ofshamë kish ngjallur ai ogur i zi ! Plakat shamizeza hidhnin sytë nga penxheretë e dritareve e tek ndruheshin nga një mallkim i tillë, vështrimi i tyre mbaronte me ndrojtje, me një habi, me një ankth, sado që banorët e qytetit të gurtë nuk i bjerrte shpresa. Vallë, për se zgjatej mbi kokat e tyre, mbi kulmet e shtëpive, në Hazmurat e Palorto, e mbi kalanë e qytetit ashtu si mbi kalldrëmet e gurta, hija e legjendave, e thëna si mit ; një ogur i tillë i cili sikur e prishte madhështinë dhe bukurinë e legjendës për Argjiron me një gji të vetëm , të cilin e kishte lënë për të birin si amanet, ndërkohë që ishte flijuar për të mos rënë në duart e pushtuesve dhe të dhunuesve të tokës.

Ndoshta nga malli që djegë si prush, ndoshta nga dhembja që vret, nga dashuria për plang e shtëpi, Beshir Vinarci nuk kishte thënë kurrë se nuk do të vinte më në vendin e tij të lindjes, në fshatin e në qytetin e tij. Ate e kishte përvëluar më shumë se vapa përcëlluese e shkretëtirave, malli për shtëpinë, për prushin e vatrës, për familjen, për fshatin e qytetin.

Ai e kishte menduar gjithmonë kthimin, e mbante pra shpresa se do të kthehej prapë një ditë, një orë, një çast, një natë, një stinë, një orë…Në legjendën e lashtë sa malli, Konstantini ishte kthyer edhe për së vdekuri, për të mbajtur fjalën, për të sjellur Doruntinën, për të mbajtur besën që i kishte dhënë së ëmës. Ai i kishte thyer vargojtë e burgut të zi, ai i kishte këputur zinxhirët e legjendave, ai i kishte bërë copa-copa unazat e miteve, harqet e tyre, ai i kishte thyer edhe dërrasat e varrit, edhe thellësitë e Hadit, edhe errësirën e shekujve, edhe largësinë e bjeshkëve, të moteve e të fushave. Ai e kishte mposhtur edhe peshën e dheut, muranën e varrit të zi e mbi supet e kishte sjellur të motrën kaluar, peshën e fjalës si vetë peshën e kryqit. Kalorës i besës dhe i fjalës Konstantini. E motra Gjeraqina ! I vdekuri kishte sjellur të gajllin, sepse e kishin prekur më shumë se thellësia e varrit – lotët e së motrës, sepse e kishin ngjallur lotët e mallit. Dhembja e lotit qe treguar më e fortë  se pesha e varrit. Dhe pesha e fjalës më e madhe, dhe zemër e nënës qe shkri në vaj e kujë e mall e gjëmë. Si një mal me vetëtima kishte ngelur në kujtesën e njerëzve i vëllai-Konstantini, dhe e motra Dhoqina a Doruntina. Si një enigmë me një mijë labirinthe kishte ngelur pyetja e ngritur që rrinte si një kryq i ngrirë: Kush e solli Doruntinën ?

Nuk është vëllai për motrën si motra për të vëllanë - thoshin njerëzit !

S’ka si vëllai për të motrën - arsyetonin të tjerët !

Në mëdyshje të tilla, në të thëna e në hamendje të nduarduarta, mbështillej e kaluara dhe fliste e tashmja. Po Beshir Vinarci, për se të mos kthehej  edhe ai një ditë, një vit, një natë, një orë a edhe qoftë edhe vetëm një çast ?! Ose, pse do të kthehej, pse të mos rrinte atje, atje tutje-tëhu, të tretej, të mbetej, pse donte të vinte, vallë përse ?! Ç’lajme do të sillte ai vallë, çfarë do t’u thoshte kur të vinte pas aq vitesh, pas aq kohësh ?! Vallë çfarë do të merrte pas vetes nga vitet e mallit e të ankthit, vallë çfarë do të silte tjetër, ç’ të reja do të binte në mesin e shpirtrave të trazuar të njerëzve ?!

Në kohën e Beshir Vinarcit nuk ishte e lehtë për të çuar një lajm. O Zot, ç’është ky ankth, ky makth ç’është, ? O Zot ! O Perëndi ? Ç’është ? – pyesnin njerëzit gjithë habi tek kujtonin largësinë, të mundurën dhe të pamundurën, të pritmen dhe të papriturën, ate vet – Beshir Vinarcin. Ishte ende gjallë, apo, apo ?!

Zemra nuk u bënte të mbaronin mëdyshjen për këtë të fundit, përgjigja e së cilës mbetej mes ankthit dhe shpresës. O Zot, o Perëndi ! Mos e thuaj atë fjalë, mos… Psherëtinin nënat dhe nuset me duart në gji e me sytë kah qielli. Do të vijë apo s’do të …Zgjaste trazimi i njerëzve. Një pyetje që ata nuk e dinin se në një vend e në një kohë, një njeri me emrin Hamlet, pyeste krejt njëlloj: Të jesh a të mos jesh ? Mos o Zot, mos ! Kështu këputej zëri i tyre në vaj, në përgjërimet e përshpirtshme drejt qiellit, edhe pse ai nuk ishte i vetëm e as i vetmi që kishte vajtur aq larg, e megjithatë emri i tij zihej në gojë shpesh, më shpesh se i të tjerëve, madje më shpesh se i të gjithë të tjerëve !

E hapat që ecnin ngadalë dhe menduar mbi Vigun e Vinarcit, sikur sillnin në kujtesë hapat e tij në shkretëtirat e largëta, në fushat pa fund e nën vapën përcëllonjëse tej nëntë maleve, tej nëntë fushave, tej nëntë bjeshkëve, si nëpër legjendat. Ca hapa të rënduar, të këputur nga pesha e viteve dhe e vuajtjeve mbi supet e lodhura e të kërrusura nga luftërat, nga malli, nga mundimet. Ca qenie që  u ngjanin skllevërve që ndërtonin Koleseumin e Romës a Piramidat e Egjiptit, apo edhe Taxh Mahallin. Vepra monumentale, mrekulli të botës dhe koka të prera e gjymtyrë të këputura e kurme të murosura për së gjalli ! Një kontrast që çuditërisht përshkonte shekujt si një pe i kuq koinativ…Një ecje e lodhur, e gjatë, e pafund, pa fill e pa cak në ndërkohë që yjet e qiellit të kaltërt në natën e mbushur me heshtje që pipëtinte kudo përreth, derdheshin si në pasqyrë poshtë në thellësinë e pafund të ujit që ridhte si një kohë që nuk numëron dot vitet në vrullin e vrapit të saj.

- Pse e rroke prapë për goje emrin e tij ? – pyeste një bashkëfshatar.

- Ndoshta ka qenë si ai Osmudi ? – i përgjigjej sakaq shoku i tij me befasi të dukshme.

- Çka, si kush the, si ia the emrin se s’e mbajta mend ?! - pyeti prapë i pari me një kurreshtje të theksuar, të zgjatur.

- Si Osmudi i shenjtë i Katedrales së Salsbyrit në Angli. Thuhet se të sëmurët edhe të verbërit që shkonin tek varri i tij, si tek një faltore e shenjtë dhe e bekuar, shëroheshin !

- O…nuk e theksonte dot emrin e tij, njeriu që u shqetësua nga emri i Beshirit.

- Osmundi ka jetuar shtatëqind vjet më parë !

- Po Beshiri ?- erdhi  pyetja e kurreshtarit.

- Nuk e di, ia ktheu tjetri  shkurt dhe prerë, me një ftohtësi akulli, sikur nuk donte të vazhdonte bisedën më tutje në ndërkohë që mendimet i bluanin në kokë si kokrrat e kafesë në një mulli klasik të kafesë në dorë.

Ishte i çuditshëm rrëfimi për Beshir Vinarcin. Harresë dhe mister bashkë, që sakaq ndodhej në kujtesën e njerëzve, në mendjet e të moshuarve më shumë se sa në ato të rinjve.

- Kanë thënë pleqtë. Kanë thënë të moçmit. Kanë thënë të moshuarit se…

Kështu nisnin rrëfimet për të e për të thënat e tij. Kush, si, pse, çka, kur ?…Vazhdonin pyetjet pa mbarim e përgjigjet gatuheshin thellë si në humbëtirat e kohës e cila në bindjet e njerëzve ngjante aq shumë me Lëkurën e Shagarinit tek Balzaku, ku çdo gjë ishte e parathënë, e shkruar. Kështu thoshin ata që e kujtonin Beshir Vinarcin. Beshir. Beshir Vinarci. Beshiri. Kështu përshpërisnin njerëzit pa da, në ndërkohë që vet emri i tij sa vinte e përmendej më shumë, më shpesh, më fort! Jehona e emrit të tij ashtu si dhe jehona e fjalëve të tij vinte nëpër kohët si një mesazh i folur e i përfolur por jo edhe i shkruar. Si e tillë, ajo herë ngjante me një çekan e herë si një këmbanë e fortë me tinguj të gjatë e tepër kumbues. Dhe kishte njerëz që e nderonin, jo ndoshta për emrin sa për porosinë, për parashikimet, profecitë e tij, por kish edhe asi që qëllimisht e përbuznin ate dhe ato që ai kishte thënë.

Punë përrallash !- thoshin disa.

Të shkuara, të harruara !- thoshin të tjerët

Ha,ha,ha,ha…sakaq dëgjoheshin të qeshura që prishnin vëmendjen e të tjerëve dhe qeshja vinte si një tallje e madhe, e qëllimshme, si një ndëshkim, si një ndalesë për paralajmërimin, për porositë e pashkruara. Sa e çuditshme! Mes këtyre mëdyshjeve fytyra e Beshirit herë ngjante me një lëmsh e herë me një top të zjarrtë në rrotullimin rreth viteve.

Bollni mo, lloma-lloma! Zëri i Haxhi Hajdarit sakaq ua preu talljen dhe përbuzjen që disa po i bënin Beshir Vinarcit. Haxhi Hajdari ngjante me nje lis të rritur në furtunë, i mprehtë nga mendja e shkathët nga goja, nuk e mposhte kush në bisedë. Si Haxhi Murati në romanin e Tolstojit që tallej me Perandorinë e Carëve Rus, ai tallej me Perandorinë Jugosllave.

Rexhepi i Ajnes , të cilën fëmijët e lagjes e mbanin mend me një sheshir të zi rreth kokës e me bombonet që u jipte duke u thënë: Egi, egi, në vend se t’u thoshte: eni, eni, ngulte këmbë duke i thënë Haxhi Hajdar Zhazhës:

- Beli vallha Hajdar, qyshty e ki për një mijë vjet!

- Qy, qy qysh bahet njeriu budallë! Po një mijë vjet s’ka mujt m’e e majtë Sulltani, e pot a mbanë ky farë Ponlani!

Rexhepi i Ajnes nuk kishte dert për goditjen që iu bë në bisedë, por se mos rastësisht po dëgjonte kush tek po fyhej Titua. Mali kish vesh e fusha kish sy ato kohë.

Të tjerët diku gjetkë, sakaq kishin ngritur lart dashurinë e tyre për Millan Bursaqin: Eu ma deshta që m’erdh Millan Bursaqi se ku me ditë çka! Eu, ma deshtëm që na erdh Mulla Bursaqi se…vazhdonin lëvdatat për Bursaqët e Titojës!

Haxhi Hajdari, tek shkundte çibukun me ballin e rrahur nga lufta dhe vuajtja, pa u menduar shumë u kthye nga burrat e odës: Eu nanen… me Millan Bursaqin e me çka paçi, ai juve e ju atij…

Millan Bursaqi dhe ata që e kishin ftuar prisnin se çfarë do të ndodhte. Oda e pritjes ra në heshtje. T’i thoshje Millan Bursaqit ashtu, në një kohë kur pasuli hahej me groshë, ishte njësoj si të fyeje Krajlin Kroat – Titojen, por ja që Haxhi Hajdari s’e qante kokën fort. Sakaq një burrë në moshë të thyer, u kthye nga Haxhi Hajdari:

- Po kah t’patëm he burrë?

- Prej bjeshke, ia ktheu Haxhi Hajdari.

- O çohu e ulu n’ballë t’oxhakut se këtu e paske vendin, he t’lumtë goja se beli vallha zemrat na i kënaqe, foli burri i moshuar e i hapi krahët ta priste bashkëbiseduesin në vend të madh.

Aty koha sfidonte kohën e epoka epokën, menjda mendjen e fjala-fjalën, guximi frikën e shpresa ankthin.

Perandoritë ngriteshin dhe binin, brezat shkonin e vinin, prisnin dhe përcillnin, e rrëfimi për Beshir Vinarcin mbetej dhe përcillej, rritej dhe forcohej deri sa erdhji një ditë dhe një diplomat i Amerikës, të cilin si me qesëndi ndaj asaj që kishte folur thënë, do ta quanin diplomati kauboj, do thërriste sikur të ishte vetë Beshiri dikur në kthimin e tij nga Perandoria Turke: Ura e Ibrit është pika më eksplozive në Ballkan!

E çuditshme, në një kohë kur Ura e Ibrit nuk kishte mina të kurdisura si urat e lumenjve të Zvicrës, të cilat në rast agresioni parashikohej të aktivizoheshin. Madje thuhej se secila urë në Zvicër kishte nga një minë për t’u aktivizuar në rast rreziku! Çuditërisht, Ura e Ibrit ishte ndarë në dysh. Po çfarë do të bëhej sikur Urat mbi Senë në Paris, të ndaheshin njëlloj? Urave që u këndoi Artur Rembo…

Më e çuditshmja ishte se as banorët e pjesës veriore e as ata të pjesës jugore, kurrë as e kishin menduar dhe as e kishin besuar se një ditë, çuditërisht një ditë, jo shumë larg, do t’u kruheshin këmbët si Anteut për të prekur tokën, për të kaluar andej e këndej. E në ndërkohë që kujtesa hidhte shtat: Alush, edhe në kohën e gjermanëve, Mitrovica ndahej në dy pjesë: italianët ishin në jug, e gjermanët në veri!

Ndrajen nuk e besonin madje as spiunët, të cilët si hije kishin depërtuar e zhbiruar sa herë që kishin dashur, edhe kur e kishin burgosur Aliun e Xhemës, Çerkinin e Hajdarit, Bejtushin e Zhazhës, Jakupin e Cerajës, Raifin e Çelës, Kadriun e Osmanit, Dinoren e Currit…e të cilët i kishin mbajtur në qelitë e Burgut të Mitrovicës, për të cilin thoshin se arkitekti e kishte varur veten i penduar se kishte ndërtuar një mini-Alkatraz, e prej kthinave të të cilit asnjë i burgosur nuk kishte ditur të dilte, madje edhe kur arkitekti ua kishte hapur vetë dyert!

Shera Gungaç, Alia i Plakollëve, Shahini i Bajgorëve, Dragani i Cvetniqëve, gungaçët e zgaçët, Eshrefi i Kadisë, e Berija e qytetit - Rasimi i Çerkezit, kishin urdhëruar për t’i çuar kokat kryengritëse në Kullën e Hasa’ Tupellës, dhe gjithashtu në afshin për krime kishin urdhëruar torturuar të burgosurit politikë, të cilët çuditërisht kishin dalur shumë më të fortë se miti i burgut të pathyeshëm, mit që kishte për qëllim t’i thyente ata. Ata të cilët s’i kishte thyer as Qele Kulla e Nishit e as Goli Otoku (Ishulli i Zhveshur)-Alkatrazi i Titojes, as Burgu i Zemunit, as CZ e Beogradit e as Burgu i Dubravës.

Vetëm Mustafa i Xhemës, e kishte thyer mitin e butgut të pathyer, kur bashkë me shokët ia kishin rrasur rojes fshisën në fyt, dhe këmbëzbathur, në buzëmbrëmje kishte shkelur majat e maleve.

Sakaq, një plakë shikonte shpatullën e pulës, më shumë sa për të kaluar kohën nën dritënn e kandilit sesa për të besuar në ato që po shihte: Të bekuar janë ata që qajnë sepse ata një ditë do të gjegjnë ngushëllim! Zoti i krijoi ëndrrat për t’i treguar rrugën ëndërrtarit, sytë e të cilit janë në errësirë – sikur e deshifronte një shkrim të vjetër egjiptian, dhe se ëndrra mund të ishte letra, e letra daullja e luftës! Josifi shpëton nga robërimi shumëvjeçar dhe bëhet shërbëtor dhome ì faraonit, duke i spjeguar me sukses ëndrrat, së pari gjellëbërësit dhe bukëpjekësit të faraonit, e pastaj edhe vetë faraonit? Edhe plaka besonte në vetvete se po I spjegonte me suksese ënrrat! Mbreti i Zjarrit, pastaj Krajli me ushtrinë e tij. Mbreti Blu…Omerin ia vranë Ajkunës ushtarët e Mbretit Blu, e në Fushën e Mullenjave ajo s’e ndali vajin kurrë mesa në Bjeshkë të Rugovës. Me lule gjaku u shtrua Fusha e Kosovës, e kali shkoi not në gjak deri në gju.Tek Ura e Shenjtë, kurban/fli u bënë dhembjet e saj. Nusja u drodh tek Harqet e Urës. Pastaj ndodhi shembja. Tradhëtia e zezë si nata. E diku qe folur moti për një Nuse të bukur të qauajtur Trepçë, nga lotët e nga nuri i thuhej se pikoi ar e kështu u krijua Miniera e Trepçës?! Bozhidar Bozha i Jovanit hyri në kufi befas, natën, tinëzisht dhe i lakmoi pajën. Uroshi gjithashtu dërgoi njerëz natën, veshur si hije të zeza, më zi se nata vet dhe e stërpikën Trepçën me gjak rriqnash! Me Uroshin ishin edhe hijet që ngjanin me parkat e shëmtuara të miteve të largëta…

Përnjëherë, fillin e rrëfimit rreth shpatullës, e ndërpreu një zë i ndrojtur!

- Të mërzita e ta bëra kryet përreth o Gjin, prandaj më fal - vazhdoj më tej Uka.

Një ofshamë e thellë që dilte nga krahërori i lodhur nga rruga e largët, nga shiu dhe shqota, sikur i preu zërin. Duke marrë frymë thellë, ai vazhdoi përsëri:

- Pa më thuaj çfarë kemi andej nga Arbëria, ç’lajme na vijnë nga andej?

...

Binte shi dhe pikat e shiut ngjanin çuditërisht me një valc vienez. Dëgjohej një ecje me hapa të ngadaltë e të rënduar nga pesha e madhe e baltës së ngjitur. Opingat ecnin tutje. Në errësirën e natës që mbështillte çdo gjë, shquhej një kapelë e bardhë e një njeriu me trup mesatar e të drejtë, i cili dalëngadalë po i afrohej një hani, një bujtine. U afrua në mënyrë të ndrojtur tek dera dhe me një zë të ulët thirri:

- O i zoti i shtëpisë!

Heshtje! Asgjë nuk pipëtinte në errësirën e dendur të natës. Vetëm maja e plisit të bardhë që zgjatej si një natyrë kryengritëse drejt qielit, e shqyente errësirën bashkë me zërin e ndrojtur që donte ta thyente heshtjen.

- Kush je? Sakaq u dëgjua një zë burri që pyeste tjetrin me një kujdes të theksuar se kush ishte ai.

- Shtegtar i vonë jam – u përgjegj njeriu që nuk shquhej mirë në thellësinë e natës.

- Mirë se vjen, e uroi i zoti i shtëpisë.

- Mirë se të gjejë – ia priti mysafiri.

- Hyr, hyr shpejt, i morrri mirëseardhjen njeriu që hapi derën me ngadalë e me ndrojtje.

- Ulu, ulu në ballë të oxhakut, vazhdoi ai. Këtu pranë zjarrit, këtu se është natë e vonë, mba ftohtë e qenke lagur.

- Të falem nderit e ta paça hua, nxitoi për të falenderuar shtegtar i vonë.

- Nuk e bëjmë për hua, o burrë i dheut, por e bëjmë pse e kemi traditë e fis ore - vazhdoi i zoti i konakut, si për ta çliruar të ardhurin nga ndrojtja. Biseda vazhdoi më tej nën kërcëllimën e drunjve që digjeshin ngadalë në zjarrin e oxhakut e nën dritën e hënës. Tutje u dëgjua një ulërimë e qenve, fillimisht më rrallë e pastaj më shpesh. Ç’i duheshin asaj nate ulërimat e qenve ?! Ankth. Hëna vazhdonte të ndrinte. Të dy burrat nuk e ndërprenë bisedën e cila bëhej ngadalë dhe shtruar.

- Është i moçëm ky han ? – e pyeti mysafiri.

- I moçëm sa vetë qyteti. I thonë Hani i Mitrit! Ai erdhi e nguli gurët e parë këtu, vuri themele e çati, e thonë se edhe qyteti morri emrin e ti. E thënë ore, ku i dihet?! Vazhdoi edhe më i zoti i shtëpisë duke zgjuar tutje kurreshtjen e të ardhurit në atë natë të vonë.

- E po s’i thonë kot, nga e thëna në të bërë vete poshtë një lum i tërë, shtoi mysafiri.

- E paske goditur mirë he të lumtë goja! - ia ktheu i zoti i shtëpisë, në ballin e të cilit binte drita e hënës, duke vazhduar më tutje:

- Mitri, tha dhe e bëri, ngriti Hanin afër lumit dhe pastaj nisi jeta këtu. Është vend i pasur, i begatë, me fusha e male, me pasuri dhe pozitë të mirë. Është një nyje kyç nka këto anë ore burrë…Kështu e kthente bisedën nga e kaluara i zoti i shtëpisë.

- Kam dëgjuar për këto anë e për këto vende, ndaj edhe kam ardhur këtu, vazhdoi tutje shtegtarì i vonë. Kam shkelur Shalën dhe Shkodrën, Fushën e Shtojit e Ulqinin e kam ardhur të piqem me ty.

- Emrin ma thonë Ukë, se ta preva fjalën mos ta preftë hasmi, e ndërpreu mysafirin pa ndonjë të keqe i zoti i konakut, i cili sikur donte t’i bënte të ardhurit një pritje sa më thellë.

- Mua më thonë Gjin, ia ktheu ai. Më dërgojnë fisnikët e Arbërisë që të di më shumë për ju. Kohë të vështira kanë ardhur, o Ukë!

- Qofsh gjithmonë faqebardhë, se bukë e kripë e zemër shtruar i kemi në sofër. Burra të zotë e mentarë të hollë ka pasë Arbëria o Gjin, vazhdoi bisedën i mallëngjyer i zoti i shtëpisë. T’u bëftë udha det i gjërë e mali fushë t’u bëftë, e të lumshin këmbët që ke ardhë!

- Edhe ty t’u bëftë dita një mijë o kapidan, e uroi Gjini si një shenjë e përhershme respekti dhe falenderimi, në një kohë që biseda ridhte shtruar e merrte krahë fare natyrshëm. Mendimet e të dy burrave sa shpaloseshin e sa treteshin diku larg, shumë larg në thellësinë e pafundshme të një horizonti të cilin sikur e mendonin që të dy njëlloj. U bë natë e vonë e ata kuvendonin gjatë e gju më gju, këmbëkryq, hapur dhe shtruar, me një veshje të bukur ku shquanin tirqit e xhamadanat e tyre dhe me një buzëqeshje që varej në buzët e tyre si një emblemë e dukshme në gjoskin e bisedës.

- A mos të mërzita e të lodha, o burrë, e pyeti Gjini?

- As mos e vrajë mendjen për këta, o Gjin! - ia ktheu Uka duke vazhduar: do të bie diçka për të ngrënë, ca mish të terur e pak rasoj-lëng  lakrash, ndaj mos u mërzit se po të lë pak vetëm.

- Po s’është nevoja o Ukë, i tha Gjini.

- Kështu e do rendi e kuvendi o vëlla - u përgjigj Uka, i cili pas pak hyri me një tepsi mbushur me mish të terur e me një kupë lëngu të freskët të lakrëave, të cilin e kishte ruajtur enkas për ndonjë të ardhur të rastit.

- Merr, merr e mos u ngushto, se je në shtëpinë tënde, i tha Uka mysafirit, i cili sa më shumë që rrinte, e ndiente një pritje sa fisnike po aq edhe vëllazërore.

- Mos po të lë pa gjumë se u bë vonë, o Ukë? - i tha Gjini.

- Nuk biem të flejmë kaq lehtë o Gjin, se Hani i Mitrit është i rrethuar me ujq e s’u zihet besë. E kanë në sy këtë vend e këtë tokë. Uroshi na i merr bagëtinë e gjanë e gjallë e i prêt. I biri i Stefanit me ujqit e vet, hyn në tokat tona e na i prêt delet, na i therrë kafshët, na i djegë shtëpitë e na i vret djemtë, në ara e në mal, o Gjin! - për herë të parë gjatë gjithë bisedës filloi të dridhej zëri i Ukës.

- Pas çdo vere na prêt një dimër i madh - vazhdoi Uka. Uroshi dhe ujqit erdhën këtu shtatë shekuj pasi gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë ishin lindur dhe rritu këtu. Ushtria e Stefanit dhe e Uroshit masakruan njerëz e shpuan në thika gra e çika, shëmtoi kufoma, gjymtoi trupa e shkretëroi ara, dogji e poçi, shembi varre e vendet e shenjta i bëri gërmadha, rrafsh me tokë. Bile në luftën e tyre për pushtet, babai ia nxorri sytë të birit dhe i biri të atit! Po veç, një gja duhet thanë, kija inatin e jepja hakun, se e mbajnë shoqi-shokun e s’e japin kur kanë të bëjnë me ne!

- Në qiellin e përflakur të Arbërit e në tokën e tij të përgjakur, ky popull qëndron si një rrap me rrënjë të lashta. Rrufeja qëllon mbi lisat dhe jo mbi hithërat, ndaj s’të thonë kot Ukë, se me ujqit jeton i rrethuar - përpiqej t’i jepte kurajon Gjini.

- Më dhe zemër e të dhashtë Zoti, o Gjin! - e falenderoi Uka.

- Të paça vëlla e shkuar vëllait, gjithmonë o Ukë! – shtoi Gjini.

- U çon të fala fushave dhe detit, gurëve dhe maleve, përrenjve e grykave, vëllezërve dhe motrave, e ia puthë sytë asaj Arbërie edhe për ne, o Gjin vëllai!

Biseda morri fund e hija e malësorit ram bi majen e malit. Malli, ankthi dhe shpresa silleshin rreth e rrotull, ashtu siç sillej dhe hija e Beshir Vinarcit, ky lloj Nostradamusi i qytetit, një si Broneto Latim i Dantes që nuk i shkruante gjërat.

...

Çerkini mbante mend kur xhaxhai Xhema ia lëmonte flokët e kur babait të vet i thoshte axhë e axhës babe! Aliu kujtonte babain që i lëmonte flokët e thërriste: Alush. Mustafa kujtonte kur babait i thoshte xhaxha e xhahait babë! Haxhi Hajdari kujtonte se deri në moshën shtatë vjeç e ëma i jepte gji, ndaj ishte bërë i fortë sikur të ishte pi qumësht zanash, sikur e kish parandjerë se koha do ta kërkonte të fortë, madje sa më të fortë. Smajli dëshpërohej kur kënatat theheshin mu para se të mbërinin tek shtëpia, e jo gjatë gjithë rrugës prej shehrit! E Haxhi Hajdari merrte lahutën e këndonte këngë kreshnikësh. Alush a o kon a s’o kon nuk e di, po mos me kanë nuk kishin thanë...

Ai zakonisht qëndronte i heshtur, i mejtuar, i kredhur ne mendime, me sytë kah e shkuara tek e cila e mbante vazhdimisht vëmendjen e tij. Me ballin e tij te gjërë e me sytë e tij të shquar në fytyrën tërheqëse e të dashur, ku shquhej mençuria dhe mprehtësia e mendimit dhe thellësia e gjykimit, Haxhi Hajdari linte një përshtypje të veçantë.Bisedës i printe me një takt të rrallë dhe ishte e vështirë, jashtëzakonsiht e vështirë, gadi-gadi e pamundur që dikush ta mundte ne fjalë, në bisedë. Duket se natyra i kishte falur një dhunti të tillë, veç virtyteve të tjera si besa, nderi, bujaria dhe burrëria, trimëria dhe zemërgjërësia. Ai priste dhe përcillte mysafirët, merrej me halle dhe me dertet, por një gjë e veçantë dukej se e sëmbonte vazhdimisht, i rrinte aty afër dhe nuk i hiqej që aty. Në odën e tij e cila priste dhe përcillte miqtë, në një llampë të mekur vajguri sikur të ishte e lodhur nga flaka ndriçuese e saj, deri vonë rrrinte i kredhur në mendime e tundte çibukun e duhanit me një ngashërim të thellë e me një psherrëtimë të gjatë të cilës nuk ia gjente dot spjegimin.  Përreth pipëtinte nata në qetësinë dhe misterin e saj. Haxhi Hajdarit nuk i flihej. Po edhe të binte, s’e zinte dot gjumi. Edhe sikur të shtrihej të flinte, nuk bënte dot një sy gjumë. Ajo dritë e mekur e llampës vajgurore, dukej sikur ishte ngushëllimi i vetëm dhe më i thellë në errësirën e natës. E mistershme është qetësia e natës. Dukej sikur nata shtyhej me terrin se kush kë do mundte derisa hëna me yjet merrte pushtetin e saj. Sa e çuditshme është gjuha e yjeve! Haxhi Hajdari zgjaste sytë kah ta, diçka e vecantë përcëllonte gjithë qenien e tij, një shkëndijë drite, një ngazëllim shpirti e mbërthente papritur. Ishte si një gëzim i heshtur, gadi-gadi i fshehur të cilin dukej sikur e kuptonte vetëm ai dhe të fshehtat e një gëzimi të tillë si një zjarr bubulak që vlonte përbrenda pak nga pak, ai nuk donte t’ia thoshte askujt, t’ia shpaloste askujt, t’ia tregonte askujt. Dukej sikur një gëzim i tillë ia mbante gjallë gjithë qenien, dukej sikur ai i printe në jetën e tij. Si në një labirinth ku nuk dukej as shtegu e as fundi, hallet dhe vuajtjet, kurthet dhe hilet, ndërskamcat dhe pritat, sfidat dhe ndeshtrashat që i kish ngritur jeta me valët e saj si një lum i kreshpëruar, ky gaz i fshehur, shpesh gadi-gadi i padukshëm, i jepte një forcë, një shtytje të paspjeguar. Sa herë që ndihej i lodhur, i kapitur, i mërzitur nga të papriturat e jetës, i këputur nga vuajtja, i mundur nga pesha e viteve mbi supe, i rrethuar nga skamja, gadi-gadi i mundur nga varfëria, i rrahur nga ashpërsia dhe vrazhdësia e jetës së mnertë që ia kish këputur shpirtin e ia kish plasur zemrën, ai përnjëherësh merrte forcë si vet Anteu i mitologjisë antike, si Muji e Halili nga qumësht i zanave në Lugje të Verdha! Pamje të veçanta shfaqeshin përpara syve të tij, pamje flake dhe lufte, britma dhe klithje, lëngatë dhe kujë, lebeti dhe jehona zërash që vështirë se do i dallonte kush veç tij. Një sfond i bardhë e një horizont i përflakur në të kuqrremtë të diellit sa vinte e shfaqej gjithënjë e më afër me një dritë e cila sa s’i merrte sytë, e megjithatë ai nuk e shqiste shikimin e tij që andej. I dukej si një dritë e shenjtë, sa diellore aq edhe hyjnore. Ai ishte rrahur me vaj e me uthull, kish folur me burra e kish dhënë këshilla, kish pritur e kish përcjellur malësorë e komita, kish pjekur me mentarë të hollë e me pleqnarë të urtë, kishte marrë pjesë në kuvende e në logje burrash, por kurrë nuk kishte ndjerë një bashkëbisedim të tillë, krejtësisht të vecantë, fare të veçantë me ato shenja drite që i dukeshin si shenja të shenjta, të cilat sa më shumë që ofroheshin drejt syve të tij, aq më shumë ngjanin me ta, madje gadi-gadi në përmasat e pasqyrave të tyre. Sakaq një ngjyrë e bardhë daraviste gjithçka që po shafqej në atë horizont të pafund mendimesh. Si një thellim shekujsh që vie në largësinë e vet, ashtu vinte edhe ajo dritë e bardhë që mbështillte hapësirën përreth. Atij i bëhej përnjëherë sikur edhe vetë qielli mblidhej në bardhësinë e atij vegimi, që veç një Zot e dinte pse e shfaqte të tillë në parafytyrimet e Haxhi Hajdarit. E ndërkohë fitili i llampës vajgurore sakaq e po zvogëlohej. U fikën yjet, mendonte me vete Haxhi Hajdari. Dhe llampa sikur ra edhe vetë për të fjetur. Iku nata e shkoi Hëna, thoshte me vete Haxhi Hajdari. Ferku i mëngjesit po lëshonte pushtetin e dritës e agu i ditës po binte dalëngadalë. Haxhi Hajdari mbyllte sytë po gjumë nuk bënte, ai sikur kredhej nga një udhëtim i gjatë, nga një rrugë e largët si nëpër legjenda, tej nëntë maleve, tej nëntë bjeshkëve, që aq shumë ngjante me etjen për krojet, me ylberët pas shiut, me pikat e shiut mbi fletët e luleve. Kush e di sa do të zgjaste ai vegim i tillë sikur të mos e thërrisnin zërat e të bijve dhe të nipërve, duke menduar se ai nuk ishte zgjuar akoma nga gjumi.

Bac, o Bac. Bac…dëgjoheshin zërat që e thirrnin duke kujtuar se ai nuk ishte zgjuar akoma, ndonëse nuk e dinin se Haxhi Hajdari nuk kishte bërë asnjë sy gjumë. Atij i dukej sikur po e thirrnin zërat e bjeshkës e hija e kalorësve i shfaqej në sfondin që merrte në sytë e tij. Zërat i vinin si një melodi fyelli e hera-herës si këngë lahutash. I kujt ish ai zë, dhe ajo pamje e kujt, po ai kalorës që shafqej në sfond, po hija e tij, troku i kalit dhe degët e lisit, e blerta e pyellit dhe gurgullima e ujit, shtegu i malit dhe kënga e zogut? O Zot, përse shfaqej një pamje e tillë, një përfytyrim i tillë?! Rrëketë e lotëve si vetë rrëketë e ujërave dhe tingujt e lahutave me tingujt e tupanave si gjëmime luftërash. Harku i lakuar i lahutës varej në mur si një ngushëllim për kronikat e pashkruara. Si gjëmim shpirti druri i zgavruar i saj. Dallgë jete, stuhi dhe furtuna, orteqe dimrash në vetminë e madhe, sqota dhe suferina. Rrebeshe shiu e tallaze jete. Sa shumë e kish rrahur jeta dhe sa shumë i qe sulur vdekja. Plumba që shpuar kishin rrobet e tij në ikjen prej fëmije, po veç ora e fatit e Ora e Zotit shpëtuar e kish. Atij i shfaqeshin pamjet e ndjekjes së llahtarshme, hije që e ndiqnin nga pas, krisma që vinin nga prapa, plumba që kalonin përmbi kokë, e pranë veshëve, britma dhe zëra që çanin bjeshkën e që merrnin lumin. Shpjejtësia e plumbave dhe ritmi i hapave ndiqnin njëra-tjetrën. Cili bekim do ta kishte shpëtuar, cila zemër qe lutur për te?  Krismat e pushkëve e çanin qiellin e qielli gjamë dhe gjak. Edhe pak, edhe pak…qe edhe pak…I kujtoheshin zërat e shpresës që i thoshin njëri-tjetrit. Edhe pak e dolëm. Shpresa të vakta në zërat e fëmijëve që si zogj të trembur iknin kah sytë këmbët. Sy të njomë që në vend të ëndrrave fëmijërore ndesheshin me horizonte të përgjakura. Fantazma që ndiqnin nga pas, hija e vdekjes dhe dora e zezë që këpuste lisa. Dhe më tej zëra të mnershëm si në një kor të përzier e të çuditshëm, që s’kishte asgjë të përbashkët as me logun e as me fushën. Vetëm plisat e bardhë që mbështillnin kokat e tyre të njoma, u dukeshin si strehë, si një mburojë e bardhë e si një bekim hyjnor në botën e tyre krejtësisht të pafajshme. Plisat u dukeshin si ëngjëj që kishin zbritur me gjithë pushtetin e vet në bardhësinë dhe dlirësinë e shpirtit të tyre…Pamjet shfaqeshin të tilla në përfytyrimin e Haxhi Hajdarit. Hije të zeza dhe krahët e ëngjëjve. Ngjyra e zezë e cila mëtonte ta shtrinte pushtetin e saj absolut dhe krahët e bardhë të ëngjëjve që zgjatnin krahët e tyre me sa forcë që kishin mbi kurmet e njomë. Një garë e pabarabartë, një ankth, një klithmë, një dënesje, një ngashërim shpirti e një vaj zemre.  Opingat çanin në vrapin e tyre, merrnin majat e gurëve e majat e bjeshkëve, e tutje gjarpëronte e zezë hija, edhe kur lëshoheshin fushës, edhe kur merrnin lumin në ikjen me shpirt ndër dhëmbë. Përpara shfaqej jeta me një shpresë të ndrojtur si një ndjenjë e strukur thellë në qenien njerëzore, e cila tek ndodhet mes kudhrës dhe çekanit, mes Scillës dhe Haridbës, nuk guxon të gëzohet se veç këmishës në trup më afër veç vdekjen ka; e prapa hija e gjatë në një lukuni ujqish vërsulej në gjahun e vet tek e donte si pre të njomë. Krisma pushkësh dhe jehona e tyre majave të bjeshkëve, e prishnin vazhdimisht qetësinë në të cilën as natyra nuk lejohej të gëzonte bukurinë e vet.  Dhe prapë zëra, thirrje, klithje, britma, ofshamë shpirtrash që si zogjë shtegtarë merrnin arratinë në fatkeqësinë e tyre. Dridhej muzgu e nata po afronte. Dukej se errësira e natës ishte më e mëshirshme se dora e zezë. Furtuna e fatit të pafat dergjej në lëngatën e saj. Diçka e paspjegueshme dukej sikur kish vepruar me urdhër të veprimit hyjnor kundruall atij sulmi çnjerëzor. Mizor është shpirti që n’katran veten e mbështjellë, që kob ndjellë e kobin pjellë e ka, që si një tufë korbash që krrokasin pa ja da, krra krra krra, përmbysin çdo gjë që gjejnë përpara, e që va e pa va, si murrlani që merr çdo gjë para vetes, përlajnë djepa në bajoneta! …

E në bebëza të syve shkëndi e diellit u shfaq pas gjithë atij tmerri e lemerie në sytë e tyre, ku veç shpresa kish zënë vend. Në shputat e këmbëve sikur i digjte një zjarr përvëlues nga vrapi në ikje e sipër. Në to ndienin flakën që po digjte dhe tokën që po i mbante e nuk i linte te binin përdhe. Ata sikur nuk u besonin syve të tyre të pafajshëm fëmijëror, se pas gjithë asaj lemerie, prapë po shihnin njëri-tjetrin, prapë ishin bashkë, dhe prapë kishin mbijetuar, prapë ishin gjallë.

Haxhi Hajdarit i shfaqeshin e i rishfaqeshin pamjet e tilla si nnjë kronikë e përgjakur e gurëve të gdhendur.

…

Ura e Ibrit dukej si një skelet me dy brinjët anash zhveshur nga nga mishërat. Ajo rrinte ashtu e vetmuar dhe e trishtuar njëkohësisht në vetminë e saj të çuditshme dhe krejtësisht të pazakontë. E ndarë padrejtësisht nga shoqet e saj po aq sa dhe padenjësisht, Ura nuk mund të bashkonte brigjet e madje as njerëzit. Asaj sikur i qe parashkruar fati i tillë, një fat i pafat?! Urat rëndom frymëzonin artistët, poetët, njerëzit, banorët e të dy anëve madje edhe kur kombet janë të ndryshëm. Në një kohë kur në Kinë e gjetiu ndërtonin ura të stërgjata e krejt moderne me kilometra të tëra, ura me konstrukcione gjigante metali, çeliku e xhami, ajo dukej si ura më e vogël në botë, krejtësiht e vockël në ndarjen e saj, ndarje që çuditërisht pa dashje të saj i jepte një gjuhë memece. Ndoshta vetëm lumi i lodhur që ecte ngadalë poshtë Urës, sikur ia ndiente dhembjet, vetminë, zbraztësinë, kotësinë dhe mungesën e hapave të njerëzve gjë që e bënte si një shkretëtirë mu në mes të qytetit të ndarë. Heshtja enigmatike e saj tani reflektoj edhe në pamjet e njerëzve të ndrojtur, të heshtur dhe përherë e më shumë të mërzitur në ankthin e pakuptimtë. Si një barrë e rëndë, e lodhshme dhe tepër e mundimshme i varej sipër epiteti të cilin rojet e veshura me petkun e natës ia kishin vetes së tyre, në një emërtim sa të pazakontë po aq edhe të çuditshëm: Ujqit e Urës! Po ç’donin vallë ujqit që kishin lënë malin dhe kishin zbritur tek Ura? Për se vallë njerëzit kishin marrë epitetin që nuk u takonte, apo ata edhe e kishin bërë një gjë të tillë duke sfiduar qëllimisht thënien e Volterit se epiteti shpesh ikë nga emri i vet?! Veriu dhe Jugu si vetë Hemisfera e Veriut dhe Hemisfera e Jugut, çuditërisht ndarë me një Urë? Tek-tuk dëgjoheshin hapat e lehtë e mëpastaj çizmet e ushtarëve me helmeta dhe me armatim, e telat gjemborë shtrinin majat e tyre si qerpikë të çelikut që bienin aq rëndë mbi horizontin e Urës ashtu siç bien qepallat e stërlodhura mbi sytë që nuk bëjnë dot gjumë. Njerëzit venin dhe vinin rrallë përmbi kurrizin e Urës, por edhe kur rendnin andej pari dëgjoheshin të flsinin në gjuhë të ndryshme se Ura vetë kishte parë dhe përjetuar shumëçka, ajo kishte pritur dhe përcjellur ushtri, urdhëra dhe komanda nga më të ndryshmet në hakrun kohor të vet qytetit të ndarë.

Qyteti tani flsite me heshtjen e Ura zhytej në ankthin e saj të gjatë. Njerëzit kishin filluar dhe po flisnin përherë e më shumë për varrezat masive në të cilat si në Ferrin e Dantes njerëzit e vrarë a të pushkatuar mizorisht përbënin shtresën e fundit. Mbi ta kishte skelete të qenve e pastaj skelete të lopëve në përpjekjen për të mbuluar llahtarinë e krimit, gjurmën e gjakut, dorën që kishte qëlluar e që në përmasat më të çuditshme nuk kishte lënë gjë pa bërë, ashtu siç e kishte urdhëruar mendja e sëmurë e cila në imagjinatën e saj vrastare dukej qartë se mbi çdo gjë kishte ndjekur parimin se njeriu për njeriun është ujk. Perandoria e Kolerës e kishet bërë normë që të mbaheshin koncerte përmbi kockat e armiqve të saj! Madje edhe kur kujisja e qenve ishte paralajmërimi më serioz se po këndohej mbi kocka të pushkatuarish pa gjyq e edhe pa faj! Pirgje kufomash e det me dhembje, ankth dhe makth i papërshkruar mes atyre njerëzve që nuk dinin se kë kishin dhe ku kishin ata që parafytyronin ndoshta në mijëra forma, ndoshta në mijëra mënyra, ndoshta në mijëra përfytyrime. Saakaq shfaqej në mendjet e tyre Beshiri i Vinarcit, pamjet e shpatullave të pulave që kullonin gjak në profecitë për luftëra, gruaja stoike Ajmanja tek shkonte prapa qerres e cila barte kufomat e të bijëve të vrarë për t’i ekspozuar si trofe lufte – Ajmanja e Bozhlanit që nuk kishte nxjerrë as edhe një pikë loti para hasmit; koka e prerë e Kadriut – piktorit të masakruar, trupi i bërë shoshë i Latifit – Poetit të Qytetit, pushkatuar në pragun e shtëpisë së tij, skena të llahtarshme të netëve hamletiane të cilave u mungonte një penë si ajo e Uilliam Shekspirit.

E çuditshme legjenda e murimit! Në themelet e Urës gjithmonë qëndron një flijim, për shembull Nusja e gurosur, si Rozafa e si tek Ura e Shenjtë. Ç’përmasa që kanë mitet e tilla? Po. Flijimi që Ura të bëhet më e fortë, ashtu si vetë Kështjella, ashtu si në vetë kohën e hyjnive kur Agamemnonit i kërkonin flijimin e Ifigjenisë! Heshtja sikur i fliste vetë historisë, ajo sikur merrte trajtën e një gjuhë të çuditshme me të cilën Ura sikur fliste, sikur thërriste diçka, sikur donte të trazonte edhe më mendjet e atyre që që kishin da mendjen për ta ndarë Urën, Qytetin, Njerëzit, Ardhmërinë.

Çdo gjë përzihej me tisin e një mjegulle të dendur që binte mbi qytetin e ndarë e tisi i mjegullës pastaj përzihej me ate të legjendës: Teqet - Varret e Shehitëve, të të shenjtëve; qentë që ulurinin përmbi kufoma, pamja e Zizes së Çmendur e cila sikur e parandiente ate që të mençurit as që e imagjinon në delirin e tyre për Perandorinë e Kolerës, Ajrush Zhabari - ky oshënar që bredhte rrugëve të qyteteit va e pa va, Dragani - fqiu tjetër ì çmendur që sikur fliste me hijet e luftës që do të binin përmbi qytet, ogurin e zi të të cilave nuk e thoshte dot edhe pse torturohej të thoshte, të tregonte diçka por që nuk ia vlente se të tjerët sado të mençur që ishin nuk ia venin veshin, njeriu me rrobet blu që nuk kishte se ku të flinte e që me vete çuditërisht e barte një arkivol me të cilin vetëm një Zot e dinte se çka donte të thoshte, Plaka Kërcu që përgjakte gjunjtë e saj për një copë dru në dimrin e acartë që të shponte palcën si një paralajmërim tepër serioz për një dimër të ashpër e të gjatë, pamjet e trishtuara që shafqeshin në filxhanat e kafesë që shikonte Tetua si Kako Pinua e Qytetit të Gurtë tek stoliste nuset e Gjirokastrës në Kronikë në Gur, rrëfimi trishtues për të birin e dhumpiraqit në Amerikë të cilin kishin vajtur për ta marrë si e vetmja mënyrë për ta shëruar të shastisurin të cilit një natë të vonë lugati i qe shfaqur papritur në rrobe të bardha tek ia preu rrugën kur po  vinte nga puna në minierë: atje poshtë tek Partalli…

Shenja të çuditshme, të parëndomta, të mistershme në dukjen e tyre, të pakuptueshme në shafqjen që bënin…

Kodrës së Minatorëve nuk i mungonte asgjë përpos ujit! Shumica e banorëve të saj venin e mbushnin ujë tek Kroi poshtë varrezave dhe ngjiteshin me grrahma shpirti për të çuar ujin deri tek shtëpitë e veta. Kodra e Minatorëve kishte të gjitha strukturat dhe suprestrukturat që kishte një shtet: ushtarë, officerë, politikanë, profesrorë, studentë, policë, hetues, spiunë, pastrues oxhakësh, tregtarë bagëtish, sportistë, notarë, futbollistë, shahistë, infermierë, minatorë, mjekë, shoferë, inxhinierë, piktorë, poetë, gurëgdhendës, marangozë…Ata më së shpeshti flisinin për politikën. E sakaq fantazma filloi t’u shfaqej njerëzve  sërish në ëndërr...Pastaj Argjiro Monavica. Rozafati. Konstantini. Doruntina. Kërshi i Dudës. Ushtarët i dhanë gaz në vend të ujit ushtarëve të Sulltanit. Ky nap askësh qenë mallkimi?! Apo se: Sulltani u zemërua kur ia çuan haberin se një ushtar i kishte marrë mollat nga degët e pemës, pa e pyetur të zotin e tokës! Me të dëgjuar Sulltani dërgoi njerëz e ìu lutën plakut t’ua falte, se ndryshe do humbisnin luftën. Plaku e dinte sekretin dhe nuk ua fali… Rrëfimi i Haxhi Hajdarit - Legjenda për Millosh Kopiliqin, të cilin  e pa një grua e i tha: Qe një njeri pa kry. Ky ì tha: Unë pa kry e ti pa sy! Ura e Plakës…Pastaj? Pastaj Uroshi u bë gati, dërgoi njerëz, me shpatë e flori, përhapi urrejtjen mes tyre, vëllavrasjen, smirën, inatin… e pleqtë rrëfenin në filozofinë e tyre të çuditshme se si pëllumbi i shkoi jevgjitit për të sunduar. Parashikimi se toka e thatë, do të kishte gjak, e edhe buka si toka…profecia e ankthit dhe Kuneja e bukur, si një ngushëllim i vetëm në gjithë atë sfond të përgjakur e të lemeritshëm gjithë llahtari…

Banorë të Urës së këputur në dysh, rrethuar me telat me gjemba ! Banorë të perandorisë së çuditshme të ankthit dhe e shpresës, në të cilën vërtitej si një hije  e një oshënari, pamja e ngrrysur e Beshir Vinarcit !