Baki Ymeri: Heshtjet e pafejuara në gjuhën shqipe

Heshtjet e pafejuara në gjuhën shqipe

Dhe njeriu ndjek të njëjtën shpërbërje për përbërje, porsi drita, në drejtim të Logosit. Fjala „arësye hyjnore” gjendet në një fillim dhe në një lëvizje qenjësimi në të tre hipostazat: Ati, Biri dhe Fryma e Shenjtë. Logosi hyjnor e vë në lëvizje diferencën: botën dhe njeriun. Përmes emërtimit dhe realizimit.

Nga Baki Ymeri

Poezia rumune të bënë përshtypje të mëdha dhe është e pranueshme te shqiptarët, sepse brumi i saj ka shumë ngjajshmëri me gatimin e brumit poetik me poezinë tonë. Prandaj, edhe këto poezi të Dhimitrit na befasojnë me përshtypje të mira dhe shumë interesante. Duke i zbërthyer, ato japin mesazhin e dyfishtë, së bashku me  imazhin e relativitetit të filozofisë globale. Kështu shprehet njëri nga dashamirët e panumërt të blogosferës shqiptare (Dedë Preqi), në një koment të tij. Libri më i i poetit rumun nga Kanadaja, Dumitru Ichim, e pa këto ditë dritën e botimit edhe në gjuhën shqipe, në vigjilje të Pashkëve, në kuadrin e Bibliotekës “Lasgushi” (Rozafa, 2013). Heshtjeve të pafejuara u prin një parathënie briliante e poetit dhe eseistit të shquar, Dumitru Velea. Titulli: “Dumitru Ichim, apo për ripërkujtimin e gjuhës së harruar”. Po ia japim fjalën:

„Drita s’është dritë,/ por vetëm një gjuhë e harruar”. Këto vargje të stërlashta gjenden në kuadrin e poemës Kohë e bardhë, të librit Heshtjet e pafejuara, të poetit Dumitru Ichim (Rozafa, Prishtinë 2013). Libri na vjen nëpërmjet Baki Ymerit edhe në gjuhën shqipe, duke u rritur si dy flakë nga prushi i të njëjtës vatër. Qofshin edhe pëshpëritje prej prifti në kishën e shenjtë që e ka ngritur në Kitchener të Kanadasë, këto fjalë kalojnë nëpërmjet besimtarëve të tij duke u tubuar si një  qenje e vetme nën kupolën e lartë. Qofshin madje vetëm të përshkuara në faqet e një libri, ato mbeten për poetin dhe lexuesin si një mbishkrim i lulëzuar në gurë, me shkëlqim të hijeshisë dhe emrit.

Ç’duan të thonë dy vargjet e para që fillojnë me një negacion?  „Drita s’është dritë,/ por vetëm një gjuhë e harruar”. Por, pas saj pasojnë edhe dy vargje tjera që memzi po dëgjohen si pasojë e harresës: „Dalngadalë duke na ftuar për të qenë”. E dimë nga Constantin Noica dhe nga çdo mendimtar tjetër ky vend, se funksioni për të depërtuar në qenje parashtron pyetjen se kush e shpreh dhe kujt i drejtohet kushtrimi „për të qenë”. Ndoshta e folmja e harruar? Janë pyetje që shpërthejnë nga nevoja për rikthim të njeriut dhe të poezisë, në zanafillen e botës e të vetëvetes. Ato ndërlidhen me shtigjet e qenjes dhe me kundrimin dhe hulumtimin e tërësisë.

Po i rikthehemi deshifrimit të strofës në dy pjesë. Dy vargjet e para janë një pohim; tjerat, një funksion. Të parat hapin një perspektivë të realitetit objektiv, tjerat ngarkohen me një barrë apo detyrim të realitetit respektiv. Të parat ndërlidhen me identitetin mes negacionit „Drita s’është dritë” dhe pohimit që përfshin në vetëvete negacionin: „por vetëm një gjuhë e harruar”. Përmes kësaj, kontradikta nga termi i dytë ndërshihet në të parin: „si gjuhë e harruar” drita është dhe, si si e folme, apo gjuhë e dëgjuar, që nuk është. Ajo që sypozohet se është një dritë natyrore, e dukshme dhe një tjetër, jonatyrore, e padukshme dhe e panatyrshme; një dritë e manifestimeve të botës dhe një tjetër si „arësye divine” (të shenjta), siç është thënë, gjë që gjendet si themel i këtyre manifestimeve. Të citojmë nga prifti Dumitru Staniloae, ligjërimet e doktoratës së të cilit, në katedrën e Teologjisë Dogmatike Ortodokse të Institutiit teologjik të Bukureshtit, Dumitru Ichim i ka ndjekur: „Gjërat janë përfytyrimet e krijuara të arësyeve të plasticizuara divine (...). Në gjendjen e tyre të pasticifuar, reflektohet kuptimi, fuqia dhe jeta e arësyeve të shenjta në unitetin e tyre të Logosit hyjnor.” Pra, është e nytyrshme që, më parë, gjërat e plasticizuara, bota që na bie nën ndjenja, prifti-poet, t’i shohë të përshkuara nga një dritë e manifestuar, që në esencë s’shtë gjë tjetër, veçse një ngjyrë e bardhë në të cilën ngjyrat janë tubuar si një lëmsh.

Si e tillë, kuptohet se nga po buron ky pohim. „Universi është një ngjyrë/ njësoj si molla e gjembi.// Koha është poashtu ngjyrë/ njësoj si malli dhe frika.” Sipas rradhës, kësaj i shtohet edhe barra e njeriut, misioni për t’u regjistruar në rrugën e rikthimit, të mbajtjes së dritës së manifestuar, e shpleksur në ngjyra apo e tubuar në një vend, drejt ujërave të „arësyes së shenjtë”, të ndodhura në Logosin hyjnor. „Po shkoj në burim/ me të gjitha ngjyrat e mia/ murmuruese në shtjellat e fjalës/ nga e bardha drejt të bardhës më të zjarrtë.” (Ngjyrë). Nuk është fjala për ngjyrë si një percepcion subjektiv apo „cilësi sekondare” e objekteve, ashtu siç e kundronte në agimet empirike John Locke, por nga një deshifrim i mënyrës për të qenë i dritës dhe nga një instituim poematik që e mban njeriun në lidhje me qenjen dhe divinitetin. Në këtë drejtim dhe lidhur me këtë, Goethe duke bërë fjalë për gjenezën e ngjyrave si raport ndërmjet dritës dhe hijes nën spektrin e totalitetit (të dukshëm dhe në „ligjin e kundërngjyrave”), ngjyrat duke qenë „fakte të dritës, fakte të mundimit”. Autori vjen kështusoj në konsonancë me shpleksjen dhe riformulimin e dritës. Ndoshta fjala goethiane „mundimet e dritës” është e plotë dhe me kuptim të rëndë. Dy vargjet e fundit të të njëjtit poem (apo poemë), e dëshmojnë këtë. „Më është e bardha ngjyrë/ apo frika nga vdekja?”

Ati e Biri dhe Fryma e Shenjtë

Dhe njeriu ndjek të njëjtën shpërbërje për përbërje, porsi drita, në drejtim të Logosit. Fjala „arësye hyjnore” gjendet në një fillim dhe në një lëvizje qenjësimi në të tre hipostazat: Ati e Biri dhe Fryma e Shenjtë. Logosi hyjnor e vë në lëvizje diferencën: botën dhe njeriun. Përmes emërtimit dhe realizimit. Duke i qenë identik, njeriu mban në vete diferencën. Është i përbërë edhe nga glina edhe nga avulli që është derdhur mbi të. Metafora e Poçarit dhe e enës për mbledhje lotësh, kalon nga Bibla nëpër shumë poema të Dumitru Ichim-it. Ajo që është plasticizim për gjëra, është edhe për trupin njertëzor, por, përmes avullit që i ka depoërtuar „në zgavra”, njeriu dhe ndryshon, sepse është subjekt human „i krijuar si shëmbëlltyrë e Personit të Logosit”. Ai ngërthen në vetëvete, edhe identitetin edhe diferencën, prej ku ftesa për ta mbështetur mbi shkallën e fundit të mohimit. Në fjalët e priftit Dumitru Staniloae, njeriu, personi human, „është i ftuar në ekzistencë si partner i krijuar i Fjalës së Zotit personal, si një shëmbëlltyrë e vetes së tij, për të menduar, dhe atë në cilësi të subjektit mendimtar të origjinalitetit të vet.” Për t-u hapur ndaj jetës, njeriu ka kaluar edhe përmes një „gjumi të thellë”, si nga një brinjë nga e cila është krijuar femra. Kështusoj, hapet rruga drejt përbërjes dhe vdekjes, duke rrëshqitur në diferencë dhe mohim, duke ndjekur rrugën e ripërfitimit të asaj që mbetet për t-u ripërfituar.

Duhet thënë se ky gjum, që nga fillimi ka një funksion gjenetik. Nuk është këtu vendi për t’ia deshifruar, por për t’a përkujtuar se Dumitru Ichim-i e vendos në rrënjën e jetës e të vdekjes, të kohës: „Para bërthamës na ishte gjumi/ Bërthama u bë gjumë dhe u bë gjeth/ Gjethi në gjumë ëndërroi petalen si portë parajse/ Dhe që të dy dremitën mbi djepin e proshkët/ Të gjumit të parë të pangopur.// Para ujit ka qenë gjumi/ Para zjarrit ka qenë gjumi/ Para ajrit na ishte gjumi/ Para dheut ka qenë gjumi.// Para ujit kam etje për gjumë/ Para zjarrit kam uri për gjumë/ Para ajrit kam marrë frymë nga gjumi/ Derisa gjumi u shndërrua në dhe.” (Lëmoshtarët e gjumit). Në fund, këtu shpërbëhet dhe mblidhet një nyje dialektike, identitetesh dhe diferencash, të ripërsëritjes së tyre nga plani i hyjnores në plan njerëzor. Të lindjes së dramës dhe të manifestimit të dashurisë hyjnore. Për shkak të rrëshqitjes së njeriut gjithnjë e më shumë në botën e manifestuar, të „harresës” së identitetit të tij me Fjalën (kjo duke mbetur një „gjuhë e harruar”), që kërkon përvetësimin,  ripërfitimin apo rikuperimin e njeriut. Nga për tepër dashuri e Hyjnores.  Dhe „instituohet” kështusoj termi ndërmjetësues, pra, Krishti. I Ati e jep të vetmin Bir për të qenë njeri, me gjithë atë që nënkupton kjo, të kalimit „me vdekjen mbi vdekje duke shkelur”, për t’ia treguar njeriut Rrugën, të Vërtetën dhe Jetën. Rrugën e bekuar të Ringjalljes. Një model për rikuperim, apo përvetësim, një „model të Sakrificës”! Të dy këto „heshtje të pafejuara” të Divinitetit, apo Hyjnores dhe të njeriut, siç thekson titulli i librit, janë të prura në „fejesë” dhe, përmes regjistrimit të njeriut në rrugën e flijimit, në „dasmërim”. Për atë Krishti është dhe Dhëndërr. Kështusoj ndriçohet „traseja liturgjike e krijimit të Divinitetit dhe shëlbimit të njeriut.

Bibla mbi tryezën e altarit të kishës

Kush i nënshtrohet kësaj platforme sheh identitete dhe diferenca në çdo shkallë hapërimi, në vetëvete dhe në botë, në çdo nivel ontik të qenjes, dhe kërkon t’i përmbushë, t’i tejkalojë. Dumitru Ichim e di dhe përpiqet t’i njohë e t’i instituojë poematikisht. Në ndihmë sjell dhuntinë dhe dheun e plleshëm për disa „bërthama” nga tekstet e shenjta, por edhe faktin. E ndihmon Bibla mbi tryezën e altarit të kishës. Me mësimet e saj, me shembujt e Krishtit dhe deshifrimet e Shën Palit. Më parë, bota e manifestuar duket në transparencë: me hapësirën, kohën dhe kauzalitetin, duke patur një „shëmbëlltyrë” imanente dhe tjetrën transçedente. Koha, mënjanë, i përket botës dhe është „binjake” me njeriun, në anën tjetër, i ngjan trasesë liturgjike me „gurë” të bardhë dhe i duket e pabinjakëshme dhe e e bardhë. (Shih poezinë Kohë binjake). Por nuk do të dukej e këtillë, nëse as njeriu nuk do të hidhej në vallen e ndarjes: trup e shpirt. Të gjitha këto i përkasin botës së tij, në instancën e parë, „Kur dega yte si ëndrra është/ çka të përkujtohet kajsi/ ti shëmbëllimi im i fillimit?” (Metempsihoza).

Ja koordonatat sapio-temporale të lëvizjes së ndarjes së shpirtit nga trupi, lidhur me ata që nuk janë, kur nata mbështetet mbi gjëra, dhe tenton të hyjë në mua (...), duke zhvendosur nga hapësira e zezë, porsi në shah, një mugull në kohën e shenjtë e të bardhë. (Kohë e bardhë). Hapësira, për shkak të përpëlitjes së shpirtit, është edhe ajo e bardhë; por nën peshën e dramës njerëzore mblidhet dhe bëhet shtypëse. Tavani memec pret dorën e padukshme të shkruajë: „mene, mene techel upfarsin” (Porsi tavani i heshtur i shkrimit të engjëllit). Kauzaliteti mbështetet mbi nevojën e domosdoshme të një fjale të poetit, mbi „shkopin e dyllit” të njeriut, të shkrirjes e të flakës së tij. Përjetohet me ashpërsi ndjenja e „mbylljes” në trup dhe në „hapje, dalje nga vetëvetja, e dritës. Mu për këtë, krejt universi poematik i Dumitru Ichim mbushet me bardhësi, derisa edhe pëshpëritjet janë të bardha, të gjitha duke kërkuar „lulëzimin e dytë”. Dalin në pah përcaktime të botës dhe të njeriut si me qenë i njëjti dhe jo i njëjti, që nga fillimi, të përpëlitjes dhe shpëtimit (apo shëlbimit), me vargje ku plaka duke tjerrur në brigjet e tre ditëve/ nën ditë, e përdrodhi lëmshin e më tha në muzg: „Dielli e ka njohur perëndimin,/ por ti kend e kërkon?” (Deti në ditën e parë). Në këtë trase, njeriu duket si „një i huaj e i ri”, pra, shpirti është diçka e huaj në terrin e pashmangshmërisë, dhe duket i ri drejt atyre që janë të Logosit. Sa pranë nesh rimon me vargun e famshëm „Diçka e huaj është shpirti mbi këtë dhe”, i Traklit, në poemën „Pranvera e shpirtit”, e deshifruar në mënyrë të mrekullueshme nga Heidegeri!

Por, të nënvizojmë atë që meriton të nënvizohet: Dumitru Ichim arrin përmes mohimit të dyfishtë, „çdo gjë që s’është e tij”, të japë pohimin e atyre që janë, pra të Atij që ka thënë në mes të turrës së ndezur apo nga mbërthimi i Jakobit: UNË JAM AI QË JAM. Dhe arrin të shohë madje në këtë Identitet Suprem „kuptimin e rëndë” të rikuperimit/përvetësimit dhe shpëtimit të njeriut përmes Dramës së Madhe dhe Flijimit të të Birit. Si mund të hapet e të mbyllet pa mbyllje kjo unazë hyjnore? Por të ridëgjojmë, së bashku me priftin-poet, Zërin: „Zbathu/ Të dëgjosh nga turra zjarrin shkatërrimtar/ Është paralajmërim, nëse e do shenjën –/ E zbathjes nga thërrimet!/ Mos pyet për kuptimin e rëndë!/ Në të njëjtat gjurma Zoti/ Drejt teje drejtohet përmes drurit/ Duke të përqafuar i zbathur!” (Turra e ndezur). Sa thjeshtë shplekset ligji i dialektikës dhe shëlbimit në këtë kthim mbu kryq të të Birit ndaj njeriut për ta përqafuar “të zbathur”. Në vende tjera, kjo konsiderohet si “lulëzim i dytë”.

Në krijimtarinë e tij vërehen “vezullima” nga “motivet hyjnore”, të cilave ne u themi fanitje të Krijuesit.

Mu për këtë, asnjë vuajtje nuk është për tepër e madhe nën dritën e kryqit! Dhembja e shkaktuar nga vdekja e bashkëshortes ia lind serinë e „poemave për Flory”, me vargje si „Nuk di në ishte qiell, Lulja e vdekjes” dhe me tituj vjershash, si Kremtimi i urës së bardhë, Harrova të të pyes, Epikliza etj., në kohën kur kjo dhembje „shuhet” ngadalë dhe vërshimi i lotëve fshihet në dritën e besimit ortodoks. Dumitru Ichim nuk „qortohet” me vdekjen porsi katoliku Johanees Tepl, kur mbetet pa bashkëshorten e bukur Margareta, në tekstin e famshëm „Lavërtari dhe Vdekja”, dhe as nuk e përfytyron duke u zhurritur pas ndonjë kujtimi tokësor, siç digjej Lisie në poezitë e „zhvarrosura” të Dante Gabriel Rossettit. Ai vetëm ia „dëgjon”  rrëfimin, për tepër të rëndë me kuptime mjekuese („E kam kryer mëkatin e vdekshëm,/ Por jo aq shumë sa të jem e vdekur;/ Të bëjmë paqë dhe më fal,/ Ndërsa betimi im i vërtetë/ Më qoftë flakadan;/ Nuk i kam rezistuar provokimit/ Për të kafshuar nga molla/ Ta shoh së paku një here në jetë/ Se si mund të shijohet/ Përjetësia.” (Rrëfimet e Flory-t).

Kjo „projektohet” në një vizion në Darkën e Fshehtë, mes „peshkatarëve të zgjedhur”, duke guxuar t’i kërkojë Krishtit „një thërrime” nga buka për „të uriturën dhe të varfëren e jashtme” (Epikleza). Dhe më tej, nga mezi gjenetik i njeriut, kjo është e nënshkruar mbi trasenë liturgjike – sado të degdisej në harresë – dhe është i ftuar të përsërisë Dramën e Madhe dhe Flijimin e të Birit. Në këtë kontekst, ai mund të bërtasë nga thellësia e shpirtit: „A po beson ti?/ Besoj o Zot, ndihmoji mosbesimit tim/ Dhe nëse mundesh,/ Thuaj të mos më përgjojë/ As kullosa dhe as ylli,/ Madje as kurr mugullon ngrica mbi lulet/ Që duan të të njohin,/ Tërhiqu në natë, kurr po të lutem,/ Përmes një amini – lëshoje perdenë!” (Ndihmoje mosbesimin tim). Ky është guri themeltar i poezisë së Dumitru Ichim. Mbi këtë “gurë” vepron poematika dhe imagjinata e autorit. Kuptime biblike dhe shembuj të Jezusit vërehen përgjatë lëndës poetike porsi gurët e bardhë nëpër ujërat nxitimtare të një lumi malor. Ato i mugullojnë para syve “rastësisht” falë mahnitjes, dhe jorastësisht falë besimit.

Në krejt krijimtarinë e tij vërehen “vezullima” nga “motivet hyjnore”, të cilave ne u themi fanitje të Krijuesit. Dumitru Ichim “zgjohet” me disa sosh pëballë, përmes kulturës konfesionale dhe përmes hapjes poematike. Ai shërbehet nga “rrjeti” i tyre, porsi një peshkatar në shërbim të Fjalës. Nuk mbështetet mbi virtytet e metaforës, për të kaluar tejmatanë, siç është thënë, por mbi ato të simbolit, që don të thotë një kalim në këtë anë. Mbi të dy trasetë, natyrisht, preket manifestimi i atyre që janë, por mbi këtë rrugë të fundit shkëlqimi mund të jetë më i fuqishëm. Dhe jo pak herë, tmerrësisht i rrezikshëm, sidomos për atë që tenton të afrohet “i mbathur”. Por pa i ndjekur më tej, vlen të themi se Dumitru Ichim krijon nga këto simbole “shembuj” dhe i kalon në poezi, metaforikisht duke thënë, vetëm duke i çikur me një flatër. Ekzekuton një “breshërimë” drejt dritës së panatyrshme, jo në to, por me to, me dritën e tyre, në botën e manifestuar.

P?r shembull, konstitucioni teandrik i kishës zgjedhet nën një valë të manifestimit: “Vetëm shikimi prej fëmije i jep/ Mbretërisë Sate/ Njashmëri me lulen radhiqen./ E zbathur dhe e varfër/ Ndoshta është shembulli yt/ I vetëm për/ Lulëzimin e dytë/.../ Të përqafimit sferik. (Apocatastaz?). Në sytë e fëmijëve pasqyrohet Zoti, është thënë, por ja, edhe drita teandrike e kishës. Apo anasjelltas, bën me to një „breshërimë” në botën e pamanifestuar, të „gjuhës së harruar”, të Logosit hyjnor. Shembulli i dhjetë vashave, nga të cilat pesë pa vaj për kandilin, mbeten jashtë derës kur vjen Dhëndërri, kur dera hapet përmes një shtojce ndërmjetësuese dhe sofianike: „Pesë ishin të çakërdisura./ Pesë të mençura.// Por ajo e njëmbëdhjeta –/ Vasha –/ I lutej Qengjit për të gjitha duke thënë:/ Edhe barit/ Edhe zambakut/ Edhe hënës/ Edhe yjeve/ Edhe diellit bërja një shenjë/ Nga zemra ime për ty/ Që të derdh vajin në kandil!” (Për herë të njëmbëdhjetë)

Dhe ja më në fund, mund të konkludohet se poeti-prift, Dumitru Ichim, e mbështet krijimtarinë poetike mbi tekste biblike, për diferencën nga zemra e Divinitetit/Hyjnores dhe mbi termin ndërmjetës, pra mbi shëmbëlltyrën për tepër njerëzore dhe hyjnore të Krishtit. Harresa e “gjuhës”  është vetëm një përpjekje e ardhmërisë shpëtimtare. Mu për këtë, me përulësi e sjellje mirëdashëse, Dumitru Ichim shpërndan disa bërthama për plleshmëri, duke thënë, pothuajse në pëshpëritje, se një nga këto është madje krijesa dhe shëmbëlltyra njerëzore. Bërthamë e çmuar që duhet të mugullojë nga vdekja, të krijojë përmesd vdekjes dhe të lulëzojë mbi vdekje. Që fryti t’i arrijë në qiell. Porsi Krishti.