Kelmendi: Një studim për Shqipërinë dhe shqiptarët

NJE STUDIM VOLUMINOZ QE  DESHMON PER ADMIRIMIN DHE RESPEKTIN QE,   TE HUAJT, NE SHEKUJ, KANE TREGUAR NE SHENIMET E TYRE PER SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT

Nga Jeton KELMENDI, Bruksel

Historia si shkencë është e rëndësishme për çdo popull, sepse tregon stadet nëpër të cilat ka kaluar vendi dhe populli i caktuar, por natyrisht edhe për kulturën dhe origjinën. Historia, për popujt që kanë vuajtur gjatë nën robëri, ka dyfish më shumë domethënie. Përveç rëndësisë që cekem më lartë, që ka te secili popull, tek rastet e popujve që kanë kaluar kohë të gjatë nën robëri, historia është shkruar nga të tjerët, natyrisht jo drejt dhe jo në favor të popullit të robëruar. Shqiptarët paraqesin një rast të tillë në historinë e popujve të Evropës. Edhe pse ka fakte historike se shqiptaret janë popull i vjetër, pra ndër më të vjetrit në Ballkan dhe Evropë, gjendja e sotme flet për një popull të ndarë në gjashtë shtete, ndërsa luftërat me fqinjët akoma vazhdojnë të jetë e mundur, ngase apetitet e shteteve fqinje nuk janë shuar. Edhe tani që shqiptaret kanë dy shtete të pavarura, nuk po ja dalin që ta shkruajnë një histori pa ndikime të caktuara dhe të drejtë, mirëpo kësaj radhe kemi të bëjmë fjalë për një qasje krejt tjetër historike.

Piro Tase në librin e tij “Të huajt për Shqipërinë dhe shqiptarët“, i qaset problemit të shqiptarëve nga një kënd tjetër, pra se si na shohin të tjerët ne dhe atdheun tonë nga prizma historike, qe për mendimin tim, pra nga këndi i një shkrimtarit, është një nga çështjet më kruciale, ngase ka shumë rëndësi kur të huaj kanë një qasje korrekte ndaj historisë së popullit shqiptar. Duhet theksuar faktin se armiqet e Shqipërisë dhe shqiptarëve përveç tendencave territoriale që kishin dhe kanë, nuk ndalojnë që ta p ropagandojnë kulturën dhe historinë tonë, duke e deformuar. Nga ana tjetër niveli i ulet i arsimimit tek shqiptaret dhe kushtet e varfërisë, nëpër të cilat kaluan dekadat dhe shekujt, ka ndikuar që ne të mos kemi një fuqi, qoftë mediale apo edhe lotuese tek të tjerët, prandaj jo rrallë herë të huajt kanë pasur imazh të keq për shqiptaret, shpesh herë nga mungesa e informatave të drejta. Në ketë kuadër, Tase ju ka qasur një teme, e cila në esencë paraqet gjënë gati më të rëndësishme në Epokën e Globalizmit, në të cilën po jetojmë. Është shumë e rëndësishme t’u tregosh të tjerëve për historinë tënde, por kur arrin që të huajt të kenë një mendim korrekt dhe të drejt ndaj historisë, do të thotë se gëzon respekt tek popujt miq dhe personalitetet e popujve miq. Piro Tase, në librin e tij “Të huajt për Shqipërinë dhe shqiptaret” jo vetëm se ja ka dalë që ti ofroj lexuesit mendime shumë të mira për vendin tonë, por edhe të krijoj admirimin e personaliteteve shumë të rëndësishme ndërkombëtare. Libri fillon me një citat nga Perez De Kuellar drejtuar autorit të librit Piro Tase. “Pamë një gjë të pa-arritshme e të pa-përsëritshme. Aty mundëm të shohim një thesar të kulturës botërore. … Ishte një kënaqësi që vizitova këtë pasuri të madhe të kulturës Shqiptare. Shpresoj që ky qytet i admirueshëm të konsiderohet dhe të respektohet si një pasuri kulturore njerëzore”. (Perez De Kuellar për Beratin – 1990)

Pa i dhënë vetës të drejt të gjykoj në aspektin profesional, por nga këndi i shkrimtarit, kam bindjen se ky libër paraqet një qasje tepër interesante, pasi që flet për formën se si e kanë parë të huajt historinë tonë, që prej lashtësisë e deri në ditët tona. Pra, Tase në studimin e tij me mbi 500 faqe, ku ka përkthyer materiale dhe fakte nga gjuhë të ndryshme argumenton në mënyrë shkencore se mendojnë dhe si na trajtojnë personalitete të ndryshme, nga pasuria kulturore deri tek trajtesat më të zakonshme të jetës. Pra që nga dokumenti i parë për shqiptaret Attaleiates (1038) me të parën referencë për Shqipërinë në dokumentet e Perandorisë Bizantine,( 1154), Muhammad al-Idrisi me ”Librin e Rogerit”(1154), George Acropolites me “Një Kryengritje Shqiptare”(1257); Simon Fitzsimons(1322) e deri tek autorë pa emër, anonimë, që datohen qysh nga viti 1000, për herë të parë të përkthyera në gjuhën angleze nga R.Elsie. Dhe pas tyre, në këtë edicion të dytë, edhe Piri Re’is (1521), Jean Carlier de Pinon (1579), Lorenzo Bernardo (1591) si dhe Teologu e Historiani suedez Johan Erich Thunmann (1746-1778) me traktatin e tij: “Mbi Historinë dhe Gjuhën e Shqiptarëve dhe të Vllehëve), Leipzig 1774 dhe deri tek ditët e sotme me Robert Elsien etj.

Ndonëse ky libër është voluminoz dhe është e pamundur që të paraqitet në një recension sado të gjatë, shkurtazi do përpiqem të kujtoj diçka që ndoshta më ka provokuar më shumë. Fakti se Shqipëria është vendi që nxori shumë figura luftarake e prijës politik të perandorive dhe shteteve të fuqishme, por akoma nuk e ka të zgjidhur çështjen e vet si etni në trojet e veta, përbënë një nga fenomenet, për të cilat Tase merr referenca nga studiues të huaj, që prej Perandorisë Romake, duke përfshirë qytete të vjetra dhe relikte, të cilat flasin shumë për vendin e vjetër, ku sot është vend me interes të madh për vizitorin e huaj në përgjithësi dhe studiuesit në veçanti. Lashtësia e qyteteve shqiptare, ku ngërthen në vete historina të njohura, ngase lanë gjurmë të thella në civilizimin e kohës siç janë Antipatrea, Apollonia, Dyrrachium, kanë qenë subjekt studimi i shumë studiuesve ndërkombëtar, prandaj Piro Tase në librin e tij “Të huajt për Shqipërinë dhe shqiptaret”, i kushton një vëmendje të posaçme, duke i ofruar lexuesit në Gjuhën Shqipe, diçka shumë të vlefshme, për njohjen e trungut Shqiptar. Gjithsesi arsyet qe të çojnë të blesh dhe ta lexosh ketë studim janë të shumta, ngase mendoj se është një pasqyrë e mirë për ne si komb dhe shoqëri, sidomos për faktin se ata dhe ato që nuk i përkasin qenies shqiptare, nuk flasin sipas subjektivizmit apo ndikimeve të caktuara, por ashtu drejt siç e shohin ata. Se Shqipëria ka një mozaik interesant, me pamje të bukura, nuk është diçka e re, mirëpo në ketë libër studimor autori Tase i ka dhënë hapësirë çështjes se dhjetëra vizitorëve Anglezë, Amerikan, Gjerman, Francez, Rumun, kronistëve turk dhe të tjerëve, ku në shkrimet e ndryshme ata kanë shprehur mendimet e tyre shumë të mira për bukuritë e Shqipërisë, për jetën shqiptare dhe traditat e tyre.

Rrugëtimi i këtyre vizitorëve ishte bërë nga drejtimet e ndryshme, si nga Kosova, Mali i Zi dhe sipas dëshmive ata ndalonin nëpër qytete dhe fshatra të ndryshme, përderisa arrinin në jug, dhe në veçanti autori ndalet tek fasionimi i tyre në Qytetin e Beratit, qytet ky i vjetër 2400 vjet, por pa anashkaluar edhe Butrintin, Apoloninë dhe qytete tjera. Në ketë kontekst Piro Tase ka arritur qe në studimin e tij ta krijoj një leje njoftimi për vendin e shqiponjave. Ai nuk mundohet të stis diçka sipas tekave, siç ka raste tek historianet tanë, por me shumë kujdes dhe profesionalizëm trajton historinë e Shqipërisë dhe shqiptarëve, ashtu siç menduan dhe siç shkruan të tjerët, pra joshqiptaret. Nga një aspekt këta vizitor kishin thënë të gjitha ato që ishin, por Tase i kthen në shqip, madje i vene përballë një vështrimi të tij, duke iu kthyer qasjeve të tyre me vendin mik dhe miqtë e tyre shqiptar. Dhe krejt për fund, Piror Tase me ketë studim shumë serioz ka ndihmuar studiuesit shqiptar që ti kenë në një libër shumë mendime dhe dokumente me rëndësi për historinë tone, por edhe të huajt që tani mund të shkruajnë, ndërsa një botim i tillë në gjuhen angleze, që është edhe projekt i autorit do të ishte shumë me rëndësi, natyrisht ky libër do të duhet ta gjente mbështetjen e institucioneve shtetërore shqiptare, qe të përkthehej edhe në gjuhët tjera me ndikim në Evropë dhe Botë.

Me poshte po japim nje fragment te shkeputur nga studimi “TE HUAJT PER SHQIPERINE DHE SHQIPTARET” me autor Piro(Marko) Tase lidhur me  Historine e Shqiperise te pare nje I huaj qe ne vitin 1774.

Historia e Shqipërisë

nga

Johann Thumann(*)

 “… Qëllimi im nuk ishte që të shkruaja një histori të gjatë dhe të plotë. Përpjekjet e mia kanë qënë vetëm për të hedhur dritë mbi prejardhjen e shqiptarëve ashtu sikurse shfaqet tek një numër i madh faktesh dhe dokumentash të renditura në mënyrë kronologjike të cilat çjerrin errësirën, zhdukin konfuzionin dhe hedhin poshtë ato spekullime të paskrupullta mbi këtë popull, duke u përpjekur  që ta bëj të njohur këtë vënd përgjatë gjithë historisë së tij si një komb i cili është ndër banorët më të vjetër të Evropës dhe që kanë ditur të mbijetojnë, me gjithë fluksin e grekëve, romakëve, gotëve, sllavëve, frengëve, italianëvet dhe turqve…”

JOHANN THUMANN

(1774)

[Fragment nga “Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen “(Mbi Historinë dhe Gjuhën e shqiptarëve dhe të vllehëve), me autor Johann Thunmann, botuar në Leipzig, më 1774 dhe e përkthyer në gjuhën angleze nga Dr.Robert Elsie.]

“Unë tani do të doja të kthehesha  në historinë aktuale të shqiptarëve dhe të vendit ku ata banojnë. Ata janë pasardhësit e ilirëve të lashtë, ndërsa fqinjët e tyre, vllehët, me historinë e lashtë të të cilëve unë do të merrem më vonë, janë femijët e Thrakasve. Në këtë shkrim do të përpiqem sa të mundem për të provuar këtë dëshmi.

Njerëzit që jetojnë midis Detit Jon dhe Maqedonisë, në mes Chernagora [Mal i Zi] dhe Neo-Kastros, në Evenus [Evinos] edhe pse flasin shqip, jo gjithmonë janë quajtur me emrin shqiptar. Ata jetonin në terrene malore, duke ruajtur veten dhe emrin e tyre, pavarësisht nga të gjitha luftrat që kishin bërë në shekuj me popujt fqinjë. Ata mbetën në këto kufij të ngushtë që kurse, këta të fundit, i shikojmë të përmenden më pas, shekuj me radhë, nga  shkrimtarët bizantinë dhe në korespondencën e papëve. Në vitin 1250, krahinat e Pulat-it [Pult] dhe Chounavia-s nuk u përfshinë në territorin e quajtur, Shqipëri.

……..Grekët, ishin të parët që bien  në kontakt me shqiptarët aktualë si një komb i pavarur, me një popull të përkushtuar për luftë dhe të devotshëm për vendin e vet, duke e përdorur  emrin e tyre për t'iu referuar në përgjithësi  banorëve të zonave malore dhe të Epirit, të cilët përdornin të njëjtën gjuhë dhe kishtin  të njëjtat zakone  si dhe “Albanians” dhe që, së bashku me ta, zbrisnin për të jetuar poshtë në fusha dhe në vendbanime të reja që i merrnin  nga grekët. Edhe kombet e tjera të Evropës ndoqën shembullin e grekëve. Vetëm turqit i quanin ata  Arnautë, që  vjen nga emri i princit të fundit të Shqipërisë Jugore, Arianiti. Vendasit e quanin veten e tyre ‘Skipatars’ por as ata vetë  nuk e dinë se nga vinte kjo fjalë, Në fillim, përgjithësisht, emërtimi  ‘Shqipëtar’, ashtu sikurse edhe ai ‘Albanian’ nuk ishin shumë të përdorshëm. Ndoshta nuk do të bëja gabim po të shprehja dyshimin se, fillimisht, banorët e trevës malore të Ceraunisë mund ta kenë quajtur veten sit të tillë, duke e marrë këtë emër nga një fshat aty afër, i quajtur  Sipjatos, i cili i referohet dokumentave si i tillë që në vitin 870. Ka mundësi, gjithashtu, që mund të rrjedhë edhe nga emri  i famshëm Spata [Shpata], familje e cila, në fund të shekullit të 14-të, kishte në pronësi, pjesën më të madhe të Shqipërisë. Një gjë është e sigurtë - se Chalcocondylas i referohet atyre si Spatai. Sido që të jetë e vërteta, unë unë nuk pretendoj se di gjithçka në këtë çështje mjaft të panjohur  në lidhje me origjinën e fjalës.

Por kush janë këto Skipatars, këta ‘Albanians’? Askush nuk ka pretenduar të dijë ndonjë gjë të besueshme apo për të dëshmuar lidhur me të vërtetën rreth tyre pa u bërë pre e spekullimeve.  ....... Në këtë çështje, vetëm sa ngriheshin pikpyetje dhe bëheshin spekullime. Historia e këtij populli dhe gjuha e tyre nuk ishin hetuar ashtu siç duhet... Jo çdo gjë që thuhej duhej të merrej si e sigurtë.

Unë kam arritur të bëj atë që të tjerët nuk kanë mundur ta realizojnë dhe që kanë dështuar. Unë nuk kam gjetur asnjë gjurmë  imigracioni në tërë historinë e tyre. Është, mbi të gjitha, gjuha e tyre, e cila ka lënë  të tilla gjurmë lidhur me fatin e këtij populli sa që mua  nuk më mbetet gjë tjetër veç se t’i shikoj ata si  fqinjët e grekëve dhe subjekte të Romës antike. Këto dy fakte, së bashku, përcaktojnë origjinën e tyre të lashtë nga Ilirët.  .....

. Përveç kësaj, është një popull i veçantë, të cilët, nga njëra anë, edhe pse  për një kohë të gjatë kanë qënë evropianë, nga ana tjetër,  ishte një vend me më pak lidhje me popujt e tjerë të Evropës, se sa këta të fundit kanë mes njëri – tjetrit. Unë do të bëja këtu një përjashtim për vllehët të cilët, ndoshta  kanë të njëjtën origjinë si dhe shqiptarët, por që me kalimin e kohës dhe  nga përzjerja e tyre me  popujt e tjerë, kanë evoluar ndryshe nga këta të fundit. Që të dyja, historia dhe gjuha e folur e tyre janë prova më e saktë për këtë  dëshmi. Unë e shikoj tepër të rëndësishme që të paraqes këtu ato ngjarje kryesore të cilat  shquajnë  popullin shqiptar,  me qëllim që të hedh një dritë të mjaftueshme mbi historinë e tyre. Kjo është mënyra më e mirë për zgjidhjen e problemit. Kush janë shqiptarët?  Si u shfaqën ata? Cila është prejardhja e gjuhës së tyre?

Njerëzit e parë që njeh historia në këtë rajon janë  ilirët, një komb i madh dhe i fuqishëm që ka jetuar në Detin Adriatik, nga Po deri në Gjirin Ambracian, dhe në veri deri në Danub. Straboni beson se kjo  popullsi përhapet deri, tutje në perëndim, në Liqenin Constance, përmes Noricum-it dhe Vindelicia-s. Ai, gjithashtu, pohon se Pannonians-it e kanë prejardhjen nga ky popull. Appiani dëshmon qartë se Pannonians ishin ilirë. Istrians, Japodes, Dalmatët, Liburnians, Dardanians, Ardiaei, Autariates, me pak fjalë, të gjitha popujt deri në malet Ceraunian konsiderohen në përgjithësi si ilirët.  ............

....Por këta Ilirë, si subjekte të Romakëve, ende nuk ishin të mbrojtur nga dyndjet barbare. Ardiaei dhe Palarians i sulmuan ata rreth vitit 135.  ....

....Dassaretae dhe Hybrians ishin pjesërisht të prekur nga këto goditje dhe territoret e tyre ishin pothuajse plotësisht të çpopulluara. Me kalimin e kohës,  rajonet e çpopulluara ishin mbuluar nga pyje të pashkelura që do të duheshin ditë të tëra për t’ i përshkuar. Epiri dhe Iliria që dikur kishin qënë treva të mbipopulluara, në kohën e Strabonit, ato pothuajse kishin mbetur fare shkretë. Ajo popullsi që kishte mundur të mbijetonte, rronte nëpër fshatra apo nëpër rënojat e qyteteve të shkatërruar.

Për këtë arsye, shumë koloni romake shpejtuan të venë atje dhe të vendosen përgjatë bregdetit dhe në qytetet e boshuara. Në kohën e Pliny's, qytetet e Rhizon [Risani], Ascrivium [Kotorrit], Butua [Budva], Olchinium [Ulqini], Skodra [Shkodra], Lissus [Lezhe], Dyrrhachium [Durrës] dhe Bylisi u pushtuan nga kolonë romakë. Por,ende përreth,kishte shumë prej banorëve të vjetër ilirë. Straboni i referohet Taulantëve, Parthini, Bylliones, Phrygians, Lyncestae, Elimiotes, Eordi dhe të tjera fiseve që ishin ende aty në kohën e tij. Pliny, nga ana e tij, vë në dukje se në rajonin e Apollonisë, në kohën e tij, ishin popullsitë barbare (jo- greke), Amantes dhe Bylliones. Ai i quan Dassaretae, Amantes dhe Orestae, popuj të lirë. Ptolemeu përmend Taulantët, Elimiotes, Eordi, Orestae, Dassaretae, Lyncestae dhe Albanians, të cilët referohen në këtë mënyrë për herë të parë. Ata me siguri e kanë marrë këtë emër nga  qyteti i Albanopolit, i cili më von u quajt Albanon dhe Arbanon. Ata jetonin në malet e vendosur përgjatë kufirit me Maqedoninë. Është pikërisht egzistenca e këtyre maleve të cilëve ata u atribojnë mbijetesën e tyre dhe fatin e lumtur për të egzistuar si komb.

Romakët futën ligjet dhe zakonet e tyre kudo mes fiseve jo të qytetëruara ku ata shkuan.  Gjuha e romakëve filloi të mbizotërojë kudo ku janë themeluar kolonitë e tyre, ose, të paktën, gjuha lokale filloi  të përzihej në mënyrë të ndjeshme me elementë latinë.  ...

.... Gjuha depërtoi në rajonet malore të Ilirisë duke u përzjerë me gjuhën e folur të vendasve, por nuk arriti  asnjëherë ta zëvendësojë gjuhën lokale ashtu siç ndodhi në Pyrenees dhe në malet Cantabria. Në fjalorin shqiptar që kam botuar, gjënden më shumë se 100 fjalë me origjinë të pamohueshme romake. Gjatë gjithë periudhës kur grekët ishin fqinjë  me këtë popull, më pak se një e treta e fjalëve të përdorshmë të gjuhës greke mundën të depërtonin në të folurën e tyre. Por, para  kohës së Perandorisë së Lindjes, grekët kurrë nuk mundën të vendosin pushtetin e tyre në këtë rajon.

...............................................................................................................................................

Në vitin 1036, Sërbia ra përsëri nën vartësinë e Greqisë. Megjithatë, katër vjet më vonë, jo vetëm që ky vend i shpëtoi këtij sundimi, por, gjithashtu, edhe Bullgaria u ngrit në revoltë, dhe mbret i ri, Peter Delean pushtoi Durrësin. Të gjitha krahinat që i përkisnin Epirit të Vjetër,  me përjashtim të Naupactus, u dorëzuan pa bërë asnjë rrezistencë. Arsyeja për këtë pushtim kaq të lehtë nga ana e Deleanit ishte për shkak të haraçeve të rënda që kishte vënë mbi ta  Michael Paphlagonian. Por Bullgarët  u mundën përsëri në vitin 1041. Pas një viti, Michael, guvernator i Durrësit, sulmoi Sërbinë me 60.000 burra që ai i  kishte mbledhur në krahinën e tij dhe në rajonin përreth, por u zbraps nga Dobroslav, mbreti i atij vendi. Një kryengritje e re bullgare, nën udhëheqjen e Pjetri Vodin, u shtyp në vitin 1073 me ndihmën e pushtetarëve të Ohrit dhe të Diavolit [Devollit]. Do të doja të theksohet këtu se ajo që tani quhet Albania, në atë kohë thirrej ‘ West ‘(‘Perëndim’).  Rajoni, gjithashtu, thirrej ende  Ilirichum. Me kalimin e kohës, pasardhësit e banorëve të lashtë të kësaj pjese të Ilirisë u bënë të njohur si shqiptarë apo Arbanians.

Me qënë se të gjitha vendet e  Perandorisë Bizantine po vuanin nën keq-qeverisjen e Michael Ducas, Nicephorus Bryennius, Duka i Durrësit, vendosi t’i japë zgjidhje kësaj gjëndje duke  marrë fronin e Perandorit për veten e tij. Vetë Michael, tanimë, kishte krijuar besim tek Nicephorus Bryennius, burri më i guximshëm i Perandorisë, duke i dhënë qeverisjen e Durrësit që kishte vuajtur shumë prej sulmeve të sërbëve, kroatëve dhe Dioclaeans. Vendasit e pranuar atë me gëzim dhe u bashkua me të në mësymjen e tij kundër sllavëve, kundër të cilëve ai bëri shumë përparime. Akuzat e armiqve të tij, mjaftë të besueshme, dhe fyerjet e përsëritura e bindën atë se ishte koha për të rrëzuar Perandorin. Në përpjekje  për të bërë këtë gjë, ai u mund nga Alexius Comnenus i cili, në këtë kohë, kishte gradën e një fisniku shumë të lartë (nobilissimus), u zu rob dhe u verbua me urdhër të Perandorit Nicephorus Botaniates. Pasardhësi i tij si guvernator, Nicephorus Basilacius, nuk hoqi dorë nga ai plan dhe u shty nga shëmbulli i para-ardhësit të vet. Ai mblodhi një ushtri të re, të madhe, të përbërë nga normanët, bullgarët, grekët dhe Albanians, duke marshuar përmes Ohrit deri në Selanik. Por këtu, ai pati  të njëjtin fat si Bryenniusi. Kjo ndodhi në vitin 1079.............

......... Për një shekull të tërë, në Epirin e Ri, nuk ndodhi asgjë e veçantë në mënyrë që t’u jepte historianëve mundësinë për të përmendur emrin e Shqipërisë

......Shqiptarët e Epirit të Ri, prej kohësh i kishin thyer të gjitha betimet dhe marrëveshjet e arritura me Perandorinë  Bizantine, dhe po i shkatërronin provincat e saj.  Nicephorus Gregoras i quajti ata dinakë dhe djaj grabitës të rrugëve. Cantacuzene i quajti të paqëndrueshëm, shqetësues dhe të dhënë pas aventurave. Ai shënon se ata banonin zonat përreth Beratit dhe Kaninës. Në  vitin 1337, ata kishin sulmuar dhe plaçkitur një sërë qytetesh të tjera. Një ushtri që u dërguar për t'iu kundërvënë atyre, bëri që ata t’i ndërpresin reprezaljet e tyre, por menjëherë, sapo ushtria ishte larguar, ata dolën përsëri nga vendet ku ishin fshehur dhe vërshuan gjithandej duke i sjellë më shumë dëme Beratit, Kaninës, Skeparionit [Skrapar] dhe Klisurës [Këlcyra], dhe morën kështjellën e Timoron-it [Tomor] pranë Beratit. Në të njëjtën kohë, John II Dukas, Despot i Epirit dhe Aetolias vdiq dhe la pas tij princin e vogël dymbëdhjetë vjeçar Nicephorus. Pikërisht, në këtë kohë, Androniku vendosi të inkurajojë  shqiptarët që të pushtojnë Despotatin. Për këtë fushatë ai kërkoi ndihmën e dymbëdhjetë mijë këmbësorëve turq  nga Amuri, biri i Ajdinit, një emir Seldjuk në Azinë e Vogël. Në pranverën e vitit 1338, ai kaloi mes Thesalisë dhe sulmon shqiptarët, duke shkatërruar vendin e tyre deri në Durrës. Shqiptarët u tërhoqën nëpër male, por Turqit i ndoqën pas, duke vrarë burrat dhe duke zënë rob gratë dhe fëmijët e tyre. Por shumë prej tyre u blenë dhe u shpëtuan prej bashkatdhetarëve të tyre që i kishin qëndruar besnik Perandorit. U zu një sasi e madhe kuajsh, lopë dhe dele, sepse këto ishin burimet kryesore ekonomike të shqiptarëve. Ata u detyruan që të nënshtrohen dhe t’i binden Perandorit.  Kjo fitore bëri jehonë të madhe dhe solli dorëzimin e gjithë despotatit. Nicephorus i Ri u ngrit në revoltë vitin e ardhshëm dhe ka marrë përsëri pronat e  babait të tij, por Cantacuzene ishte trim dhe mjaft i zgjuar duke arritur ta  mposhtë atë në vitin 1340 dhe për ta kthyer të gjithë Despotatin në një provincë bizantine.  Nicephorus u detyrua të qetësohet duke pranuar titullin Panhypersevastos. Perandori sapo e kishte tërhequr ushtrinë e tij nga Epiri i Vjetër dhe Acarnania, kur, shqiptarët që banonin rajonet rreth Pogonianës dhe Livisda-së, sulmuan qytetet e këtyre krahinave dhe Epirin e Ri, kryesisht Beratin, dhe filluan të torturojnë banorët e qytetit me  sulme dhe plaçkitje të përditshme. Ata vazhduan ta bëjnë këtë gjë edhe  pas vdekjes së Perandorit Andronikus, më 1341. John Cantacuzene, i cili ishte caktuar nga mbreti që po vdiste si regjent për birin e tij, John Palaeologus i ri, do të hakmerrej rëndë mbi ta po të mos ishte penguar nga rivali i tij. Më 1342, pas marrjes së fronit perandorak, ai bëri kushëririn e tij, John Angelus, guvernator të Valachisë së Madhe ose të Thesalisë. Ishte bërë me fjalë që para se të bëhej ky emërim se  guvernatori do të vinte në ndihmë të  perandorit sa herë që këtij të fundit do t’i duhej të luftonte për të nënshtruar grekët dhe shqiptarët në shtrirjet perëndimore të perandorisë. Kur lufta në afërsi të provincave pranë  Konstandinopojës ishte gati për të nisur, ai ishte atje për ta ndihmuar me të gjitha forcat që kishte mundur të bashkonte. Unë besoj dhe arrij në përfundimin se shqiptarët jo vetëm se ishin të shumtë në numër ne Thesali, në atë kohë, por ishin edhe më të kërkuarit për të mbushur rradhët e ushtrisë për shkak të trimërisë që i karakterizonte.........................................................................

........ Unë do të doja të shtoj edhe diçka në lidhje me shqiptarët në Morea. Ne nuk e dimë kur erdhën ata për herë të parë në këtë rajon. Thuhet se Matthew Cantacuzene që arriti ta merrte Shqipërinë  nëpërmjet gruas së tij  serbe, dëboi prej atij vendi të gjithë fisnikët shqiptarë që ai i shikonte të dyshimtë.  Në vitin 1391, në gadishull, pothuaj se ishte një numër i madh shqiptarësh. Demetrius Raul, komandant i Despot  Theodorit të Moresë, formoi një ushtri të përbërë nga shqiptarë dhe Leontarianë dhe, me ta sulmoi Princin Asan Centerion të Achaias i cili kishte  pushtuar Morenë me ndihmën e një komandanti turk që  quhej Vrenes, dhe pushtoi Akuvan. Por Vrenes së shpejti solli një humbje shkatërruese për shqiptarët. Në vitin 1423, Murati II dërgoi për në More, Turachanin [Turhan]. Ata, gjithashtu, sulmuan Turhanin por u smbrapsën. Kur Konstandini Dragases, biri i perandorit Manuel, arriti në More si despot, më 1443 dhe mori kontrollin e Isthmus (Hexamilion), ai gjithashtu, mori nën kontroll edhe  shqiptarët që jetojnë në Pindi, të cilët ishin quajtur Arabaeans. Forca e tij  gjithnjë e në rritje bëri që  Sulltan Murati të ndërmerte një sulëm kundër tij dhe  Despotit të Achaias, me një ushtri prej 60.000 vetash. Ata u orvatën që t’i rrezistojnë, por të braktisur dhe të tradhtuar nga shqiptarët e tyre, shumë shpejt ranë  në duart e turqve. Muhamed II, i biri i Muratit, pushtoi përfundimisht Kostandinopojën  më 1453. Të gjithë prijësat grekë u tronditën. Princat e Moreas, Thomas dhe Dhimitri Palaeologus, ikën menjëherë në tokat prane brigjeve të detit për t’u përgatitur që të hidheshin në Itali. Shqiptarët vendosën që të mos të jenë më të nënshtruar nga ata dhe morën përsipër ta qeverisin vetë Morenë. Ata zgjodhën Manuel Cantacuzenin si komandantin e tyre, një nip i Mateut, dhe mendohet se i shpallën luftë Palaeologut. Në atë kohë, ata ishin të gjithë barinj dhe nuk kishin vende të caktuara për t’u strehuar.  Ata kishin patur mbështetjen e disa prej sundimtarëve të mëdhenj të Peleponnesit, si  Martin Asan Centerion, kunati i  Despotit Thomas, Nicephorus Lucanis dhe Bochalis, Zoti i Leontarit. Morea, më në fund humbi kur despotët, pranuan të gjejnë mbështetje tek ushtria turke e komanduar nga Turhani më 1454. Fat i keq  për Shqiptarët. Ata dërguan përfaqësuesit e tyre tek princat  duke i informuar ata se do të pranonin t’i nënshtroheshin përsëri atyre në se do t’u liheshin të lira të gjitha territoret që kishtin pushtuar dhe gjënë e gjallë që zotëronin. Në këto kushte u nënshkrua një traktat. Por paqja nuk u realizua. Të nxitur nga Lucanis, shqiptarët dhe banorët e tjerë të Moresë refuzuan t’u binden princave dhe kërkuan një ndarje të barabartë të territoreve dhe po ashtu refuzuan që t’u paguanin  turqve  haraçin vjetor prej dymbëdhjetë mijë dukatë. Muhamed  Pushtuesi u kërkoi që të paguanin në avancë haraçin për tre vjet. Më 1453, ai pushtoi, përfundimisht, Peleponnesin me një ushtri të madhe. Rrezistenca dështoi, por ai e pagoi shtrënjtë këtë fitore. Shqiptarët e kundërshtuan atë në çdo hap që ai hidhte. Këtë herë, Muhamedi bëri paqe me despotët, mbajti disa nga pushtimet e tij dhe tërhoqi  Omarin, birin e Turhanit, dhe ushtrinë e tij. Në vitin e ardhshëm, plasi lufta mes dy despotëve: Thomas dhe Dhimitri. Thomas prishi miqësinë me Mohamedin. Shqiptarët e respektuan vendimin e këtij despoti, por shpesh shpirti i tyre i rrëmbyeshëm bënte që ata të ndronin mendjen herë pas here në varësi  të marrëveshjes më të mirë që u ofrohej. Përveç kësaj, shpërthimet e tyre ishin të pashembullta. Muhamedi, në fund, e sheshoi këtë konflikt të brëndshëm në vitin 1460. Ai e mori këtë vend nga duart e dy despotëve duke e bërë Morenë  një provincë otomane. Ai filloi t’i trajtojë shqiptarët më keq se kushdo, duke therur bile edhe ata që i dorëzoheshin. Atij i kushtoi shumë shtypja e rrezistencës së shqiptarëve, por më në fund, Muhamedi mundi t’i nënshtrojë edhe ata. Shqiptarët kanë jetuar në atë trevë qysh nga ajo kohë dhe akoma edhe sot kanë vend-ndodhjet e tyre atje.

Kjo është gjithçka që mund të thuhet tani për tani lidhur me shqiptarët. Materiali është jo i plotë. Në të vërtetë, ky është vetëm një fragment, dhe ngjarjet nuk janë të lidhura siç duhet. Megjithatë, ky nuk ishte faji im, por vjen si rezultat i  mungesës së informacionit të duhur dhe që ka penguar cilindo që ka dashur deri tani që të shkruajë historinë e plotë të shqiptarëve. Unë u përqëndova më shumë në hisorinë e kohës së vjetër pasi kjo është periudha më pak e njohur. Unë vetëm sa preka pak periudhën e tyre më të lavdishme duke e ndërprerë këtë histori pikërisht në atë pikë ku historia e këtij populli fillonte të behëj më interesante. Qëllimi im nuk ishte që të shkruaja një histori të gjatë dhe të plotë. Përpjekjet e mia kanë qënë vetëm për të hedhur dritë mbi prejardhjen e shqiptarëve ashtu sikurse shfaqet tek një numër i madh faktesh dhe dokumentash të renditura në mënyrë kronologjike që çjerrin errësirën, zhdukin konfuzionin dhe hedhin poshtë ato spekullime të paskrupullta mbi këtë popull, duke u përpjekur  që ta bëj të njohur këtë vënd përgjatë gjithë historisë së tij si një komb i cili është ndër banorët më të vjetër të Evropës dhe që kanë ditur të mbijetojnë, megjithë fluksin e grekëve, romakëve, gotëve, sllavëve, frengëve, italianëvet dhe turqve

(*)Johann Thunmann (1746-1778) u lind në Thoresund (Södermanland, Suedi) dhe ndoqi studimet në Uppsala (Suedi) dhe Greifsëald (Gjermani). Më 1772, ai u emërua profesor i Retorikës dhe Filozofisë në Universitetin  Halle (Gjermani), ku ai shkroi traktatin e tij "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen" (Mbi Historinë dhe Gjuhën e shqiptarëve dhe të Vllehëve), Leipzig 1774. Ky është një nga studimet më të hershme të dijetarëve mbi Shqipërinë, të cilët ishin pak të njohur në Evropë në atë kohë. Pas një hyrje të shkurtër, Thunmann na sjell Fjalorin e Theodor Kavalliotis nga  Voskopoja (Moschopolis) me disa shënime në gjuhën shqipe dhe vllahishte (arumune), dhe pastaj ofron një histori të shqiptarëve që është, çuditërisht, tepër e hollësishme për atë  periudhë. Seksioni mbi “Historinë e Shqipërisë” është dhënë në mënyrë të plotë, edhe pse pa shënime.