Nuri Plaku: Ndahet nga jeta poeti Hysen Emiri

NDAHET NGA JETA POETI I PARE FIERAK HYSEN EMIRI

Nga Nuri Plaku

Më datën 21 mars, në moshën 89 vjeçare u nda nga jeta Hysen Emiri, poeti i parë fierak. Qindra shok, miq e të afërm, bashkëmoshatar, veteran të luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, krijues dhe artistë të fushave të ndryshme, poetë e shkrimtarë, i dhanë lamtumirën e fundit njeriut fisnik të këtij qyteti me zërin e të cilit u ngrit zëri i parë i letërsisë së kultivuar. Ishte ende 15 vjeç kur botoi vëllimin “Xixëllime” dhe vuri një gur themeli për kulturën tonë, e cila mbeti një shenjë e dijes dhe dallëndyshja e parë e pranverës poetike të këtij qyteti. Ishte 15 vjeç kur hodhi këtë hap të guximshëm, duke e kthyer krijimin e tij në formën institucionale të librit, dhe duke hapur i pari siparin e bibliotekës së botimeve, për t’i dhënë këtij qyteti një fillim të bukur, në një fushë të bukur.

Hyseni u lind në lagjen “Shkozë” të qytetit të Fierit, më 24 dhjetor të vitit 1924. I ati, Bejtullahu, mbetur jetim në moshën 9 vjeçare, shpërngulet nga Kruja në vitin 1904 dhe vjen në Fier për tu rritur pranë të afërmëve të tij nga nëna, familjes së tregëtarit të njohur fierak, Nebi Gjata, edhe ky ardhur gjithashtu nga Kruja nga fundi i shekullit XIX. Kur arriti moshën 17 vjeçare, Bejtullahu emigron në SHBA dhe kthehet prej andej mbas 8 vjetësh. Bën lidhje martesore në fisin e dëgjuar të Kondajve të Tiranës dhe fillon jetën e tij familjare duke bërë punë të ndryshme nga shkëmbyes monedhash, përpunues lëkurash e deri tek zanati i berberit, me të cilin e lidhi përfundimisht aktivitetin e tij ekonomik. Mbahet mend dyqani “me tre shegerta” në rrugën kryesore ku është sot Bulevardi “Jakov Xoxa” dhe dora e lehtë e usta Bejtullahut edhe në brisk, edhe në darën e dentistit të cilat i përdorte në rastet e urgjencave.

Hyseni u rrit në dy lagje dhe në dy grupe shokësh. Por rrugën e dyqanit e rrihte më shpesh sesa atë të lagjes së vet, pasi nga kjo anë ishte edhe shkolla e ulët ku filloi të merrte mësimet e para, e quajtur, Shkolla nr.2. Edhe shokët e kësaj shkolle përbënin një grupim të rëndësishëm, të cilët do të bënin emër në periudhat e tyre të mëvonëshme. Miço Kallamata, Jakov Xoxa, Koli Xoxe, Miço Panda, Dhimitër e Polikron Kotini si dhe miku i tij më i afërt Janaq Kilica. Në vitin 1933, në moshën 9 vjeçare, kur ishte ende në bangat e kësaj shkolle, i frymëzuar nga ndjenjat e nxehta dhe fryma e thellë patriotike që e përshkonte gjithë popullin, në pragun e festës së 21 vjetorit të Pavarësisë sonë kombëtare, thur vjershën e tij të parë, kushtuar flamurit .”Bam, bam, bam/bien topat në Tiranë/Gjemon toka anë e mbanë/Hidhet bota nga gëzimi/Se si sot në këtë orë/Më 28 Nëntor/U ngrit flamuri në Vlorë/Seç e ngriti lart një dorë/Një dorë plaku por zok mali/Tokë e Vlorës na e fali/Ky qe Ismail Qemali”.

Vasil Xhaçka ish Kryeredaktor i gazetës “Vatra e Rinisë” vjen në Fier, takohet me të dhe i kërkon bashkëpunim.

Kur mbarojnë filloren shkon në Berat së bashku me Janaqin të konkuronin për ciklin e lartë të shkollës 7 vjeçare. Konkursi i ndau dy shokët e fëminisë në dy kahe të kundërt; Janaqi vazhdoi në Gjirokastër, kurse Hyseni në Korçë.

Në bangat e Liceut, Hyseni merret gjerësisht me krijimtarinë e tij letrare. Një nga mësuesit që ka qendruar më pran tij në këto vite, ka qenë Skënder Arrëza. Në këtë kohë fillon të botojë në revistën “Mituria”,”Diana”, “Minerva” etj. derisa në vitin 1939, prezantohet me vëllimin e parë poetik “Xixëllime”

Me “Xixëllimet” historija e letërsisë në rrethin e Fierit hap shtegun e udhës së saj të gjatë e të vështirë. Dihet se fillimet e krijimtarisë së hershme shënohen me “Divanin” e Nezim Frakullës, në gjysmën e parë të shekullit të XVIII-të, përmendet nga studiues të ndryshëm Jul Variboba, për të vazhduar pastaj me poezinë e vetme, “Shqipëria” të Zoi Ndreko Libofshës, botuar më 1910 në “Kalendarin Kombiar” që dilte në Selanik. Por, kurorëzimi i plot i poezisë, me një botim serioz, bëhet pikërisht me “Xixëllimet” e Hysen Emirit.

Libri ka 24 faqe dhe përfshin 17 poezi dhe dy novelëza të vogla, të cilat më shumë ngjasojnë me skicën poetike e që në vitet e at’hershme, për vetë përmbajtjen dhe natyrën liriko-dramatike që kishin, quheshin novelëza. Disa prej tyre janë botuar edhe në shtypin periodik të kohës, si në revistën “Diana”. Vëllimi përmban poezi me tema të ndryshme si: poezi për të korrat, për Gjanicën, për punën dhe vlerat e saj produktive, për qytetin e lindjes, për stinët e vitit, për dashurinë e parë etj. Larmija tematike, imazhet e ndërtuara, stili dhe niveli artistik, përfaqësojnë dëshirat poetike dhe botën e pasur të një djaloshi të ri në formim e sipër. Një psherëtimë e thellë pikëlluese dhe një lumturi e pastër rinore, përshkojnë tej e mban vëllimin duke dëshmuar për frymën romantike letrare që shfaqej tek një pjesë e të rinjve të këtyre viteve, e cila lidhej me natyrën dhe idealizmin, me mandolinën dhe serenatat. Kjo vihet re edhe nga fjalët më frekuente që autori ka vendosur në fondin e kësaj krijimtarie. Mbi 40 raste përmenden loti, psherëtima dhe lumturia, në 14 raste përmendet trëndafili dhe 31 raste të tjera përmendet bylbyli. Kudo nëpër vargje ka një shkrepëtim të prushit rinor nga ku ngrihen në fugim xixëllimat e jetës dhe të shpresës për të ardhmen. Duket e pabesueshme që këto vargje dhe ky temperament krijues ti përkasin një 15 vjeçari.

Një nga vlerat e rëndësishme të këtij libri është korelacioni artistik dhe ideor që krijon ai me figurat dhe ngjarjet kryesore të kombit tonë. Jan dy poezi të tilla që e dëshmojnë këtë lidhje. Poezia e parë titulluar “Flamuri”, kushtuar pavarësisë sonë kombëtare dhe poezia kushtuar Migjenit, mbas vdekjes së tij.

Kontaktin e parë me krijimtarinë e Migjenit, autori e ka marr nëpërmjet “Botës së Re” të Korçës, kurse për vdekjen e tij informohet nga gazeta “Drita” e Zoi Xoxes që dilte në Vlorë.

Në libër kemi gjithashtu edhe kushtime të tjera interesante. Gjithë

libri i dedikohet në shenjë respekti mësuesit të parë të historisë dhe leximit letrar, në filloren e Fierit, Jaja Baços, me një përkushtim shumë të sinqert,”Mësuesit tim – mësimet e të cilit po më kujtohen”. Ndërsa dy poezi të tjera i kushtohen miqve të tij edhe këto duke dëshmuar se një djalosh 15 vjeçar i atyre viteve, dinte si të nderonte njerëzit e vet në mënyrë të kulturuar me krijimet e veta të para.

Është për t’u vënë re gjithashtu se njëherazi me këtë vëllim shënohet edhe çensura e parë letrare në qytetin e Fierit. Fillimisht vëllimi çohet për tu botuar në Korçë tek botuesi Dhori Kote, nga mësuesi i Liceut Skënder Arrëza, i cili e pret me kënaqësi por kur lexon aty dy poezi që fajësonin qeverinë për një aksident që ndodh në puset e naftës dhe për fatin e një lypsi, ja rikthen autorit me pretekstin se nuk kishte fonde. Ndërkohë në vendin tonë ishin shtuar vdekjet nga malarja. Autori rikthehet në Fier nxitimthi dhe frika e malarjes e kap më shumë për librin se do t’i ngelej pa botuar sesa për jetën e vet. Do të ishte dëshmori Rauf Nallbani ai që do ta shoqëronte këtë radhë në shtëpinë botuese të Vlorës dhe tregëtari fierak humanist Nebi Gjata do të sponsorizonte botimin e tij.

Por, komisioni i çensurës  së Prefekturës së Vlorës, i cili kontrollonte edhe shtypshkronjën “Vlora”ku ishte çuar libri për botim, i heq nga ky vëllim të dyja poezitë e sipërcituara dhe një skicë letrare, duke i konsideruar ato si të rrezikshme për regjimin e kohës. Poezitë e ndaluara poeti i zëvendëson në moment me fragmente nga poema e N. Frashërit “Bagëti e Bujqësi” që e kishte mësuar përmendësh dhe me poezinë “Hije - Diell” e cila rastësisht ju ndodh me vete ditën kur ju komunikua kjo çensurë.

Libri u botua në 1000 kopje dhe ndër të parët që do ta merrte këtë libër mbas botimit, ishte shoku dhe miku i tij i afërt, Jakov Xoxa. Me këtë fakt, ky djalosh dha stafetën e parë letrare e cila do të çohej në mënyrë simbolike brez pas brezi te krijuesit e tjerë fierak.

Me shpërthimin e Luftës, Hyseni ashtyu si edhe mjaft të rinj të tjerë të vendit, i ndërprenë mësimet dhe u përfshinë në lëvizjen e madhe të kohës. Tashmë midis të rinjëve fierak Hyseni ishte më i njohuri. Ai kërkohet ndër të parët nga Qemal Stafa kur vjen në Fier, për të krijuar së bashku Organizatën e Rinisë Antifashiste të Fierit, duke u bërë tashmë, pjesë e lëvizjes së madhe të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të këtij qyteti.

Ishte shokë moshe dhe lodrash me Heroinën e Popullit Liri Gero, me dëshmoren Penallopi Piro, vëlla i partizanes Hajrie Emirit, djali i hallës së nënës së tij ishte dëshmori Rayf Nallbani, djali i xhaxhait ishte dëshmori Adem Emiri, shok me Petro Sotën, Mark Dashin, etj. Mbas formimit të Organizatës së Rinisë Antifashiste ngarkohet me detyra të ndryshme të lëvizjes. Është një fakt mjaft interesant konvertimi i realitetit të tij jetik në realitetin artistik të fabulës “Nusja dhe shtetrrethimi”, skenar i shkruar nga shkrimtarja Elena Kadare, mbështetur mbi novelën e tij “Te çezma e Lirisë”. “Nusja” e vërtetë është Hyseni dhe postblloku i kalimit të tij është ura e Mbrostarit. Hyseni kishte marr detyrë të hidhej në ilegalitet por ujrat e shumta të lumenjve nuk e lejonin kalimin e menjëhershëm të tyre. Atëhere organizohet “dasma”. Hyseni me fustan të bardhë hipën në pajtonin e Kosta Toskës i rrethuar nga tezet, hallat dhe të afërm të tjerë, kalojnë urën. Tek kthest e Vajkanit e priste Petro Sota me veturë. Shkojn në Elbasan dhe aty punon për disa muaj me rininë së bashku me Alqi Kondin, Janaq Kilicën, Kol Priftin etj. Mbas kësaj periudhe, kalon në qytetin e Shkodrës në prapavijë duke u marrë me shtypin e luftës. Aty punon me Zija Shkodrën e Vehbi Balën. Shpesh shkonin edhe në shtëpinë e Jup Kastratit për të bashkëpunuar.  Për të humbur gjurmët punësohet në dhomën e tregëtisë së këtij qyteti.

Në prag të çlirimit kalon në Brigadën e 24 “arqiprok”, (shkrues). Qendron aty për disa javë deri sa ndërkohë çlirohet edhe Shkodra dhe kthehet në qytetin e lindjes, duke dëshmuar gjatë kësaj periudhe se  i përkiste atij brezi të rinjësh e të rejash që u poqën para kohe duke u përfshinë totalisht në zjarret e Luftës së Dytë Botërore për të shkruar me gërma gjaku një nga faqet më të lavdishme të historisë sonë komëtare.

Mbas çlirimit Hyseni vazhdon studimet e shkallëzuara deri në Universitetin e Tiranës, në degën Histori dhe Gjuhë–Letërsi shqipe. Punon mësues në shkolla të ndryshme të rrethit të Fierit dhe drejtues në disa prej tyre. Ndërkohë, vazhdon të shkruaj e të botojë në organe të ndryshme të kohës si “Pionieri”, “Farosi”, “Zëri i Rinisë”, “Nëntori”, “Hosteni”, “Kultura Popullore”, “Java”, etj.                                  Krahas prozës e poezisë, angazhohet veçanërisht në gjininë e humorit dhe publicistikë. Shumë nga këto shkrime janë ende të pambledhura në botime të veçanta. Një pjesë të tyre jan nënshkruar me pseudonime të ndryshme sipas traditës shkimore të kohës, si; “Hyri”, “Hylberi”, “H.B”,”etj. Në shkrime për të vegjël ka përdorur gjerësisht pseudonimin “Ceni i vogël”.

Në vitin 1961 boton në revistën “Nëntori” novelën “Tek çezma e Lirisë”, kushtuar shoqes së tij të fëminisë, dëshmores Liri Gero. Novela u dramatizua nga trupa e Teatrit Kombëtar të Tiranës dhe u shfaq në Vlorë në vitin 1962 në festën 50 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë. Në sallë merrnin pjesë midis udhëheqësve të tjerë të shtetit të athershëm edhe Enver Hoxha. Përshtypja e pjesës teatrale qe aq mbresëlënëse për të pranishmit sa vet ai u interesua të informohej më hollësisht për ngjarjen e dramatizuar dhe fill mbas këtij rasti, dëshmorja Liri Gero u shpall Heroinë e Popullit.

Po ashtu me mjaft sukses është dhënë në kinemanë “Morava” të Korçës, nga Teatri i Ushtrisë edhe premiera muzikore “Mbrojtësi i lirisë”, kompozuar nga dirigjenti Kristo Kono, me  tekst të Hysen Emirit. Kjo premierë i kushtohej heroizmit të ushtarëve shqiptarë në mbrojtje të kufijve të vendit në provokacionet greke të dy gushtit të vitit 1949.

Por krijimtaria më e rëndësishme e këtij autori është proza e cila ka ngelur në dorëshkrim. Ai ka dy romane në gjendje të tillë; “Dritë në mjergull”, në dy vëllime dhe “Ajo leshëverdha angleze”. Ky i fundit i kushtohet njërit prej shokëve të tij të fëminisë i cili u vra në Egjypt për çlirimin e këtij vendi nga zgjedha angleze. Po ashtu, ruan edhe disa vëllime të tjera me tregime dhe novela si dhe komedinë “Deputeti me cilindër”.

Krahas punimeve letrare dhe publicistike Hysen Emiri është marrë gjerësisht edhe me punime studimore dhe hulumtuese në fushën e historisë sonë lokale. Rezultat i kësaj pune disa vjeçare ka qenë botimi i librit “Historia e Fierit”, në vitin 2002. Libri përfshin 322 faqe dhe është reçensuar dhe paisur me parathënie nga shoku i tij i shkollës fillore, Prof. Dr. Koli Xoxi.

“Autori është kujdesur për historinë e Fierit që në rininë e tij, duke mbledhur materialin e domosdoshëm për paraqitjen e një historie ashtu siç ajo është, pa i shtuar dhe hequr asgjë, thot Prof. Dr. Koli Xoxi. Aty shohim Fierin e periudhës së lashtë romake deri në vitin 1945, duke kapërcyer çdo peripeci për shkak të shpirtit të tij krijues.”

Ndërsa në arkivin e Institutit të Folklorit në Tiranë, gjenden të arkivuara qindra faqe folklori dhe etnografie, të mbledhura prej tij.

Në vitin 2003, Hysen Emiri boton monografinë kushtuar mësuesit Jani Boçova, titulluar “Mësuesi njeri.” Edhe ky është një libër me një këndvështrim origjinal dhe hulumtues, kushtuar një aktivisti të arsimit tonë në vitet e para mbas çlirimit e deri në fundin e viteve ‘80.

Me ikjen e Hysen Emirit poezia fierake humbi simbolin e saj, ndërsa krijuesit fierak shokun, mikun dhe njeriun fisnik që i donte dhe e donin aq shumë.