Gëzim Llojdia: Gërmimet arkeologjike në Himarë

GERMIMET ARKEOLOGJIKE NE ZONEN E HIMARES

NGA GËZIM LLOJDIA

Shpella   e Himarës me emërtimin:Shpella e Spilesë është shpallur monument kulture  me vendim e  Rektoratit të universitetit shtetëror të Tiranës ” Nr.6, datë 15.1.1963- “Mbi shpalljen e monumenteve të kulturës. 2. Shpella e Spilesë, në fshatin Himarë.

Shpella e Spilesë në këtë vendim renditet e dyta pas shpellave  të fshatit Velcë në zonën e lumit të Vlorës,   u përkasin  kulturës së neolitit të vone të  mijëvjeçarit III p.e.re.Mirëpo shpella në Spile kujt kohei përket? Shpella e Spilesë a është në të vërtetë shpella  e Ciklopit?

Zëra mediatik  përcjellin në kujtesë tonë emrin e  Odisesë dhe kthimin e tij në Itakë,gjatë këtij udhëtimi   të pambarimtë, skena e  ndeshjes me Ciklopin mbetet një krijim i shkëlqyer i mitologjisë. Përtej cipës së mjegullt  7 fshatrat, që  prek çdo mëngjes  firoma  e detit janë në një trandje të vazhdueshme historike  e mitike. Gërmadha të çmuar të tokës shqiptare për shekuj  janë  ruajtur me fanatizëm nga nëntoka jonë .Kohët qiellore  nuk i fshinë dot gjurmët. Ajo është  plotë dhe vetëm me  thesaret arkeologjike, që presin ndriçimin në dritë se një histori  e vërtetë shkencore e saj duhet shkruar. Nga objektet arkeologjike sipas informatave të fillim vitit ‘ 91  nw brig jet shqiptare të detit Jon, nga Kepi i Gjuhëzës gjer në Kapoqefal të Sarandës, janë zbuluar 20 fortifikime pre-historike. Një ndër ato objekte historike është shpella e Spilesë.

Pozicioni i Qarkut Vlore dhe përshkrime te shkurtra(Guida  e trashëgimisë kulturore të qarkut Vlorë)

Qarku Vlore është i përberë prej rretheve Vlore, Sarande, Delvine. Shtrihet ne pjesën jugperëndimore te vendit dhe laget nga deti Adriatik dhe deti Jon. Qendër e Qarkut është qyteti i Vlores, e cila është qendër tregtare, industriale dhe e ndërlidhjeve te shumta.Himara .Ne krahinën e Himarë bëjnë pjese qyteti  i Himares se bashku me fshatrat Palas, Gjilek, Dhermi, Iliaz, Vuno, Qeparo, Kudhes, Piluri. Krahina e Himares shtrihet përgjatë bregdetit te detit Jon, duke filluar nga veriu ne Llogora e deri ne lumen e Borshit ne Jug. Nga veri- lindja, lindja dhe jug-lindja rrethohet nga vargmali  i Akroceraunit me majën me te larte atë te Çikës me lartësi 2045m mbi nivelin e detit. Ne krahinën e Himares rrjedhin përrenjtë e Ksarrollakos, te Polopotamo, te Gjipes, te Vishes dhe te Qeparoit, te cilët ne periudha shume te nxehta te vitit mund dhe te shterojnë. Gjiret kryesore ne det janë ato te Spilese dhe te Panormit (Porto-Palermos).

Pasurite kulturore, historike dhe artistike prezente

Ne territorin e Bashkise Himarë objektet kryesore te cilat përbejnë pasuri kulturore, historike dhe artistike janë: Ne Gadishullin e Karaburunit: guroria romane Gramata, kisha e Shen Adreas.

Ne Dhërmi: Manastiri I Panajase (Shën Mërisë), Manastiri i Shen Thodhorit, kisha e shen Stefanit, Shpella e Pirateve, shpella e Parashqevise, kisha e Shen. Nikolles, lagjia e vjetër e fshatit Dhërmi me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, Kulla e fisit Vretos dhe Kulla e fisit Kumi etj. Ne fshatin Iliaz: manastiri I Stavridhit. Ne fshatin Vuno: shtëpitë me arkitekturën karakteristike te zonës. Ne fshatin e vjetër  Himarë: Kalaja e Himares është një fortifikim qe i përket shekullit te 3-te para erës sonë dhe vazhdon ne periudhën e mesjetës. , Kisha e Akipeshkopise, kisha e Kasiopise, kisha e Shen Pandon, kisha e Athalit, lagja e vjetër me shtëpitë me arkitekture karakteristike.

Ne qytetin Himare:Shpella e Omerit e cila I ka dhene dhe emrin qytetit (Spile), kisha e Shën. Marinës. Ne Panormi: Kalaja e Porto-Palermos dhe Kisha e Vasilikes (gruas se Ali Pashes). Kjo kala thërritet ndryshe edhe Kalaja Pashe Tepelenës, ndodhet ne afërsi te Himarë, ne gjirin me te njëjtin emër. Kjo kala u projektua nga nje inxhinier francez ne formën e një pesekendeshi. Porta e hyrjes ndodhet nga ana e lindjes. Muret janë te trashe 1.6m. Ne shënimet e tij konsulli francez Pukevil shënon se me 1806 ali Pashe Tepelena, i rezervoi atij nje pritje ne kalanë e Kastrise, Himare. Sipas studiuesve te quajtur te bregdetit Janko Palit, ne ballin e portës te kësaj kalaje jene te gdhendura me germa greke ne stilin bizantin.  Ne Qeparo: fshati  i vjetër Qeparo me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, shtëpia e Ali Pashes, Manastiri I Shen. Dhimitritit, Kembanaria e kishës se fshatit Qeparo, Kalaja e Vjetër etj.

Hulumtimet kryer  në këtë zonë flasin për disa ekspedita dhe shënime udhëtarësh,gjeograf apo arkeolog. Ne vitin 1939, arkeologët kryejnë  gërmimet e para në shpellën e Spilesë (Himarë), botuar nga .Domeniko Mustilli, gërmimet para ne shpellën e Spilese (Himarë), botuar nga D.Mustili, provoi se shpella ishte banuar ne Epoken e Neolitit te Ri(3000-2100 p.Kr.)Një fakt që njihet është se për   Cardinin kemi një i formacion të bollshëm  nga arkeolog dhe studiues të Institute of Ëorld Archaeology, University of East Anglia, Norëichtë cilkët shprehen se ka  regjistruar mbi 60 shpella natyrore në fshatrat lumit të Vlorës  e Vlorës  më saktësisht 10 shpellat e Velcës  dhe Sarandës më shkoqur në pjesën jugë-perëndimorë nga shpellat e Karaburunit në Sarandë. 1971-1990 JANO KOCI drejton gërmimet në fortifikimet prehistorike ne Karos, Ngure e Kukum.(Qeparo). Ne kodrën e Sopotit zbulon, fortifikimin parahistorik dhe akropolin, banesat dhe nekropolin e qytetit antik. parahistorik, linjën e murit, hyrjet, dhe banesat e qytetit antik si dhe varet me ndërtim monumental. Ne kalanë e Himarë, zbulon, fortifikimin ne Kastane. Një banese antik te fortifikuar ne Borsh, një vile e romake, dhe një vendbanim mesjetar Qeparo. Arkeologet N.Ceka viti 1984,Muzafer Korkuti 1981 drejtojnë respektivisht gërmimet ne një banje romake ne Spile dhe ne fortifikimin parahistorik ne Badher të  Borshit. Në vitin 2002-2003Ilir Gjipalit me gërmimin shqiptaro-anglezë në  shpellën e Spilesë provuan banimin e saj që në epokën e mezolitit (8000 vjet p.kr ). Përmendet për herë te parë në mbishkrimet e Theorodokëve te Delfit.  Ne shek. I m.Kr., PLINI referon fortesat Himara dhe Meandria(Sopoti) Akrokerauneve. Ne shek. III-IVm.Kr,ne tabelën Peutigeriana Acrocceraunia përmendet si një stacion i rendesishem ne rrugën  ne Foinike .Vitet(527-565). Himara, përmendet nga Prokopi i Cezarese si fortesë, ndërtuar nga Justiniani. Ne vitet 528-548. Stefan Bizantini i fundit, përmend krahinën me emrin Kaonia. Mbas këtyre viteve krahina do përmendet me emrin e Himarë.

Burimet e shkruara, dëshmojnë se Himara ne lashtësi ishte vendi   i fisit të Kaoneve, fisi rëndësishme i Epirit,krahas Molloseve dhe Thesproteve. Fiset Kaone zotëronin Epirin para mollosëve. Plini (referon se emri Kaoni, vinte nga kaonet e bregdetit te Akrokerauneve, ku ndodheshin fortesat Himaira, poshtë se cilës ndodhej burimi i ujit mbretëror, e me tej Meandria(qyteti antik ne Borsh), Kestrina etj.

Cardini ka  regjistruar mbi 60 shpella natyrore

Karen Francis, Institute of Ëorld Archaeology, University of East Anglia, Norëich shkruan: Në qershor të vitit 2000, një ekip arkeologësh nga Instituti i Arkeologjisë Botërore, Britania e Madhe, dhe Instituti Shqiptar i Arkeologjisë ka filluar një studim në terren në Shqipërinë e jugut. Qëllimi i projektit ishte të ri-gjetur një numër i "humbur" shpella prehistorike dhe faqet sipërfaqësore që janë hulumtuar të parë në vitin 1930 nga një arkeolog italian, Luigi Cardini. Në vitin 1930, drejtori i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, Luigi Maria Ugolini, rekrutohen Cardini si prehistorian të misionit. Ndërmjet viteve 1930 dhe 1939, Cardini udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore dhe, me ndihmën e një udhëzon disa përkushtuar shqiptarë, plotësisht dhe regjistruar mbi 60 shpella natyrore.

Sezoni  i vitit 1939 Cardini ,vijon K. Francis,  u zhvillua gjatë dhjetë ditë dhe, për aq sa dimë, ishte vizita e tij e fundit në Shqipëri, edhe pse ajo ishte edhe më produktive e tij në drejtim të hulumtimit. Në qershor të atij viti, vetëm dy muaj pasi trupat e Musolinit kishte pushtuar Shqipërinë, shpërnguljes Mbreti Zog, Cardini ka  hulumtuar shumë në bregun lindor ku ai ka bërë disa nga zbulimet më të rëndësishme arkeologjike. Fletoret e tij tregojnë se ai udhëtoi gjerësisht në zonën midis Sarandës dhe Vlorës dhe ishte ende në vijim të informacionit të tij, që ishin raportuar  nëntë vjet më parë. Gjatë këtyre dhjetë ditëve të fundit në Shqipëri, Cardini zbuloi site me  sipërfaqja paleolitit në Xarrë; shpellat e Himarës dhe Shën Marina dhe  strehimet në gur apo shpellat eKanalit. Një muaj më vonë, Cardini  me padurim  ia kalojë rezultatet e ekspeditës së tij Mustilli:

"Ajo nderon mua për të ofruar për Shkëlqesisë tuaj një raport të shkurtër mbi rezultatet e kërkimit paleontologjisë kryer në emër të Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, drejtuar nga vetë ...... Ky hulumtim na mundësoi të konstatojë ekzistimin e një depozitë të madhe paleolitit në  sipërfaqe në afërsi të fshatit Xarrë, një  strehim në gurë(shpellë)në shpatet e maleve  të Kanalit dhe një kompleks i pesë shpellave  ngjitur në afërsi të fshatit Himarë, me reliket e bollshme të  një kulture Eneolitike në bazën e tyre ..... Këtofaktor paleoliti, të cilat për herë të parë janë të sinjalizuara në Ballkan, jep rëndësi të madhe në  Xarrë. Gjetjet  janë thirrje për një studim sistematik të zonës, i cili duhet të plotësohet nga hapja e një numri të  madh llogore  të gërmimeve. Këto me siguri do të japë të dhëna të sigurta për depozitimin dhe gjithashtu mund të zbulojnë të dhëna të dobishme për faunë, një interpretim më të saktë të depozitimit '[Istituto Italiano di Umana Paleontologia (IPU), Cardini Njoftomi 4 korrik 1939].

Zbulmi Cardini viti 1939

Nga shpellat ekzaminuara gjatë anketës, një ose dy zbuloi prova të mrekullueshme të pushtimit parahistorike. Me interes të veçantë ishte një shpellë të madhe në qytetin bregdetar të Himarës, ku kishte Cardini  me punëtorët shqiptarë kryen  gërmime në vitin 1939:"Shpellat Himare: kjo shfaqet në lokalitetin e Spilesë, në afërsi të bregdetit Adriatik ..... Një hendek fillestar gjykimi kryhet në 4 qershor u zgjeruar dhe thelluar më 8 dhe 9 ........ Unë e bëra  një verifikim në  natyrë e cila qe  mjaft vend interesante, i cili do të kërkojë një fushatë të gjatë gërmimeve-shumë premtuese në drejtim të rezultateve për shkak të masës së depozitimit, bollëku i mbetjeve arkeologjike dhe fauna dhe më  rrallë stratigrafike qarta ,mendova nuk  është më të mirë që depozitat brenda saj, të cilat mund të hulumtohen direkt në një moment më të favorshëm, duke përdorur mjete dhe pajisje të sugjeruara nga IPU [shkencës ': Cardini, 4 korrik. 1939 notebook].Në mbërritjes në Himarë, ne kaluan pjesën shkëmbore të Gjiri i Spilesë dhe në atë që ishte një port i vogël, përshkruar nga Cardini:

"Fshati shtrihet në kodrat e vogla,të cilat në veri mbyllen  jashtë portit të vogël që është mbyllur nga dydegëzim shkëmbore arritur në det. Degëzimi gjithashtu formojnë një plazh të vogël, e cila ka disa shtëpive dhe një hotel i vogël.

Tre nga shpellat e hapura dhe këto janë aq afër sa për të formuar një depozitë të vetme në faqen e pjerrët në bazën e saj, 20-25 metra të gjerë.

Dy shpella, të cilat duken të jetë e mjaftueshme, por ulet  disi, hapur në një nivel më të lartë, pak më shumë se 100 metra nga të tjerët.

Shpella që provuan ka një hyrje tetë metra të gjerë, është 32 metra e gjatë, gjashtë deri në shtatë metra e lartë dhe është më i madhi i të gjitha '[IPU: Cardini 1939 notebook].

Skena qetë, përshkruar nga Cardini nuk ishte më e dukshme. Plazhi që përmbante vetëm një hotel të vogël dhe disa shtëpive ishte bërë një -qytet para  dhe shpella që e mbante  aq shumë potencial për Cardini nuk ishin më të dukshme nga buza   e ujit. Duke shqyrtuar fytyrë shkëmb brenda nxisë jugore të plazhit të zhvilluar, ne ishim në gjendje për të gjetur tre nga pesë shpellat ilustruara në hartën Cardini së, shpella 1, 2 dhe 3 (Shpellë 1, shpella më e madhe ku Cardini kryer gërmime të suksesshme, ishte ende e paprekur, por e  fshehur prapa themeleve  konkrete të një hoteli të ndërtuar pjesërisht

Shpella ka një hyrje të madhe dhe shtrihet për rreth 30 m në kodër. Brenda, atmosfera ishte e lagësht, me myshk dhe alga. Edhe pse pjesa e shpellës ende duket të përmbajë depozitat e thella që Cardini  ka marrë mostra, sipërfaqja  është mbushur me mbeturina. Si rezultat i kësaj mbeturinave nuk ishte e mundur për të vëzhguar hendek, nga e cila ai u gjet kockave të kafshëve, mjetet stralli, qeramikë dhe vatrat, nga mbi dy metra e stratigrafia (Mustilli, 1941). Ky material është datuar në periudhën Eneolitikë, helenistike dhe periudha romake. Edhe pse Cardini  solLi përfundimin se Shpella 1 ishte edenjë për hetim në  të ardhmen shkencore, ajo nuk ishte në gjendje të kthehet atje dhe sot shpella dhe depozitat e tyre në masë të madhe janë të rrezikuar nga zhvillimi i ndërtimit modernë.

Shpellat e  Himarës tani të kërkojë një rivlerësim të hollësishëm, para se arkeologjia e  vlefshme  Cardini është shkatërruar përgjithmonë.