Minella Gjoni: Krijimtaria e Prof. Ymer Çirakut

MINELLA GJONI (Mësues i Merituar) “TIPARET INDIVIDUALE TË  STUDIUESIT YMER ÇIRAKU DHE KOHERENCA E BOTËVËSHTRIMIT TË TIJ” (Shkëputur nga libri studimor “Fjalë zemre – studim letrar për krijuesit e Sarandës” 2012)

Mbi krijimtarinë studimore të Prof. Ymer Çirakut

Prof. Dr. Ymer Çiraku është një studiues sistematik i letërsisë

shqipe dhe i krijimtarisë së poetëve që kanë lënë gjurmë në

letërsinë tonë në vite e deri tek brezat e rinj. Ky rrugëtim studimor

ka nisur në Sarandë.

Prof. Çiraku jo vetëm rendit, por mundohet të kapë filozofinë

e kësaj krijimtarie në vite. Vërej se ai e ka mirë parasysh thënien:

“Mos shikoni atë që lexoni, por atë që kuptoni nga ajo që keni

lexuar”. Pikërisht duke u mbështetur në këtë filozofi, futet thellë

në studimin e çdo krijuesi, duke u përpjekur të depërtojë deri në

amën e ngjizjes së krijimit dhe nënshtresëzimeve kuptimore.

Bota është e handakosur dhe e mpakur. Ka në të personalitete

të famshëm, të shquar që i kanë ngritur vetes piedestal. Ka

dhe histori të dukur në muzeume madhështore para të cilëve të

gjithë përulen, por këta persona të shquar e këto muzeume

shërbejnë vetëm për të shenjtëruar botën ashtu siç është e ashtu

siç duket.

Ne jetojmë në epokën e përmbysjes rrënjësore të mënyrës

së vjetër të jetesës, në epokën kur te njeriu po ngjallet ndjenja e

dinjitetit të tij personal, në kohën kur ai po bëhet i ndërgjegjshëm

dhe po e kupton veten e tij si një forcë që e ndryshon me të vërtetë

botën. Këtë ka mundur ta zbulojë studiuesi Ymer Çiraku në veprat

e veta sidomos kur u referohet vrulleve e talenteve letrare. Duket

sikur parafytyrohet vera që zien, që e nxjerr përpjetë tapën dhe

madje e çan vetë shishen.

Ai hedh idenë: “Fusha e shkencës letrare ka ardhur koha të

bëhet më polifonike, kërkohen studime historiko- letrare, të

teorisë së letërsisë, kritikës universitare në kuptimin e

pikësynimit për shqyrtime sistematike, me modele etj.. Ka

gjithashtu vendin e vet dhe eseja që kanë filluar ta lëvrojnë vitet

e fundit sidomos shkrimtarët, duke shmangur dhe ndonjë

paragjykim për të”.

Këndvështrim avangardist i kritikës së Prof. Çirakut në evidentimin e individualiteteve

krijues të letrave shqipe

Studimet e Ymer Çirakut nuk janë përsëritje e askujt. Ato

janë gjykime individuale të një njeriu me një shtrirje të gjerë

mendimi, të një eruditi, sidomos një njohës i mirë i letërsisë

shqipe në shoqërim të historisë së saj. E ka parë krijimtarinë e

secilit në kohën që kanë shkruar e për kohën që kanë shkruar.

De Radës i ka dhënë vendin e rolin e vet të kohës, por Martin

Camajn e ka parë në kohë të reja e moderne, i ndikuar nga rrymat

aktuale të letërsisë botërore.

Sa të vështirë e kanë studiuesit e letërsisë, kur merren

seriozisht me të e shpreh bukur kritiku Adriatik Kallulli:

“Ata të paktë kolegë që janë marrë për vite dhe vite radhazi

me studimet për letërsinë dhe kritikën letrare, e dinë fort mirë

se ç’vështirësi përbën hartimi i një përmbledhjeje, ku të treten

bashkarisht edhe tiparet individuale të një kritiku, edhe

koherenca e botëvështrimit të tij, edhe evolucioni i natyrshëm

që ai duhet të përftojë në pajtim me rrethanat dhe ndryshimet

që ndodhin në mbarë jetën e shoqërisë”. (Adriatik Kallulli “Pema

e jetës” bot. OMSCA 2002, fq. 3)

Vetë Prof. Çiraku shprehet: “Çdo letërsi e vërtetë, në rrugën

e vet, mbartet me misionin e palëkundur për të fituar betejën

me letrarësinë, pra të bëjë të mundur për t’u identifikuar e

hirësuar në të”.

Studimin letrar Prof. Çiraku e ka ngritur në shkallët e kohës,

duke iu larguar disi kritikës tradicionale. Kap fenomene që i japin

shtysë shoqërisë. Nuk është një numërim faktesh, veprash a

ngjarjesh, por hyn thellë në të duke gjetur thelbin e mendimit,

figurën e goditur. Nuk është thjesht një konstatues, por një filozof

mendimi duke e qëmtuar atë, aty ku gjendet në veprat letrare.

Thotë: “Përsa i përket interpretimit të modernizuar, kjo prirje

është ndjerë sidomos në shqyrtimin e letërsisë moderne të shek.

XX... . Emërtimi konvencional “letërsi moderne” është

prezantuar kryesisht me të kuptuarit e një letërsie që i ka

përpunuar në shkallë të lartë nivelet e ligjërimit”.

Penave më të rëndësishme të letërsisë shqipe u ka zbërthyer

kodet letrare, i analizon e jep opinione për ta. E quan Martin

Camajn qytetar presticioz të “republikës së letrave”; Lumo Skëndon

“personalitet të autoritetshëm”, tek i cili mishërohej eruditi i madh

i kohës, publicisti dhe botuesi ekzigjent, përcjellësi i traditës së

Kristoforidhit e Frashërllinjve, përkthyesi dhe analisti; Konicën

“është i pari që zgjodhi modelin kritik përkundrejt modelit mitik”.

Për Poradecin thekson: “Gjithë vjersha i ngjan një kumbimi

simfonik, të kthjellët e paksa të ngadalshëm si në simfonitë

Bethoviane. Është pothuajse një psherëtimë e thellë njerëzore si e

dalë nga zemra e dheut, përshtypje që e krijon jo vetëm fabula e

pasqyruar, por edhe një varg tingujsh e pjesëzash gjuhësore që

transmetojnë këtë gjendje”.

Mund të vazhdonim kështu për shumë figura. Qëllimi i

theksimit të këtyre sekuencave nga unë është të argumentoj se

Prof. Ymer Çiraku është një përcaktues i saktë, i qartë, me

mendim të përzgjedhur për këto figura, pak i kursyer në fjalë,

por ato të japin imazhin e plotë të këtyre personaliteteve të

pangatërrueshëm të letrave shqipe edhe sikur më tej të mos ta

vazhdosh mendimin.

Gëtja thotë tek një poezi e tij “Zotat kur u zgjova nuk m’i

kishin marrë të gjitha” (Gëte “Vepra të zgjedhura” vëll 4 fq. 178

Tiranë 1998).

Edhe pse të cfilitur nga kohët, vendi ka nxjerrë një varg

shkrimtarësh të shquar që na kanë lënë në fondin e letrave shqipe

vepra në thelb të qëndrueshme, me individualitet artistik dhe

me të vërteta të rëndësishme, të cilat herë - herë janë thënë açik

e herë të tjera në guackën e figuracionit e të gjuhës ezopike.

“Asgjë nuk duhet mbytur e mospërfillur”, - thotë studiuesi

Zejnullah Rahmani, ndërsa Sabri Hamiti argumenton se “vetëdija

letrare mund të përcaktohet nga studimi i gjithë korpusit krijues

të shkrimtarit, domethënë dhe nga ajo që është botuar dhe nga

ajo që ka qenë “djepi dhe vorri i tij”. Dhe studiuesi Ymer Çiraku

përpiqet që të jetë gjithëpërfshirës.

Letërsia arbëreshe e jo vetëm, në optikën e studiuesit Ymer Çiraku

Studiuesi i vëmendshëm Prof. Çiraku nuk ka lënë jashtë

gjykimit një epokë letrare më në zë të historisë së letërsisë

shqiptare, atë arbëreshe. Është ndalur në disa veçori të

romantizmit në veprën e De Radës apo krijimtarisë së Lluka

Perone në kontekstin e poezisë arbëreshe, por dhe në rolin e

letërsisë arbëreshe sipas Çabej.

“Që nga brigjet e përtej detit për katër shekuj me radhë u

sollën nga kjo anë zëra të përmallur arbëreshë, të patërhequr e

plot drama. Të rihyje përsëri në këto vise qoftë edhe shpirtërisht,

qenkej tepër më e vështirë se ikja”, - shprehet Prof Çiraku. I

pëlqen të citojë vetë Çabejin kur shprehet: “... paraqesin një pjesë

të botës ballkanike m’u në mes të jetës latine... kjo është vatra

shqiptare... jeta e përditshme nëpër fusha e ara, nëpër bregore

e vreshta me skenat idilike ndanë krojit”.

Prof Çiraku dallon e thekson se “poezia arbëreshe në rrafsh

diakronik paraqitet si fragment i njësisë së universit të letërsisë

shqipe, por në disa aspekte shfaqet edhe si univers më vete,

specifik. Kjo poezi, përveç shpërthimit të natyrshëm talenti, është

dashur të jetë dhe mjet qëndrese në aspektin gjuhësor e kulturor.

Poezia mund të pohohet se ka qenë ai balsam e përkryer që e ka

penguar humbjen e kujtesës etno - kulturore të shumë e shumë

ngulimeve arbëreshe.

Më ka mbajtur peng për disa minuta gjykimi i prof. Çirakut

me studimin “Letërsia greke në shqip- urë komunikimi”. Është

një letërsi e fqinjit tonë, me të cilin na kanë lidhur fatet e historisë

ballkanike, por dhe në ndonjë rast na kanë larguar nacionalizmat

e shëmtuara. “Gjithsesi, - siç shprehet Prof. Çiraku, - ky fat

historik ka kultivuar mjaft elemente të përbashkët nga kultura

materiale e shpirtërore, aq sa shpesh ka qenë e vështirë të

shkoklaviten protoorigjinat e shtegtimeve dhe qarkullimeve

kulturore që gati ngjajnë si lëvizje të përjetshme në hapësirat e

galaktikës ballkanike”.

Vetë e pranon Prof. Çiraku se në letërsi nuk janë distancat

gjeografike që përcaktojnë afritë apo largësitë, por ca shenja të

tjera që globalisht përfshihen në regjistrin estetik... madje këtej

u përcoll që në kohërat antike prania e kulturës gravitacionale

për tërë njerëzimin. “Ballkani nuk ishte thjesht një rrugë kalimi,

por një mitër veprash të reja epokale, që vazhduan dhe më pas

të krijohen”.

Një jetë mes studimesh

Prof. Ymer Çirakut i shkoi jeta mes studimesh me vlera

kombëtare e më gjerë. Pena e Profesorit të nderuar ka shndritur

herët duke rrezatuar në breza të tërë studentësh dashurinë për

letërsinë shqipe e rrjedhimisht për kombin shqiptar. Ka studiuar

shumë vepra e epoka. Për secilin ka dhënë mendimin e vet

shkencor e profesional. Me studimet e tij po le gjurmë në histonë

e letërsisë shqipe. Ato janë bërë pjesë e ndërgjegjësimit të

studentëve dhe të të gjithë atyre që merren me letërsinë. Mes

tyre do të veçoja monografitë “Bota poetike e Martin Camajt”,

“Struktura e një krijimtarie letrare (Monografi mbi dramën e Kol

Jakovës”, “Në zbërthim të kodeve letrare”, “Gjurmime në letërsinë

shqiptare” japin modelin artistik e estetik se si duhet realizuar

një studim serioz me një metodikë shkencore duke u futur deri

në detaj të krijimit e synimit të vetë figurave që analizon.

Prezantimet e tij në konferenca, në simpoziume, në

promovime vlerash brenda kombit e në ato ndërkombëtare e ka

bërë atë një personalitet, akademik, ku pa frikë i referohesh

kompetencës së tij.

Prof. Ymer Çiraku ka shkruar këta libra:

1. Në zbërthim të kodeve letrare (studime, ese)

2. Struktura e një krijimtarie letrare (Monografi mbi dramën

e K. Jakovës) (studim)

3. Bota poetike e Martin Camajt (studim)

4. Gjurmime në letërsinë shqiptare (studim)

5. Letërsia bashkëkohore shqiptare (bashkëautorë: Ymer

Çiraku, Agim Vinca, Bashkim Kuçuku, Natasha Lushaj)

Teksti zyrtar i Letërsisë për shkollat e mesme.

6. Shqyrtime kritike nga Historia e letërsisë shqipe etj. dhe

një numër të konsiderueshëm librash studimorë me

bashkautorë, apo autor i shumë teksteve shkollore të

niveleve të ndryshme.