Odise Kote: Princi i Lirikës shqiptare Frederik Rreshpja

Iku, shkoi lloji i poetit që nuk mund të shpiket...

Shënime për  Princin e Lirikës shqiptare Frederik Rreshpja

Nga Odise Kote

Duke medituar rreth kësaj vjeshte e gjetheve që sikur mëdyshen të ikin e të na lenë vetëm,  mendja sepse më shkoi tek poeti që e dua aq tepër dhe e respektoj deri në thellësi, Frederik Rreshpja. Në mes të kujtimeve për këtë Princ të Lirikës shqiptare, më vjen ndërmend një nga intervistat e fundit të tij me titull :

“ Kur trishtohem shkruaj...”

“ Nuk e di në se ka mbetë ndonjë gjë në këtë botë, që të më gëzojë. Gjith ç’kam dashur e kam humbur. Por “Le te pyesim nëse ai luftoi, para se bota ta mundtte” thoshte Pol Elyar.

Pra çdo gjë e kam humbur në mënyrën më serioze dhe nuk ankohem nga fati im. 
Kur trishtohem shkruaj.

Prandaj shkruaj shumë.

Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë.

Vizitat dhe mbledhjet i kam inat. Përgjithësisht kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar. Pastaj “sa më shumë të shkruash, aq më i vetmuar je” thotë Heminguej.

Eshtë një rreth vicioz ».

Kështu kumtonte Frederiku në ditët e fundit të jetës tokësore sikur të na linte shënjën e lamtumirës qiellore.

Dhe iku...

Jo rastësisht i lindur në Shkodër, e cila mund të quhet një kryeqytet letrar i Barletit dhe i Bogdanit, i Fishtës dhe i Mjedës etj, pas vdekjes së Migjenit të madh, Frederik Rreshpja është talenti më i shquar që ka dalë nga kjo trevë - mitër e poezisë së shqetësuar të kombit.

Nëse nga pikëpamja okulare, poezitë e Rreshpes të kujtojnë mozaikët paleokristiane të Antikitetit të Vonë, plot peisazhe baritore dhe kafshë alegorike, nga pikëpamja e sonoritetit ato janë plot harmoni. 
Studiuesi e poeti Moikom Zeqo thotë se : “ Frederik Rreshpja është një poet i lindur dhe jo një poet i bërë. Eshtë shumë e vështirë ta përkufizosh në një formulë këtë gjë”.

Më tej studiuesi Zeqo spjegon se : - Poezia e Frederik Rreshpes është me një kod dhe një apel simbolesh dhe nënkuptimesh. Në poezinë e tij, është një finesë tepër e hollë, një delikatesë e brendshme që të habit. Të duket se trilli i metaforës de Radiane hedh argjendin e vet të kaltër tek peisazhet e ashpra alpine, onirike, në agloshet e shpellave, ku mbijetojnë perënditë ilire, tek kasollja e vjeshtës me zogj mitesh, ku fluturojnë kometat dhe alekinet, në horizonte me gruntin primitiv të shiut, tek retë dhe tek plazhet, ku Frederik Rreshpja ka mbledhur qeramikat e thyera të dashurive të lashta, aty ku, udha e vjetër rri si patkoi i fatit tek porta e shekujve”.

Po Frederik Rreshpen vdekja e gjuajti në qiell.

Rrethuar me botën e vet të imët, bardhezi dhe pa zhurmë, si në një film pa zë. Kështu ishte jeta e tij: me pak sende, të cilat dukej sikur i kishte sjellë me vete nga një botë personale më tepër se sa i kishte gjetur të gatshme, këtu e mijëra vjet mbi dhe.

Dukej sikur kjo botë i qe taksur atij, qe krijuar enkas për të, qoftë si gjuhë, qoftë si emocion. Dhe këtu është fjala për lule, statuja ilire, zogj të vegjël, shtegtime ciganësh, kopshtie me luanët e fëmijërisë, ujë të vjetër pusesh, dimër dhe ç’dimër, shira të pandërprerë, rapsodë që vajtojnë drurët e vdekur në vjeshtë, profetë të rremë dhe profani pagane në mënyrën se si ai jetoi - me pako gjë - si shpezë, hënëza, ëndërr itake, ajër, pranverë dhe tingëllima të një kozmogonie hermetike dhe vetiake të cilën lejohej ta pëlqeje, por jo ta duartrokisje, se tashmë dihet, ndonëse jo për të gjithë, filmi ishte bardhezi dhe pa zë...

Enisé, Enise..., fare pa të keq të shkon nëpër mend të pyesësh; a ka pasur fjalë të këtilla në përdorim poezia shqipe e atyre viteve dhe a ishte Rreshpja fëmija i padëshiruar i poezisë së kohës?

E gjithë poezia e Frederik Rreshpjes, në fakt e sidomos përmbledhja e zgjedhur “Në vetmi” 2004, është një shenjë që na bën ne të gjallëve të mbetur mbi tokë për të

“zbuluar anën e brendshme, të një tonaliteti, elementët, mardhëniet ndërmjet elementëve, sistemin e këtyre mardhënieve” etj.

Për të kuptuar se c’përfaqëson strukturalizmi në poezinë e tij, duhet të marrim parasysh atë hulumtim të orientuar strukturalist që ka ndikuar drejtpërdrejt në artin e formulimit letrar, krijohet para së gjithash mbi bazat e gjuhësisë strukturale.

Sipas teorisë së Ferdinand de Sosyrit, gjuha e poezisë shqyrtohet si sistem i ndërlikuar i marrëveshjes, ku theksi vihet në percaktimin e ligjshmerive strukturale, mbi të cilat mbështetet komunikimi.

Dallimi i gjuhës nga të folurit dhe caktimi i strukturës themelore të shenjës gjuhësore, është një nga bazat e gjuhësisë strukturore. Ne shenjen gjuhesore Sosyri dallon shënjuesin dhe të shenjuarin, e me këtë realizon studimin sipas së cilit kompozohet gjuha.

Duke dalluar këto dy pole shenjash , gjuhësia strukturore hap mundësi të gjera të hulumtimit të gjuhës, si nga aspekti i shenjuesit , d.m.th. atij që shërben për të shenjuar po ashtu edhe nga aspekti i të shenjuarit, d.m.th.atij që është përfshirë në shenjuesin.

Duke theksuar, gjithashtu , parimin e arbitraritetit të shenjës, d.m.th. faktin e lidhjes së tingujve përbërës të fjalës me kuptimin e saj, si dhe faktin se shenja gjuhësore zhvillohet në kohë, pra themi se të folurit zhvillohet si një varg suksesiv i fjalëve.

Po sjell si shembull poezinë e Rreshpes :

Për një vjollcë…

Çeli vjollca e vogël mbi gurishte
si një ylber mbi planete të panjohura.

Kështu kam ëndërruar edhe unë dikur
të bëhem ylber mbi akuafortën e kohës vizatuar egër 
po tërë ato që thashë 
u tretën në kujtesën e palexueshme të ajrit.

 

Më me fat janë perënditë
që kthehen tek toka të skalitur:

Ti s'ke për t'u skalitur kurrë
e veç ndoshta në kujtesën e palexueshme të ajrit

 

Ky qe fati yt prej ylberi
me një kryq shiu te koka.

Por fati sundon tërë popujt e zotave
të shumtë si rëra,
vjollcë e vogël, o shpirt.

Për të analizuar këtë poezi, si një nga përfaqësueset e poezisë së Rreshpes, studiuesi Agron Tufa shtron pyetjen ekzistenciale :

C’kërkonte Frederik Rreshpja të na thoshte me shenjat e tij gjuhësore ?

Frederik Rreshpja nuk zgjodhi poezinë që sjell lëndë prej realitetit.

Ai zgjodhi poezinë e shenjave dhe simboleve për të komunikuar me ne.

Unë besoj thellësisht, se vargjet e tij të ndërtuara mrekullisht me arkitekturë muzike e ndjenje, shquhen për ngrohtësi e jetë dhe i përshkon një frymë e qetë dhe e rregullt, ku rregullsia dhe qetësia dallohen qartësisht.

Qartësisht, po përse ?

Sepse poezia e tij është autonome. Me strukturë të thjeshtë ? E rregullt ?

Apo ka një procedim letrar të ndërtuar mbi mijëra e miliona struktura gjuhësore e kuptimore, natyrshëm si mënyrë të organizimit gjuhësor, që u shërben qëllimeve të posacme estetike e letrare ?

Askush më mirë se Rreshpja në këtë gjysëmshekullin e XX nuk e kuptoi procedimin artistik në harmoni me gjuhësinë strukturore.

“Kur trishtohem shkruaj...”   na thotë Rreshpja duke na lajmëruar se duhet të mbërrijmë deri tek koncepti dinamik i strukturës së veprës letrare, që më pas përmes analizave të hollësishme të synojmë të vertetojmë se funksionimi i sistemeve të shenjave ne letërsi duhet shqyrtuar nga një anë në sistemin e marrëdhënieve brendatekstore e nga ana tjetër në sistemin e marrëdhënieve jashtëtekstore, d.m.th. nga pritja e lexuesve, nga raporti i tekstit ndaj teksteve të tjera të ngjashme, ndaj formave të tjera të komunikimit.

Po marr një nga strofat e Rreshpes :

Më me fat janë perënditë

që kthehen tek toka të skalitur:

Ti s'ke për t'u skalitur kurrë
e veç ndoshta në kujtesën e palexueshme të ajrit

Shikoni kujt i Referohet gjuha e tij – perëndive që kthehen tek toka e skalitur.

E gjitha kjo krijon një Afektim të brendshëm të fuqishëm dhe emocionues.

Ne njohim Anën e panjohur, vetminë e përjetshme të poetit që megjithatë s’rresht së shkruari.

Vargu me ndërtim gjuhësor elegant sikur zbret nga qielli në tokë me fuqi vetëtime dhe kjo Anën vepruese të krijon ndjenja të befta e të cuditshme.

Metra-gjuha është sa e skalitur aq dhe brilante në qëmtimin e kujdesshëm të fjalës.

Poetika

Kujt i drejtohet Rreshpja ?

Kuptimin e gjejmë në strukturën ndërtimore të krejt poezisë, në porositë semantike që burojnë prej analizës semantike, në emocionet dhe informacionet që na përcillen.

Sipas studuesit të njohur strukturalist Jurij Lotman, poetika strukturore e Rreshpes, vecanërisht në sferën e analizës së vargut dëshmon se të gjitha elementët e të folurit në vargje duhen kuptuar si mbartëse të kuptimit, se ritmi i vecantë, tingulli, rima, persëritja dhe elemente të tjera kurrë nuk duhet të shqyrtohen vecmas nga kuptimi dhe se gjatë organizimit vargëzues të gjuhës, nuk ka asgjë që nuk duhet kuptuar si mbartës i mundshëm i porosive të vecanta.

E këndvështruar kësisoj, kam bindjen se gjuha në poezinë e Rreshpjes përbën strukturën ku është ndërtuar vetë poezia.

A nuk janë të gjitha krijimet artistike, ose tekstet ( sic pëlqejnë të thonë strukturalistët) spjegime në thellësi të një strukture të thellë ?

Tekstet (poezitë) janë të organizuara si një gjuhë me “gramatikën” e tyre specifike. Gramatika e një gjuhe është një numër shenjash dhe konvencionesh që kodifikohen nga qëniet njerëzore. Analiza strukturaliste është gjerësisht produkt i semiologjisë dhe gjuhesisë strukturaliste.

Letërsia, si art, shërben njëkohësisht edhe për njohuri dhe për informim. Prandaj duke e studiuar poezinë e Rreshpes si sistem shenjash specifike, në të cilën është e pranishme  paraqitja e realitetit, “brumi metaforik” me mënyrën e organizimit të shenjave, bëhet e mundur që ato të bartin përvojat dhe dituritë, që s’mund t’i realizojë asnjë sistem tjetër shenjash.

Hulumtimi i mënyrës se si funksionon letërsia, si sistem i posacëm i komunikimit, pra hulumtimi i mënyrës se si letersia, mund të bartë njohuri që kurrsesi nuk mund t’i bartë gjuha normale (e përditshme) është mjaft interesante të studiohet edhe në poezitë e Rreshpes.

Le te marrim pershembull leksikun e tij të përdorur në poezi.

Fjalët e përdorura prej tij në saje të statistikës elektronike mund të na cojnë në rezultate mjaft interesante. Dallimi mes frekuencës mesatare të disa fjalëve në gjuhën shqipe, italiane, angleze etj. e një poeti dhe frekuencës së këtyre fjalëve në të folmen e përditshme të ketyre gjuhëve vë në dukje fushën e interesave të tij: afeksionet e parapëlqimet ndaj disa ideve, koncepteve, gjëndjeve emocionale, etj.

Vetëm mundësia e krahasimit nxjerr në pah dallimin sosyrjan në mes fjalës poetike dhe gjuhës së përditshme, mes të cilave egzistojnë një seri ndermjetësish.

Gjuha, të cilës i drejtohet një poet në momentin kur shkruan poezinë e tij, nuk është për të një dicka e jashtme, por një thesar që ai e ka bërë të vetin e që e ka të ndryshëm nga ai i gjithë të tjerëve. Ky është idiolekti, apo gjuha individuale e poetit.

Kjo gjuhë “përpunohet” gjatë në laboratorin krijues. Autori, poeti jeton me të në cdo sekondë të ditës, fle me të, shëtit, edhe kur flet “për edukatë” me të tjerët, mendja e tij është tek “fjalët e bekuara të poezisë”.

“Çeli vjollca e vogël mbi gurishte...” më ngjan se ky vargu i parë Rreshpes më ndjek nga pas nëpër kohë. Më ndjek ashtu si vështrimi nënës ndjek kudo nëpër botë të birin. Dhe i biri e di që nëse të gjithë do ta tradhëtojnë, do ta braktisin e nuk do ta presin, do të jetë vetëm ajo – nëna që do ta presë zgjuar me qiririn ndezur e kokën mbështetur në dritare.

Ja kështu, kjo është fuqia poetike e këtij vargu, fjalët e të cilit janë qëmtuar me kujdes nga Rreshpja, për tu ngulitur thellë në tru.

Ky idiolekt ka rimarrë në vetvete shtresëzime të ndryshme gjuhësore si: gjuhën e përbashkët, gjuhen letrare, gjuhën teknike e kështu me radhë, duke nxjerrë në pah, në shtresëzime të mëtejshme gjuhën poetike, për të mbërritur pastaj deri tek mua – lexuesi që e do fort poezinë.

Poezia e Frederik Rreshpes, është poezi unikale në llojin e poezisë, që përjetonte në mënyrë moderne thelbin individual të njeriut larg përditshmërisë të politizuar.

Substanca e jetës së tij, nuk përcaktohej nga frymëmarrja, as nga veprimet e marrëzishme, as nga normaliteti i zakonshëm.

Ai ishte njeriu me një aparat ndjesish të pazakonta, ai dinte të krijonte një poezi te pazakontë. Nga kjo pikëpamje, ai është shumë herë më i rëndësishëm dhe shumë herë më i pazëvendësueshëm se të gjithë vdekëtarët e zakonshëm normalë.

Rreshpja ishte poet që gjithë modelimin e instrumentalizimit të tij poetik e përsosi vetëm në lidhje me teknikat poetike, duke krijuar një origjinalitet unikal në gjithë letërsinë shqipe. Ai shkruante poezi njëlloj si poetët evropianë, duke mos pranuar asnjë kompromis, për t'u dukur i pranueshëm ideologjikisht nga lexuesit.

I vetmi që arriti të krijojë hapësirën e lirisë së poetit me poezinë dhe të lexuesit me poezinë.

Rreshpja pruri në poezinë shqipe, e kjo duhet thënë qartazi, ai solli veten e tij – poetin që ruajti të paprekur genin poetik, të vetëlindurin, të vetëbërin, arketipin e harruar dhe zgjatimin lirik në kohë të De Radës, Serembes, Lasgushit, Camajt.

Rreshpja ishte Princi i Vogël i kësaj aradhe të ndritur poetike që me materie të mpakur gatoi ëndrra të pandërlikuara edhe kur realiteti ishte kundër tij.

Gjuha poetike e Frederik Rreshpjes, ka qenë besnike dhe konseguente vetëm në atë substancë që quhet poezi e kulluar.

Sa kam dëshirë të citoj këtu studiuesin e poetin Sadik Bejko kur lajmëronte se :

“Poezia e Rreshpes është luks. Ky luks sikur nuk i shkon për shtat maleve tona e kapardisjes ballkanike”.

Frederik Rreshpjes ishte fin dhe i tjetërkohtë në poezinë e tij sureale. Sureale me një përmasë të ftohtësisë klasike. Sikur të shkruante me fijëza dhe pejza bryme të ftohtë mbi një xham dimëror. Xhami pas të cilit ai ishte strukur për të parë malet ballkanike, me mëritë, marritë dhe ligështitë përsëri ballkanike. Ja kështu e mendon Sadik Bejko poetin Rreshpja.

Duke qenë një model unikal, i papranueshëm për realitetin politik të para viteve '90, Rreshpja ka ndikuar maksimalisht në një brez poetësh, që do të krijonin stilin e tyre pas '90-ës, duke iu referuar shpesh një tradite të tërë poetike, sidomos poetët e rinj nga Shkodra, për të cilët Frederik Rreshpja ka qenë një emancipues i poetikës.

Pas '90 –ës botimi i librave të Rreshpjes, është bërë si përzgjedhje në dy vëllime të mëdha dhe ne e kemi të plotë të gjithë poezinë e tij, e cila si kurrë ndonjëherë, s'ka pësuar firo e s'është kushtëzuar nga kontekstet socio-politike.

Gjuha e poezisë së Rreshpes në këto dy vëllime vihet re qartësisht se ndryshon dhe është e tjetërkohtë në raport me kohëtarët e tij. Diferenca midis gjuhsës poetike të Rreshpes dhe kohëtarëve është një fushë e gjerë ende e pastudiurar ashtu si meriton.

Në poezinë e Rreshpes nuk na intereson vetëm koherenca strukturale e kompozimit  në rrafshin fonologjik, morfologjik e sintaksor, por edhe mundësia e krahasimit të tyre me gjuhën e kohes së autorit.

Si është e ndërtuar poezia e Rreshpes ?

Nëse e studiojmë në thellësi poezinë e Rreshpes, por dhe poezinë e sipërcituar : “Për një vjollcë ... ” e dallojmë qartësisht në raport nga të tjerët ndërtimin e poezisë Rreshpiane.

Unë konsideroj se poezia e tij është ngritur mbi struktura të përkora e të holla në qendrueshmërinë e tyre, si filigrana poetike, një poezi e shkurtër e shumëkuptimtë.

E përkorë në dukje, e avullt dhe e argjendtë njëherësh, e ngrirë, e kristaltë, e prekshme sa gati ta marrësh në pëllëmbën e dorës e ta peshosh si relike të së shkuarës, ja kështu më ngjan.

Frederik Rreshpja ishte i një misteri të së heshturës, i misterit që artizanin e bën artist të pavdekshëm. E bën artin e artizanit të ngrohtë, kur artifaksin e tij e vëmë në gisht si një unazë, e vëmë në vesh si një vath, e varim në qafë si një diamant në kolanë. E në këtë marrëdhënie të mishit njerëzor me artin ka lindur vlera e pavdekësisë.

Ajo që Frederik Rreshpja kërkonte prej poezisë së tij : - Të bëhej i bukur duke dhuruar!.

Tek poezia e Rreshpes lindi qartësia, delikatja, jo demoniakia. as vulgarja. Dykuptimësia e natyrës dhe simboleve, është kudo.

Në kishën e fjalës, Frederik Rreshpja është një dritë altari.

Ai nuk pati në përditshmërinë e tij të nemur ankesa lotmbushura. Ai e dinte sekretin e plastikës së peisazheve të detit dhe të hënës. Ai e dinte sekretin edhe të bukurisë së paracaktuar të vdekjes.

Kështu kam ëndërruar edhe unë dikur...
të bëhem ylber mbi akuafortën e kohës vizatuar egër 
po tërë ato që thashë 
u tretën në kujtesën e palexueshme të ajrit.

Si të shkruante për vdekjen që po afrohej në horizont poeti ?

Si t’i jepte shënjat ?

Si të paralajmëronte ?

....Ky qe fati yt prej ylberi
     me një kryq shiu te koka...

Lirika për të, ishte si një fe estetike. Frederik Rreshpja është një nga poetët lirikë më të mëdhenj të poezisë shqipe të kohërave.

Cila qe dëshira e tij ?

Të kridhej në formë, në fantazi. Kjo ishte një tjetër zgjedhje. Kur shkruante ai i mbyllte krejt portat e reales, si për të shkuar në anën tjetër të gjërave, vetëm atje në terrenet e tij.

Dhe ishte aq i trishtuar, melankolik në këtë mjegullnajë të fantastikes.

Ama dinte ta shpjegonte qartë të errtën e së paarsyeshmes, të imagjinares.

Ishte me të dy këmbët i ngulur brenda kësaj bote.

Frederik Rreshpja ishte për vdekjen e reales, më mirë do të thoshim për transmigrimin e reales në imagjinatë.

Tërë jetën ka qenë kështu.

Sa herë marr në duar librin me poezitë e tij të zgjedhura “Në vetmi”, 2004 sepse ndjej dhe unë të njëjtin trishtim.

E pamundur, e pamundur, e pamundur të pranoj se Frederik Rreshpja nuk është më midis nesh.

Koha eshte rrafshuese.

Sa pikëllim, sa mungesë dashurie ka patur në jetën e këtij poeti!

Si të ta kthejmë “borxhin” e madh Frederik ?

Por unë ngushëllohem disi sepse e di që tani Frederik Rreshpja është i qetë.

Pas një jete ku fati e godiste sistematikisht me shuplaka, tani ai shijon paqen, atë paqe që ai e mëtonte i etur.

Me siguri, atje lart, ku fati është prej ylberi, Frederik Rreshpja është rikthyer tek femijëria e tij, kohë kur mahnitej nga bjeshkët, sepse ai nuk ka nevojë për purgator, as për hapësira të ndërmjetme, plot gjemba dhe mosmirënjohje.

Rreshpja shëtit  në vise kinse të panjohura, por që i kishte zbuluar shumë kohë më parë, vise të fantazisë e të vdekjes.

Rreshpja dhe sot lë gjurmë delikate si ato të kaprojve përrallorë.

Rreshpja artikulon poezi dhe figura të cilat mund të vërtiten sipas një muzike pitagorike qiellore në amëshim.

Rreshpja është i gjithgjendshëm si ajri.

Rreshpjen e bën të barabartë me etërit e tij letrarë harmonia e rrallë dhe torturuese midis asaj që jetoi dhe asaj që shkroi, dhe më tepër gjurmës që la të thellë ndër ne.

Rreshpja iku pa thënë asnjë fjalë për veten e tij.

Është humbje e madhe për gjithë letërsinë shqipe. Iku një përfaqësues i letërsisë së pandotur nga asgjë jo letrare.

Kjo, është humbja më e dhimbshme për një letërsi nacionale.

Është pikërisht tipologjia e Frederik Rreshpjes faktori më emancipues i letrave shqipe.

Iku me çantën që i rrëshqiste shpesh nga supi, me bastunin besnik, me kapelën dhe melankolinë karakteristike.

“Na gjeti mëngjesi përsëri në rrugë, moj kapelja ime e vjetër”.

Bashkë me Frederik Rreshpen, iku, shkoi edhe lloji i poetit që as nuk mund ta shpikim dhe as nuk mund ta rikrijojmë dot me gjithë vargjet brilante për talljen me botën.

Së paku hëpërhë, gjersa të mbajmë mend këto radhë: “O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri. / Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det / Për varkat e lotve."

Nuk di se kush shkoi ta përcillte atë ditë djalin e artë të lirikës shqipe.

Mbaj mend nga kronikat televizive, se atë mesditë, natyra qau për të, me një shi të shtruar, të butë, përkëdhelës.