Fatmir Terziu: Vranari ristrukturon memorjen kulturore

Vranari ristrukturon memorjen kulturore mes një romani të ri: "Rikthim i Ismail Qemalit" (Botim i i shtëpisë Botuese "Lulu" USA)

"Romani më i ri i shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj është përkushtim. Përkushtim dhe dedikim, sa identitar aq edhe dedikues, për krenarinë kombëtare. Ndryshe këtë vepër do ta quaja: E munguara në letrat shqipe"

Nga Dr. Fatmir Terziu

Para pak javësh doli në qarkullim romani më i ri "Rikthim i Ismail Qemalit" i shkrimtares së mirënjohur shqiptare Vilhelme Vranari Haxhiraj (Mjeshtër i Madh) ,. Ato që të inrtrigojnë janë nëntitujt: "E Djeshmja- Bisedë me të shkuarën...". Romani më i ri i shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj është përkushtim. Përkushtim dhe dedikim sa identitar aq edhe dedikues për krenarinë Kombëtare. Vjen jo thjesht me titullin “E Djeshmja: Rikthim i Ismail Qemalit”, por me një mori risish të njohura e të panjohura, por të skalitura në kullrën e penës tashmë të mirrënjohur të Vranarit. Romani dimensionalizohet mes një nëntitulli “Bisedë me të shkuarën” dhe sjell më pas bërthamën rreth së cilës vetë stigma e romanit merr jetë, "Tragjeditë e kombeve të vegjël dalin nga portat e shteteve të mëdha...” (Ismail Qemali). Albert Kamu do të shprehej: “Çdo gjë që është thënë mes faqeve, pa specifikuar gjërat dhe ato të lëna me nënkuptime, është e debatueshme, por nuk mund të thuhet se nuk ka ekzistuar. Ajo gjë është e pashpjegueshme edhe pse vjen bashkë me emrin, që nuk kundërshtohet nga leximi, por nga veshi, duke larguar një humor verbal, dhe prurë aureolën emocionale të faktit të riskuar apo të prurë enkas në vepër”. Kështu kuptohet edhe prurja e re e shkrimtares Vranari. Një prurje që nis dhe nuk bitis ëndërrat e saj rreth kësaj teme dhe tematike të pasur e të ardhur në kohën e duhur.

Nisja e blutë e romanit vjen pikërisht në gjeografinë e ngritjes. Është një:

“Mëngjes i artë... Rrezet e para të dëlira e të pafajshme të diellit që kishin hyrë tinëzisht deri në shtrat, papritmas e zgjuajtën. Duke parë veten në atë dhomë, po vështronte rretherrotull disi i çuditur..."Ku ndodhem kështu vallë? Përse gjendem këtu?"- pyeste veten si i lajthitur. E vetmja fjalë që i gëlonte në tru, ishte nocioni "Kohë", gjë që e bëri të zhytet në mendime. "Ç'lidhje ka kjo fjalë xhanëm? Koha është nocioni që përcakton se kur ka ndodhur diçka, një fenomen apo një ngjarje historike. Përmes kohës mësojmë jetëgjatësinë e një gjallese...”

Dhe kështu kjo nisje mes filozofisë së kohës, pikëtakon edhe ngjyrimet, edhe gjeografinë edhe fatet e njeriut me të cilin udhëjeta nis pikërisht në ngritjen tipike. Kjo ngritje që pikëtakon gjeografinë me të cilën lidhet edhe vetë fati i tërësisë, jetesës me të cilën koha fikson në memorjen e saj kulturore:

“Ktheu kokën andej nga vinin zërat dhe ngeli i ngurtësuar në vend prej habisë. Nga një xham i pasqyrtë, shikimi i kapi një qytet të madh me pallate të larta, me rrugë të asfaltuara. "O Zot, çfarë qyteti! "Nëse në atë xham nuk do të shihja detin e pamatë, Karaburunin e Sazanin, s'do të kisha besuar se ai qytet që m'u shfaq si një kartolinë plot me ngjyra, apo si në ekranin e kinemasë, ishte qyteti im, vendlindja ime"...”

Kështu vetë koha si nocion filozofik arrin të krijojë një ndalesë të domosdoshme për të rifreskuar memorjen e një qyteti që do të hynte më pas në histori, por do të kalonte edhe caqet gjeografike. Ai do të udhëtonte me ‘kapedanët’ shoreve të historisë dhe analeve diplomatike anembanë botës dhe madje do të krijonte ringjallje, të cilën Vranari e bën me kujdesin e saj më të madh:

“"Kapedan, kapedan, kapedan o i nënëso... shkel me thonjtë e këmbëso.."- ashtu kërcenin edhe ata të dy Xheviti dhe Mustafai . Për atë Zot, nuk zmadhoj asgjë. Ata ishin të mrekullueshëm. Kërcenin mbi një tavolinë, me gotat me fron të gjatë vendosur mbi kokë, mbushur me raki dhe nuk derdhej asnjë pikë. Kur mbaronin, e kthenin me fund, gotën e njëri-tjetrit, duke marrë përgëzime për lojën e bukur. Janë tradita që duhen ruajtur sepse i përkasin kulturës së Kaninës. Këto tradita të trashëguara nga lashtësia apo nga kohërat, e çuditën lordin e fregatës angleze, në një pritje që i bëri paria e gjithë kazasë së Vlorës, pranë kishës së Marmiroit, në fillim të viteve tridhjetë të shkullit XX. Aq u mrekullua sa kur u kthye në Angli, gazetat londineze shkruajtën një përshkrim me titull: "Vend i vogël, traditë e madhe..."

Ky lloj i ri i prozës me këtë temë, shfaqet në një kënd më të rrëndësishëm të transmetimit të mesazheve. Romani vetë si zhanër prozaik, nën ritmin e ideve të Vranarit merr jetë dhe krijon arsye të epokës mes një rilidhjeje intradimensionale për të na dhënë më gjerë dhe me fjalë të racionuar prushin e ditëve të Ismail Qemalit në hapësirën kohë, vend dhe hapësirë. Dihet se një shtrim social dhe historiko-kulturor në roman është çdo lloj ide-shtrimi i çështjeve që përfshijnë një grup të personave të ndërlidhur mbi një periudhë kohe. Dihet edhe se grupi mund të jetë dhe mund të ndryshojë në varësi të njohjeve dhe fakteve.

Por, nëse filozofia e romanit nuk është aspak e shqetësuar me një koncept më të gjerë të njohjes pastaj rolin e letërsisë në të kuptuarit tonë të premisave ndërlidhëse apo letraro-iterpretuese do të duket se është një anësi dhe kështu historia do të mbetet aq sa dimë, ose aq sa jemi në gjendje të mësojmë. Kjo do të jetë një shqetësim i madh, mendoj edhe i epistemologjisë. Megjithatë shumica e filozofëve përqëndrohen në një koncept të specializuar të diturisë, përkatësisht në atë që varet nga lloji i dijes që mund të shprehet në propozimet që mund të konsiderohen si të vërteta apo të rreme, dhe vetëm një pjesë e filozofisë akademike që duket e shqetësuar me literaturën është estetika. Kështu filozofët kanë tendencë të përqëndrohen në filozofinë e historisë dhe të shkencave sociale kur ata analizojnë burime të besueshme të diturisë në lidhje me aspektet sociale, historike dhe kulturore të botës. Në këtë lidhje Vranari me romanin e saj na jep një arsye filozofike se koha është dimensioni jetik më efikas për transmetimin e gjërave sa estetike aq edhe epistemologjike. Na jep aspekte e të kuptuarit të botës sociale dhe kulturore të përfshira në informacionin e njohurisë së saj.

Përvoja e përjetuar në vite e autores, si bijë Kanine dhe ndjeshmëri vlonjate, është një tjetër mënyrë për të përmirësuar këto aspekte më të gjera në romanin e saj. Historitë mund të ofrojnë këtë lloj të përvojës në një mënyrë të kondensuar që nganjëherë mund të largojnë dhe madje tejkalojnë qëllimin e përvojës së drejtpërdrejtë ose të vëzhgimit. Këtë Vranari e bën me kujdes dhe na jep në këtë 100 vjetor një prozë jo shumë të gjatë por të matur disa herë dhe për mjaft mosha.

Në rastin e romanit historik të Vranarit një pjesë e madhe e sfondit është kultura dhe jeta e periudhës historike në të cilën romani është vendosur. Vërtetësia dhe parametrat krijojnë pasurinë e prozës dhe janë konceptuar si atributet e një romani me vlera të pashkruara më parë. Kjo do të thotë që vërtetësia e romanii dhe pasuria e vlerave të tij janë të pavarura nga çdo marrëdhënie me një lexues. Nga ana tjetër, parametri dhe rëndësia janë konceptuar si marrëdhënie midis romanit dhe një lexues të veçantë. Shkrimtarja u shmanget debateve, nuk krijon konflikte për të shkatërruar, por ndërton mesazhe për të komunikuar gjatë me gjuhën e saj tipike me brezat:

“Me mendjen tek djali, "E Djeshmja" hyri në rrugicën e lagjes Muradije. Mori drejtimin për te shtëpia, ku u formua "Klubi Labëria" më 1908. Diku ndeshi në një tabelë, ku shkruhej "Rruga Muze"..."Ndërtesat apo rrugët e shpalluar muze, ruhen deri diku, por kanë nevojë për riparim, që ta ruajnë origjinalitetin e tyre dhe të shtojnë jetëgjatësinë. Edhe shtëpia ku u themelua Klubi Atdhetar "Labëria" qënka bërë Muze Etnologjik...Shumë bukur...kjo gjë më pëlqen sepse këtu do të ruhen faktet historike të kohërave. Por ndërtesa qenka për të dëshëruar, shumë e vjetër, gati të rrëzohet...E gjora duket sikur ankohet e thotë mes lutjesh: 'Më mbani me purteka, se rashë për tokë...' Me sa shoh, duhet pak më tepër kujdes dhe..."- mendonte me nostalgjinë e atyre viteve , kur në shesh të burrave fliste shqiptarizmi. Pastaj hyri në kthesën majtas në të dalë të rrugës dhe shkoi të shihte shkollën e parë shqipe..."Godina qenka mirëmbajtur. Më vjen mirë që mbaka emrin e ditës së shenjtë për shqiptarët , "28 Nëntori", kurse atëherë quhej "Shkolla N-1". I kënaqur që kjo ndërtesë si tempull i gjuhës shqipe dhe i dijes ruhej, u nis te vendtakimi, se mos ishte kthyer Auloni...”

Sakaq duke ndjekur më tej strukturën e romanit me këtë gjuhë të thjeshtë e të komunikueshme, tipike për një roman që nuk kufizohet me asnjë nga rregullat e ngurta të poetikës, si një ep na krijohen dhe trajtohen tablo të gjera jete, por pa qenë të detyruara të sillen si tema anakronike. Vijnë e ikin trajtuesit, karakteret dhe shfaqen hijet e dritëhijet e ikje-ardhjeve. Autorja gjen populloren e brishtë e të bukur të deklarojë se “Një shprehje e vjetër thotë: "Ku dhemb dhëmbi vete gjuha.' Edhe mua këmbët më çuan te "Shtëpia e Beut" siç është quajtur rëndomë, në fakt kishte qenë e familjes sime. Mbeta i ngurosur para asaj pamje të tjetërsuar. Me të dyja duart u mbështeta mbi kangjellat që nuk ishin më të dikurshmet dhe po vështroja me dhembje. Në fyt m'u bë një kom e pakapërcyshme. "Eh, shtëpi, e ëmbla shtëpi! Sot të mungon arkitektura e dikurshme që të bënte të veçantë si ndërtesë. Para meje shtrihet një kopësht që ngjan si hani pa zot. Ku shkuan, ç'u bënë ato lule shumëngjyrëshe plot aromë? Po drurët e lartë që e hijeshonin dhe i bënin freski godinës?...”

Kjo është ikja. Jo thjesht ikja si fenomen, por si një dimension filozofik në kohë, hapësirë dhe vend. Ikja që trajton fatin e njeriut të zakonshëm në labirinthin e madh të historikes. Romani është po aq objektiv në këtë rast sa dhe vetë epi dhe në të njëjtën kohë, përmban elemente të theksuara psikologjike, duke depërtuar deri në skutat e errëta të unit e të shpirtit të njeriut. Dhe koha dikton, por edhe të lejon të diktosh: “-Tani vonë e kam mësuar nga mësuesja e letërsisë, se atë e vranë komunistët pabesisht, pas shpine, qysh gjatë luftës, sepse ishte kundër vëllavrasjes që nisi në vitin 1943. E hodhën në një gropë, jo si njeri, por si qen. Nga nxitimi, për t'i shpëtuar atij çasti të tmerrshëm të gjykimit si kriminelë, i lanë njërën dorë jashtë. Gratë e fshatit që ktheheshin nga mali, e gjetën dhe dhanë lajmin e vdekjes së tij. Ndryshe do t'i kishte humbur varri dhe emri si mijëra të tjerëve që askush nuk e di se ku u prehen eshtrat. -Është mallkim që të vrasë vëllai vëllanë. Aq më tepër të vrasësh pa gjyq ose pa shkak...”

Dhe mallkimi mbetet këtyre skutave të errëta të historisë si një ‘falje’ gjaku dhe shpirti që rrënkon në ditënetët e humbura, por edhe të atyre që dëshmojnë të tregojnë lidhjen e memorjes me historinë dhe historiken: “Pikërisht në atë shtëpi, në haremin e Vranajve u shfaq për herë të parë teatri i Kaninës, ku merrnin pjesë si aktorë ata burra fisnik dhe bijë fisnikësh qysh në lashtësi. Ata zotërinj, që kishin studiuar jashtë shtetit, nuk e kishin për turp që të vinin në skenë fatet e atdheut të robëruar për shekuj me radhë, ku luanin edhe vet. Kjo ishte një formë e shprehjes së revoltës ndaj pushtuesit që kishte zënë të dyja qoshet pranë oxhakut në çdo vatër shqiptare. I huaji, edhe pse kishte ardhur pa ftuar, ndihej aq i sigurt, sikur të ishte zot i vatanit. Nga ajo ndërtesë u nis peticioni i tridhjetë e dy burrave të kësaj kalaje të lashtë, drejtuar Evropës, e cila kishte në dorë fatet e kombit, që Shqipëria të shpallej republikë. Zërin dhe mendimin e tyre e përcollën përmes atdhetarit të shquar Shahin Kolonja, që u nis për Bukuresht. Nga ai harem u nisën papërjashtim të gjithë burrat e kalasë për ngritjen e flamurit më 28 Nëntor 1912...” ( Sh.Kolonja, gazeta "Dituria" sipas )

Koha dhe historia kështu janë një paralele në udhëtimin e fjatregimit të Vranarit. Ata herë mëshojnë e herë rrëmojnë të ngjallin e të bëjnë të pavdekshmen në të mirë të Kombit, jetës dhe prosperitetit. Është vetë ky roman modern që udhëton në këtë prosperitet dëshmish një vepër që duhet lexuar.