Gjek? Gjonlekaj: Nobeli dhe replika midis Kadaresë e Malcolmit

Nobeli dhe replika midis Kadaresë e Malcolmit

Nga Gjek? Gjonlekaj, New York

Helena Kadare n? vepr?n letrare “Koh? e Pamjaftueshme”, botuar vitin e kaluar n? Tiran?,  n? faqen 340  p?rmend emrin tim n? lidhje me replikat midis profesorit anglez t? Universitetit t? Oxfordit, Noel Malcolm, dhe shkrimtarit Ismail Kadare. Shum? lexues shqiptar? k?tu n? New York m? kan? pyetur n? lidhje me fraz?n time shqiptarçe  “Mos m? bij ma”! Disa nuk e kan? kuptuar!

N? letrat amerikane t? kultur?s Ismail Kadare ?sht? em?r i njohur p?r m? shum? se tri dekada. Shqiptar?t n? k?t? Kontinent jan? kryelart? p?r veprimtarin? letrare t? k?tij shkrimtari t? madh shqiptar. Gazetat dhe revistat m? t? njohura t? Amerik?s kan? shkruar m? shum? p?r krijimtarin? letrare t? Ismail Kadares? vet?m, se p?r t? gjith? shkrimtar?t ose poet?t shqiptar? s? bashku. Botimet n? mb?shtetje t? Nobelit p?r shkrimtarin ton? jan? pritur mir? nga shumica e shqiptar?ve t? Amerik?s. Fitoren e Çmimit Nob?l p?r Paqe t? N?n?s Tereze n? vitin 1979 e kujtoj si nj? prej dit?ve m? t? lumtura t? jet?s. Çmimi Nobel i N?n?s Tereze na dha shpres? se edhe shqiptar?t e tjer? mund ta fitojne k?t? Kuror? tep?r t? nderuar. Pra N?na Tereze hyri me k?mb? t? mbar? n? der?n e Nobelit sepse disa vjet m? von? u laurua  edhe shqiptaro-amerikani Ferid Murat, p?r zbulimet e tij t? m?dha n? fush?n  e mjek?sis?. P?r pothuajse tri dekada Ismail Kadare ?sht? kandidat serioz p?r Çmimin Nob?l. Botimet n? mb?shtetje t? Nobelit p?r shkrimtarin ton? jan? pritur mir? nga shumica e shqiptar?ve. Deri n? vitin 1997 n? shtypin amerikan nuk ?sht? botuar asnj? shkrim kund?r Ismail Kadares?.

Shkrimi i par? kund?r tij u botua n? pranver? t? vitit 1997 n? revist?n amerikane “The Weekly Standard”. Autori Stephen Schwartz n? shkrimin e tij i b?n thirrje Fondacionit Nobel, q? Ismail Kadares? t? mos i jepet Çmimi Nob?l. Ai kishte shkruar edhe m? p?rpara kund?r tij. Titulli dhe n?ntitujt e k?tij shkrimi ishin tep?r t? sh?mtuar. Nj? pjes? e shqiptar?ve t? Amerik?s u shqet?suan p?r q?ndrimin e Stephen Schwartz. Artikulli i zotit Schwartz  ishte i d?msh?m p?r kombin dhe kultur?n shqiptare,sepse ishte botuar n? nj? revist? prestigjioze amerikane. P?rveç laureat?ve t? Nobelit p?r Paqe p?r fituesit e tjer? nuk flitet shum?. Pas botimit t? k?tij shkrimi b?m? disa p?rpjekje modeste kund?r q?ndrimit t? Stephen Schwartz. D?rguam nj? telegram Fondacionit Nob?l q? t? mos merret parasysh shkrimi i tij se ato q? kishte th?n? nuk jan? t? v?rteta,bile ua theksuam se Ismail Kadare ?sht? i vetmi shkrimtar i madh bot?ror q? shkruan n? gjuh?n e N?n?s Tereze. K?shtu menduam se e mbyll?m k?t? kapitull. Por jo, sepse  me 6 N?ntor 1997 Noel Malcolm botoi nj? shkrim n? revist?n e madhe letrare amerikane: “The New York Review of Books” kund?r Ismail Kadares?. Shkrimi i autorit anglez ishte shum? i gjat?. Noel Malcolm  kishte b?r? disa krahasime  absurde.N? paragrafin e par? t? atij shkrimi e cil?sonte Ismail Kadaren? si shkrimtarin m? t? madh t? bot?s komuniste pas Solzhenitsy-it, nd?rsa n? paragrafin e dyt? e krahasonte me Zhdanovin. U shqet?sova shum? p?r k?t? dhe p?r disa t? dh?na t? tjera, siç ishte p?r shembull botimi i poem?s “M?suesit e Atit” (Joseph Visarionovich Stalin) p?rkthyer anglisht. U brengosa sepse ky shkrim mund t? ishte i d?msh?m p?r  fitoren e Çmimit Nob?l. Nuk u durova dhe menj?her? e thirra n? telefon n? Paris dhe i tregova p?r k?to dhe disa vrejtje t? tjera t? Noel Malcolmit. Nuk kisha d?gjuar kurr? p?r poezin? q? i kishte kushtuar Stalinit. E pyeta Kadaren? p?r elegjin? kushtuar Stalinit.  Po tha Kadare, nuk ngurroi fare. N? at? koh? isha 18 vjeç.U qet?sova menj?her? sepse m? p?rpara kisha lexuar nj? rr?fim intim t? nobelistit Andrei  Sakharov i cili tregonte se n? mosh?n e tij t? re kishte menduar se Stalini ?sht? njeriu m? i mir? n? bot?. Nd?rsa bisedonim n? telefon shfaqa mendimin p?r ta futur n? gjyq Noel Malcolm. Ismail Kadare nuk e p?lqeu iden? time p?r nj? veprim t? till?. Zoti Kadare tha se Profesor Noel Malcolm ?sht? mik i madh i Kosov?s dhe padia gjyq?sore do t? ishte e d?mshme p?r shqiptar?t.  Nj? akt i till? mund t? d?mtoj? q?ndrimin e Profesorit Malcolm  p?r Kosov?n. U g?zova shum? p?r q?ndrimin atdhetar e fisnik t? shkrimtarit ton?. At?her? ram? dakord p?r nj? replik? n? revist?n “The New York Review of Books”. Natyrisht se k?t? ç?shtje e kishte biseduar me Claude Durand t? Sht?pis? Botuese “Fayard” dhe agjentin amerikan t? librave Andrew Wylie, me t? cilin isha takuar disa her? n? New York,sipas sugjerimeve t? Kadares?. Zoti Wylie e adhuronte shum? krijimtarin? letrare t? Kadares?. Bile m? kujtohet n? nj? rast kur tha se Kadare  ?sht? tep?r i thell? n? mendime dhe lexuesit e r?ndomt? amerikan? nuk g?zojn? shum? nga shkrimet e tij.  Evropian?t jan? m? t? sofistikuar dhe i kuptojn? m? leht? veprat letrare t? Kadares?. Sht?pia Botuese “Arcade” e New York-ut vazhdonte p?rkthimin dhe botimin e veprave t? k?tij autori gjigand shqiptar. Me pronar?t e k?saj Sht?pie Botuese kisha lidhje t? vazhdueshme. Shum? librari t? Kosov?s k?rkonin veprat e Kadares? dhe p?r disa vjet mund t? kem d?rguar mij?ra kopje n? Prishtin? p?r shum? lexues t? huaj dhe p?r shqiptar?. Pas vdekjes se Richard Seaver  pronar i “Arcade” Publishing u nd?rpre totalisht veprimtaria botuese e k?saj sht?pie. Richard dhe Janet Seaver ishin entuziast? se Isamil Kadare nj? dit? do t? fitonte Çmimin Nob?l. Disa autor? t? cil?t i kishin botuar ata kishin fituar k?t? Çmim.

N?  bashk?punim me “Arcade”  Publishing dhe me Misionin e Shqip?ris? n? Kombet e Bashkuara organizuam promovimin e “Piramid?s” n? nj? prej lokaleve m? luksoze t? New York-ut,ku mor?n pjes? personalitete t? larta t? kultur?s dhe diplomacis? bot?rore n? OKB.

Nd?rkoh?  prisnim me padurim replik?n e Kadares? n? “The  New York Review of Books” e cila u botua m? 15 janar 1998. U g?zova shum? p?r k?t? botim! Prej ngaz?llimit nuk e lexova  me v?mendje. I telefonova q? ?sht? botuar por iu luta q? t? m? jepte koh? ta lexoja edhe nj?her? dhe p?rs?ri do t’i b?ja telefon. Pasi e lexova me kujdes p?r t? dyt?n her? e kuptova se replika e Kadares? kishte qen? e shk?lqyeshme. N? t? nj?jtin edicion ishte botuar edhe kund?rp?rgjigjja e Noel Malcolm. Kadare e kishte goditur aq r?nd? profesorin anglez, sa q? iu luta tekstualisht me k?to fjal?:  “Mos i bie ma”. Reagova si nj? refer n? ndeshje boksit. P?rgjigjja e Kadares? ishte shum? e kulturuar dhe argumentet ishin t? q?lluara. Shihej qart? nga kund?rp?rgjigjja se Profesori  Malcom  ishte penduar dhe tregonte keqardhje p?r k?t? shkrim. Menj?her? e kuptova keqardhjen e Noel Malcolmit dhe indirekt  k?rkonte falje. P?r k?t? arsye iu luta Kadares? t? mos e godiste m?. Natyrisht se gjuha ndryshon n? momentet e ngaz?llimit. Me t? vertet? ishte nj? shprehje tipike shqiptarçe e Mal?sis? s? Madhe “mos i bie ma”. N? Kosov? thon? “mos i m?sho ma” n? jug “mos e q?llo m?” ,mos e godit m?”  e k?shtu me radh?.

Me rastin e 100-vjetorit t? Pavar?sis? s? Shqip?ris? ky titan i Let?rsis? Shqiptare dhe Bot?rore meriton p?rpjekje dhe p?rkushtim t? veçant? gjithkomb?tar p?r t’ju dhan? Çmimi i Merituar Nob?l p?r Let?rsi.