Ilia S. Karanxha: Për mëmëdhenë - motoja e një atdhetari në një studim monumental

PËR MËMËDHENË – MOTOJA E NJË ATDHETARI NË NJË STUDIM MONUMENTAL

NGA ILIA S. KARANXHA

Në  prill të këtij viti, në kuadrin e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarsisë, studjuesi i mirënjohur Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika, i dha publikut shqiptar studimin monografik Mihal Grameno – jeta dhe vepra 1871-1931 (500 f.), botuar në shtypshkronjën Milenium i Ri – Durrës prej shtëpisë botuese DDS me redaktor gjuhësor Halim Malokun.

Nga njëra anë figura e kulluar e një atdhetari si Mihal Grmanoja dhe nga ana tjetër pena  e një studiuesi e hulumtuesi të palodhur e të kualifikuar si z. Gjika, që jeton prej vitesh në SHBA, pasuruan shkencën dhe kulturën tonë me një vepër monumetale.

Binomi Grameno-Gjika i është prezantuar publikut shqiptar më shumë se 30 vjet më parë fillimsht me një sërë studimesh në revistën Studime filologjike e pastaj me botimin e veprës  Mihal Grameno - publicist demokrat (1980, 250 f.).  Qysh nga ky momet nisën për autorin tonë hulumtimet  e studimet e reja për një monografi të plotë që të pasqyronte gjithë jetën e veprën e këtij mëmëdhetari të rallë e krijuesi të shumanshëm, siç ishte Gramenoja.

Si rezultat i kësaj pune studimore shkencore në vitin 1984 u përfundua varianti i parë i kësaj monografie, i cili, si na sqaron autori, nuk mundi të shikonte dritën e botimit. U duk se gjithçka do të humbiste, por ndryshimet rënjësore në strukturat politike, sociale e kulturale të vëndit, si dhe të vetë studjuesit, krijuan mundësi që ky, jo vetëm të thellohej e të zgjeronte më tej shkallën e njohjes mbi Mihal Gramenon me dokumenta, shkrime e studime të reja, por njëkohësisht të rishikonte gjithë punën e bërë më parë duke e ndriçuar tashmë figurën e atdhetarit  dhe shkrimtarit korçar nën një këndvështrim të ri, më objektiv dhe jashtë kufizimeve apo paragjykimeve ideore të imponuara e të diktuara nga regjimi totalitar.

Vepra është shkruar me një gjuhë të rrjedhshme, të pastër e të pasur. Jetëshkrimi i familjes Grameno harmonizohet me një kompetencë të plotë brenda  kontekstit historik e social-ekonomik qysh kur të parët  e kësaj familje me stërgjyshin Papa Nasto, u larguan prej fshatit Plasë dhe u vendosën në qytetin e Korçës rreth vitit 1830.

Nëpërmjet ndërtimit të jetës së heroit, kemi kënaqësinë të ndjekim rritjen e përpjekjeve të popullit shqiptar, në trevat jug-lindore dhe nëpër kolonitë, për çlirim nga zgjedha osmane. Banorët e qytetit dhe të krahinës së Korçës, sidomos emigrantët e saj në Rumani, fillojnë të luajnë rol parësor, i cili dalngadale nis të ndikojë e rezatojë mbarë lëvizjen  kombëtre shqiptare.

Në këto ambjente atdhetare rritet dhe formohet Mihali ynë, i cili aktivizohet që herët në shoqatat atdhetare Drita e Shpresa të Bukureshtit dhe mbasi mbush të tridhjetat fillon të botojë krijimet e veta në fushën e letrave, poezi, prozë, komedi e tragjedi në vargje, hymne luftarake, të cilat ishin të frymëzuara  kryekëput nga lufta e popullit shqiptar për një ringjallje kombëtare. Është kjo krijimtari letrare dhe publicistike tepër e angazhuar me rrjedhat historike të kohës që e vendos Mihal Gramenon mes figurave më të shquara të kolonisë shqiptare të Bukureshtit e të mbarë letërsisë e të gazetarisë shqiptare të viteve 1900-1924. Studjuesi Gjika ia ka dalë ta analizojë këtë krijimtari me një përkujdesje të  veçantë në kapitujt II-III (fq. 188-415), duke i dhënë asaj me kompetencë vendin që meriton, brenda konteksit të letërsisë shqiptare të periudhës së Rilindjes e mbas saj deri në dhjetorin e vitit 1924. Shumë i goditur është vlerësimi i Gramenos si një nga shkrimtarët e rëndësishëm të letresise shqiptare te cerekut të parë të shek. XX-të me arsyetimin: Po t’i kishin munguar vepra e shumllojshme letrare e publicistike dhe jeta plot aktivitet e Mihal Gramenos, letërsia jonë dhe historia jonë kombëtare do të ndjeheshin më të varfra. Letërsia do të ndjehej më e varfër, sepse asaj do t’i mungonin tragjedia e parë historike Vdekja e Pirros, një nga komeditë e para Mallkim’ i gjuhës shqipe, novelat e para Oxhaku, Varr’ i pagëzimit dhe E Puthura, himnet kryengritëse Për Mëmëdhenë, Uratë për liri, Lamtumirë, etj, kënga dashurore Muaj’ i Majit, do t’i mungonin skicat realiste me të cilat ai u bëri autopsinë e përbërjes shoqërore të qeverive të para shqiptare, do të mungonte vepra memuaristike Kryengritja Shqiptare me bëmat e çetës së Çerçiz Topullit. Gazetaria shqiptare do të ndjehej më e varfër sepse do t’i mungonte sasia e madhe e artikujve, fejtoneve, pamfleteve dhe portreteve të pashoqe, me të cilat u vlerësuan drejt ngjarjet, klasat dhe veprimtarë të viteve 1908-1924. Historia jonë kombëtare dhe ajo demokratike do të ndjeheshin më të varfra, sepse do t’u mungonte luftëtari i maleve, veprimtari ilegal i lëvizjes së armatosur dhe agjitatori demokrat. Shoqërisë shqiptare do t’i mungonte shëmbulli i njeriut të ndershëm, të ekuilibruar, i cili kritikoi me fakte dhe nuk feu e nuk shau askënd, njeriu që i priti me gjakftohtësi kritikat dhe u përgjigj me argumenta (f.434).

Mihal Gramenoja është shëmbulli më i spikatur i poetit luftëtar shqiptar që shkëlqen midis grupit të rilindësve tanë si L. Gurakuqi, H. Mosi, R. Siliqi etj, të cilët ndoqën shembullin e poetëve ballkanas Kristo Botev i bullgarëve, Mihal Eminesku i rumunëve, etj, të cilët luftuan me pushkë e penë për lirinë e atdheut të tyre nga zgjedha osmane.

Për gati 15 muaj (maj 1907- 25 korrik 1908) çeta  e Çerçiz Topullit dhe Mihal Grameons shkelën dhjetra e dhjetra fshatra, ku krahas agjitacionit nuk nguruan të ndesheshin me armë edhe kundra forcave policore e ushtarake osmane, si në Mashkullorë, Libofshë e në Vodicë të Kolonjës. Keto fakte tërheqëse Gramenoja i riprodhoi me detaje në veprën Kryngritja Shqiptare, të cilën ai mundi ta botonte më 1927 në Vlorë.

Kjo faqe e lavdishme e luftës së popullit shqiptar gjatë Rilindjes zë vendin përkatës në vprën e Th. Gjikës, ku burimet për trajtimin e saj nuk kufizohen vetëm në memorialistikën e kohës por edhe në burime arkivore e studime monografike, të cilat venë në dukje efektet e shqetësimet e autoriteteve osmane, si dhe ato të huaja, duke theksuar se lëvizja e popullit shqiptar për liri e pavarsi zhvillohej jashtë diktateve e interesave të të huajve.

Vitet 1908-1912, ashtu si vitet 1878-1881, përbëjnë vitet më intensive në luftën për zgjimin kombëtar dhe në luftën për liri dhe pavarësi të popullit tonë. Për herë të parë brënda në atdhe në mënyrë legale u krijuan shoqata e klube atdhetare, filluan të botoheshin gazeta në gjuhën amtare, u çelën e riçelën shkolla shqipe dhe mbi të gjitha u bë frymëzuese psikologjia e luftës për liri. Numëri i veprimtarëve të çështjes kombëtare në qytete e fashatra të ndryshme u qindrafishua.

Studjuesi sqaron përmes një materiali të bollshëm se kjo luftë tashmë vazhdohet si në planin legal dhe në atë ilegal, ku Mihal Gramenoja luante një rol parësor si kryetar i Komitetit të Fshehtë të Stambollit për zonën e Korcës. Jepet e plotë lëvizja kulturale-arsimore dhe ajo e armatosur në zonën e Korçës ku u zhvillua një luftë shumë e ashpër kundër pushtuesit, si dhe shovenizmit të huaj dhe kishës greke, e cila prej vitesh i ishte kundërvënë lëvizjez kombëtare shqiptare.

Duke lënë mënjanë premtimet e pavlera të xhonturqve për barazi e përparim mes popujve  të Perandorisë, atdhetarët më të shquar shqiptarë iu përveshën punës për organizimin e luftës së armatosur. Zbulohen e dokumentohen kontaktet e drejtpërdrejta të Gramenos me anëtarët e Komitetit të Fshehtë që vepronte në Stamboll, ku ai takohet e diskuton me I. Qemalin, L. Gurakuqin, D. Himën, Hil Mosin, Baki Gjionokastrën, Hasan Prishtinën e shumë të tjerë.

Madhështia e figurës të Grameons në dobi të çështjes kombëtere është lidhur pazgjithshmërisht dhe me  veprimtarinë e tij publicistike. Ai drejtoi personalisht gazetat Lidhja Orthodhokse (1909-1910) dhe Koha (1911-1926), të cilat me punën dhe talentin e tij kanë zënë një vend nderi në historinë e gazetarisë shqiptare të Rilindjes dhe të Pavarsisë. Vlerat e shquara të kësaj veprimtarie letrare e publiçistike Gjika i sjell para lexuesit përmes analizash shkencore që shquhen për zbulimin e vlerave ideo-artistike të para me sy kritik. Ai nuk iu ndahet për asnjë momet rrugëve të ndjekura prej Gramenos në skakierën e mpleksur shqiptrae të shkaktuar nga armiqtë e shumtë që iu vërsulën  trojeve arbërore pas shpalljes të Pavarsisë të Shqipërisë më 1912.

E gjejmë Gramenon të lëvizë në trekëndëshin Korçë-Vlorë-Durrës, të hidhet në Shkodër e Pogradec, të kapërxejë Adriatikun e të veprojë në Itali e më pas të shkojë përtej Oqeanit Atllantik për tu vendosur në ShBA, ku vijoi botimin e gazetës së tij Koha (1915-1919) e të kthehet në atdhe më 1920. Qartë dhe me argumente jepet jeta dhe karakteri i këtij veprimtari, i cili për asnjë moment nuk u përkul nga vështirësitë ekonomike, nga rreziqet për jetën dhe as nga joshjet e majme për t'u shërbyer të huajve. Jane sqaruar me fakte të panumurta se si edhe në situatat më të turbullta që kalonte vëndi, Gramenoja nuk e humbi orientimin, duke ruajtur gjithmonë identitetin dhe personalitein e tij si mëmëdhetar.

Vepra në tërësinë e saj trasmeton jo vetëm vlera të mëdha njohëse dhe edukative, por në këtë vit të veçantë jubilar të 100- vjetorit të Pavarsisë është një dëshmi e gjallë, një dokumet i pakundërshtueshëm i përpjekjeve titanike të popullit tonë për çlirim nga zgjedha osmane, për liri e përparim shoqëror, ku Gramenoja gjithë jetën u reshtua në ballë të këtyre përpjekjeve.

Puna këmbëngulse e studiuesit Thanas Gjika me veprën monografike Mihal Grameo jeta dhe vepra ka dhënë frutet e dëshiruara jo vetëm për intelektualin e shkolluar shqiptar të të gjitha niveleve, por edhe për njerëzit e thjeshtë atdhedashës.

Vepra është e paisiur me një përmbledhje konkluzive në anglisht,  me një tregues të emrave, me mjaft fotografi ilustruese të heroit e të kohës dhe me një bibliografi të pasur. Personalitete të shquara  e të mirënjohura të shkencës shqiptare si  Prof. Dr. Jorgo Bulo (Tiranë) dhe Prof. Dr. Agim Vinca (Prishtinë), të cilët u njohën me këtë vepër para botimit, kanë dhënë gjykime shumë pozitive mbi vlerat dhe rëndësinë e saj, vlerësime që publikonen në kapakun e prapmë të veprës dhe të përkthyera anglisht në f. 455-456.

Jeta dhe veprimtaria e studiuesit Thanas Gjika për gati gjysmë shekulli, qysh kur la bankat e shkollës i është kushtuar  kryekëput shkencës albanollogjike. Veç punimeve të sipërcituara mbi  Mihal Gramenon, janë të shumtë artikujt, referatet, kumtesat nëpër sesione shkencore të realizuar nga ky studiues brenda dhe jashtë atdheut. Ndër veprat monografike, vlera të veçantë deri në nivel botëror paraqet punimi Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re ( 2008, 504 f.), ndërsa analizat mbi  shoqërinë e djeshme dhe të sotme shqiptare zenë vënd në veprën Evolimi ynë kërkon njohjen dhe dënimin e fajit ( 2011, 304 f.).

Emigracioni dhe vështirësitë e jetës në dhe të huaj nuk e kanë thyer studiuesin Thanas Gjika ashtu siç nuk i thyen as Rilindasit tanë  të cilët ai i studion me dashuri e një pasion të admirueshëm.  Kjo vepër  na tregon se intelektualët shqiptarë duhet ta presin këtë jubile duke sjellë rezultate të reja, duke zbuluar meritat e rilindësve tanë dhe jo duke pritur që qeveria dhe shoqëria të na nderojnë neve.
Arritjet e kësaj vepre të kompletuar shkencore kanë për të ndikuar në studimet e ardhshme historiko-letrare për të sjellë vlerësime të reja për një varg dukurish dhe autorësh e veprimtarësh politikë të Rilindjes sonë e mbas saj.