Rreth ndërtimit të kështjellës së Shkodrës ka shumë hipoteza, prandaj nuk mund të flitet me saktësi se nga kush e kur asht ndërtue. Lashtësia e saj mijëvjeçare nuk mund të mohohet. Historia që në epokat e vjetra na tregon se qytetet kurdoherë janë mbrojtë prej kalave dhe janë konsiderue të pushtuem kur kalaja e tyne asht dorëzue. Ndërtimi i Kalasë së Shkodrës padyshim duhej të jetë vepër e ilirëve, ndonëse arkeologët shqiptarë akoma nuk kana ba gjurmime të atilla që të kenë thanë fjalën e fundit rreth vjetërsisë së këtij objekti historik. Histografë të huej ndërtimin e kësaj fortese ua atribujnë serbëve dhe përshkruejnë legjendën e famshme, së cilës shqiptarët i kanë thurë edhe kangën. Vepra serbe, ndoshta mund të ketë qenë një meremetim fortese, por jo një themelim i saj. Sidoqoftë këtu po përshkruejmë të dhanat historike të autorit francez A. Degrand, konsull i Francës në Shkodër. Në periudhën serbe Kalaja e Shkodrës quhej “Rozafat”, kurse populli i Shkodrës përgjithësisht nuk e njef kalanë me ëmnin “Rozafat”. Dukagjinasit kanë të tyne shprehjen: “Kush ë sundojë alanë, jemi me të!”, pra malësori ynë tash 400 e ca vjet e ka quejtë me emnin “kala” e jo ndryshe. Tue iu rrefrue autorit të përmendun sipër këtu poshtë po përshkruejmë legjendën e kalasë:
“Një legjendë serbe ndërtimin e kalasë ia atribuon mbretit Vukagjin edhe vëllezënve të tij, Uliosha e Goiko. Nisma e tyne për ndërtimin e kështjellës pengohej vite me radhë prej një zane, e cila iu prishte natën atë që kishin krye ditën. Ndodhi të kalojë një plak aty ku po punonin punëtorët. Tre vëlleznit që punonin aty i treguen plakut se puna që banin ditën, iu prishej natën, ai u suell e u tha: “Duhet të bani fli nj grue tuejën, atë që të vijë ma e para për me iu sjellë gjellën; gjoja mos me iu tregue grave të tyne: se cilës do t’i binte shorti i asaj fatkeqësie, do të shkonte viktimë. Dy vëlleznit e mëdhenj mjerisht nuk e mbajtën fjalën dhe ia treguen grave të veta sekretin, ndërsa i vogli qëndroi i sinqertë e nuk i tregoi gja gruas së vet. N’e nesre, dy ma të mëdhatë u shtinë të sëmura e nuk ndëgjuen t’u dërgonin gjellën punëtorëve; e vogla nuk dinte gja, u ngarkue me bukë e gjellë dhe vajti te punëtorët. Fatkeqen, porsa mbrrini në vendin e caktuem, e pau i shoqi dhe nisi të qante për fatin që e priste. Vukagjini ia dorëzoi gruen të vëllait, Radit, mjeshtrit ndërtues, i cili thirri punëtorët për m’e ndihmue që të shtrinin atë grue në themele.
Grueja e re, këtë veprim të punëtorëve, e mori me buzëqeshje, sepse mendonte që punëtorët po banin ndonjë shaka. Rreth saj po grumbulloheshin gurë e dru edhe sado që materiali i arriti deri në gju, ajo gjithnjë qeshej; vetëm kur gurët e themelit iu afruen asaj në brez, atëherë ajo e kuptoi seriozitetin e punës dhe filloi t’u drejtohej kunetënve, me fjalët: “Ah, s’po kini frige Zotin që po doni me më shtie gjallë në dhè?”. Tue pa se lutjet e saj nuk po dëgjoheshin, i sillej mjeshtrit edhe të shoqit: “Mos më shtini në dhè për së gjalli, nana ima ka ar, ajo kishte për me ble një skllav ose një të burgosun, nëqoftëse lypet të bahet këtu një viktimë të paktën të mos jem unë grue e re!”. Goikoja i mallëngjyem nga fjalët e saj, nuk iu përgjegj fare së shoqes. Mandej e pafatja iu drejtue përsëri mjeshtrit ndërtues: “Rad! Në emën të Jezu Krishtit, po të lutem ma len një vrimë mbi parzmën time që unë të mundem t’i jap me pi Gjonit tem kurdoherë që ai do të vijë te nana e tij!”. Radit i banë përshtypje fjalët e asaj gurje dhe lutja që i bani në emën të shëlbyesit, prandaj ia la një dritare të vogël në naltësinë e krahnorit të saj, dhe ajo kënaqej tue pa të birin kah i jepte me pi qumësht. Kështu gjatë një jave iu dërgue djali s’amës, derisa zani i nanës u pre, porse burimi i jetës vazhdoi një vit, sepse dashtunia qe ma e fortë se vdekja. Edhe sot nanat, të cilave iu mungon qumështi i gjinjve, në kujtim të asaj mrekullie, gërryejnë një landë gëlqerore prej mureve të brendshme të galerisë së parë në hymje të kalasë. Besohet gjithnjë në rrethet e grave shkodrane se gjiu i asaj grueje që u ba kurban ndër themelet e kalasë rrjedh vazhdimisht qumësht, prandaj ka akoma gra lehona, të cilat, tue besue atë fenomen, dërgojnë e marrin atë lang gëlqeror me besimin se ai gjoja do t’iu sjellë qumësht në gji, mbasi ta pijnë!”
Kanga e kalasë së Shkodrës” _ kenueme nga populli
Ç’po punojshin tre vëllazën
Murin e qytetit – o,
Shkon nje plak o aty pari
- Puna e mbarë, o ju tre vëllazën !
- Ku po e shef ti t’mbarën tonë ?
gjithë ditën po punojmë
E gjithë natën po na rrënohet
- a din gja plak me na diftue ?
Kjo kala që nuk shtërngon ?
- Unë e di por kam gjynah.
- Atë gjynah ti lena ne !
Kish qitë plaku e u kish thanë
- A jeni të tre të martuem
A i kini të tre vashat ?
Po, na të tre të martuem jena
E të tre vashat i kena.
Na difto pra çka me ba ?
Pa ndigjoni ju tre vëllazën
Për n’e daçi ndrejt me punue
Porosinë që po ju jap
Kujt mos shkoni me i diftu
Lidhni besë e lidhni fe
Në konak mos bisedoni
Në konak mos bisedoni
Vashave mos iu kallxoni
Nesër nade porsa të zbardhin
Cila vashë që ju bijnë bukën
Atë murojeni në kala
Atëherë ju keni me pa
Se sa mirë ka me qindrue.
Se vojt ma i madhi vlla
Çarti besë e çarti fe
Në konak e bisedoi
Vashës së vet ky i kallxoi.
Ashtu i dyti vlla
Harroi këshillin që pat vu
Atë që plaku i pat diftue
Çarti besë e çarti fe
Në konak e bisedoi
Vashë së vet edhe ky i diftoi.
Heu ! Ma i vogli vlla
Mbajti besë e mbajti fe
Në konak s’e bisedoi
Vashë së vet nuk i kallxoi.
U err nata, zbardhi dita
Dolën djelmt – o me punue
Na erdh koha me çue gjellën
Na i thrret nana gjelinat – o
Gjelinë, e madhja gjelinë
Ustallarët duen bukë
Duen bukë e duen ujë.
- Besa nanë atje s’po mund të rri.
Se kam ndjehun sot e ligë
Edhe në kambë s’po mund të rri.
- Çou gjelinë, gjelina e dytë,
Ustallarët duen bukë
Duen bukë e duen ujë.
Qyqja, mori kadnanë
Më ka ardh haberi mbramë:
Se më ka vdekë qyqja nanë
- Çou gjelinë, gjelina e tretë,
Me iu çuem sillen djelmve.
- Lepe nanë e kadnanë !
- Ustallarët duen bukë
E duen ujë.
- Besa nanë, atje s’po vete
Se kam djalin e vogël.
- Qyqja unë nafazeza
Gjith kah shkova e kah erdha
Nafakqyqe paskam qenë.
Se na djalin ta shikojmë
E s’e lamë të vajtojnë.
- Nisu shko gjelina jeme.
Kur ka ba nusja me shkue
Me djal t’vet a hallashtue:
Lamtumirë njomzaku ‘jem
Nuk më përket nana me dorë
Ede djalin e ka qitë në gjumë
Të dy faqet ia ka puthun
U përpjekshim në atë jetë.
Mori bukë e mori ujë
Iu afrue murit të kalasë.
Kur epa i shoqi ‘saj,
Kur epa i shoqi belanë
Çakiçi në duar iu ngri.
Kish qitë e shoqja e kish thanë:
Çka ke burr qi nuk punon ?
- Më ka tretë myhyri i gishtit.
Ulet me te kunati m’e kerkue
Rrasën sypri ia kanë vue.
- Pash zotin kunati madh
Nji amanet po ta la:
Synin e djathtë ma leni jashtë,
Gjin’ e djathtë ma leni jashtë,
Se vjen djali me më kërkue,
se me sy do ta shikjoj
E ma gji do ta pajtoj
E ma dorë do ta lëmoj.
https://www.zemrashqiptare.net/