Sabri Godo: Ju rrefej Rugoven, Thacin dhe Haradinajn

Nga Shekulli 

Sabri Godo

Po, nuk pata rast për disa rrethana, por unë tërë kohën kam folur për Kosovën, kështu që mu duk më me vend t'u lija vend të tjerëve.

Çfarë përfaqëson dhe çfarë do të jetë 17 shkurti i vitit 2008 për historinë e shqiptarëve dhe për historinë e Shqipërisë në përgjithësi?

Fjalët janë thënë, veç kam përshtypjen se nuk kemi vetëdijen e plotë të rëndësisë që ka kjo që ndodhi. Pa dyshim që është përfundimi i një përpjekje 100 vjeçare për mbijetesë të kosovarëve, por edhe në planin kombëtar në tërësi ndodhi një ndryshim që ne do ta ndjejmë me kalimin e viteve, të muajve. Tani nuk mund të konsiderohemi më si një popull i ndëshkuar dhe që u copëtua nga Versaja, që u radhit në vendet që humbën luftën dhe që duhej të paguanin në mënyrë krejt të padrejtë. Tani mund të them se përfundimisht dolëm nga kjo gjendje, tani kemi 4 unitete shqiptare këtu që janë një faktor, është shteti ynë, është shteti i ri i Kosovës, janë shqiptarët e Maqedonisë që gjithashtu kanë zënë vend atje dhe po fitojnë gjithnjë e më shumë të drejtat e tyre, janë afirmuar shqiptarët në Malin e Zi, domethënë rreth e qark kufirit tonë tani, ne kemi të bëjmë, japim e marrim me popullsinë tonë që është e një kombësie edhe e një gjuhe. Domethënë u ndreq ajo që ishte sakatuar në të kaluarën.

A mund të thuhet që 17 shkurti i vitit 2008 do të jetë i të njëjtës peshë në tekstet e historisë, në memorien tonë kombëtare, me peshën që ka, për shembull, 28 nëntori i 1912?

Po, kështu unë e kam menduar dhe e kam thënë me kohë këtë, që është ngjarja e dytë më e madhe në historinë tonë si komb, pas 28 nëntorit dhe kjo do të vijë tani duke u afirmuar gjithnjë e më shumë.

Ju besoj se e keni lexuar deklaratën e pavarësisë, ka komente të ndryshme rreth saj, përveçse u mirëprit, gjithmonë kritizerët gjejnë yçkla: pretendojnë qe është e gjatë, apo qe duhej përmendur fjala Shqipëri, e kështu me radhë. Juve si iu duk?

Por, tani kosovarët e dinë mirë se çka bërë shteti shqiptar, ose shteti i armës siç e quajnë ata. Madje unë do të thosha se edhe gjatë regjimit të Enver Hoxhës, ne në një farë mënyre, iu jemi gjendur Kosovës, pas 1948, se ajo që kemi pas para 48-ës, ajo nuk mund të shpaguhet. Kemi punuar në atë kohë në dëm të Kosovës, por sidomos me ardhjen e demokracisë në Shqipëri, Kosova e dinte që prapavija e saj e sigurt ishte Shqipëria dhe kështu ka rregulluar edhe punët e veta, në konformitet me këtë. Ne iu dhamë ndihmë gjatë tërë kohës, ne e njohëm pavarësinë e Kosovës që në vitin 1992, në 29 nëntor, domethënë kemi dhënë tërë përkrahjen politike dhe morale në një kohë kur shumë pak flitej për mundësinë e arritjes së një pavarësie të Kosovës. Iu gjendëm në kohën e luftës, e ndihmuam, pritëm këtu shpërnguljen e madhe të kosovarëve, të gjitha këto nuk mund të harrohen. Veçse unë nuk kam ndonjë pakënaqësi pse nuk është theksuar kjo në deklarata, janë rrethanat politike të atilla dhe neve tani po ta thjeshtoja gjuhën do të thosha "i ruhemi si delja gërshërës", kësaj vërejtjes apo dyshimit që kanë të huajt rreth asaj se mos kemi ndonjë aspiratë të ecim drejt "Shqipërisë së Madhe" e të tjera. Duke u ruajtur nga kjo, ngandonjëherë duhet edhe t'i gëlltitim fjalët, të mos themi ato që është për të thënë. Unë nuk shoh ndonjë arsye pse t'i mbetet qejfi ndokujt për këtë, duke e marrë në këtë kontekst politik që po zhvillohen ngjarjet, nuk më duket se kjo përbën ndonjë ankim.

E keni besuar se shpallja e pavarësisë së Kosovës duhej të bëhej tani. Pra ishte vonë apo herët, sepse gjithsecili nga ne bëri një lloj analize në vetvete dhe thotë që duhej bërë më parë apo mund të mos ishte bërë fare. E keni menduar, dhe deri kur e keni menduar që mund të mos bëhej fare?

Jo, mua mu ngjallën shpresat dhe krijova bindjen se Kosova do të bëhej vend i pavarur fill pas Kroacisë dhe Sllovenisë që qenë vendet e para që u shkëputën nga ish-Jugosllavia. Dihej se si rrjedhim logjik, doemos do të vinte dita që Kosova të fitonte pavarësinë. Them që atëherë u vendos fati i Kosovës dhe Kosova vet lëvizi në këtë drejtim me grevat dhe protestat që u bënë atëherë, nën udhëheqjen e Rugovës dhe liderëve të tjerë. Por, pastaj u bë fare e qartë me rënien e Murit të Berlinit që dita e Kosovës po vinte. Unë them që ndoshta ka një ndrojtje ose një lloj mefshtësie tregoi komuniteti ndërkombëtar me zgjidhjen e problemit të Kosovës sepse do të duhej në '99, ku Jugosllavia, Serbët, u thyen dhe u tërhoqën me luftë nga Kosova, që atë ditë duhet të ishin vërtetuar dy gjëra. Së pari njëherë, të vihej në vend rezoluta 12 44 që thoshte se tërë banorët e Kosovës duhet të ktheheshin në vendet e tyre. Nuk u lejua që kosovarët të ktheheshin në Mitrovicë në shtëpitë e tyre, në pjesën veriore dhe që atje u krijuar intriga, u nxit konflikti. Për sa i takon tratativa që duhet të bëheshin për të arritur tek pavarësia, ishte e fare e thjeshtë, në mbarim të luftës të deklarohej Kosova një shtet i pavarur dhe nuk do të kishim vuajtur kosovarët dhe nuk do të kishin një telash për Evropën dhe Kombet e Bashkuara, për të tërë politikën botërore për 9 vite me radhe, për Kosovën do të ishte më mirë, për Serbinë gjithashtu, për rajonin, do të ishin pajtuar gjërat. Por, ndonjëherë këto ndodhin në marrëdhëniet ndërmjet shteteve, gjëra që njeriu nuk arrin t'i shpjegojë në mënyrë bindëse se pse kanë ndodhur, fjala vjen siç nuk shpjegohet fakti që Bushi i vjetër e la përgjysmë atëherë luftën e Irakut, shkoi deri në një farë vendi dhe e la në fuqi Sadamin. Shpjegimet mund të jenë, që të mos ikim nga tema, ndofta duhej për kundra peshë ndaj Iranit etj., etj. Fuqitë e mëdha gjithmonë bëjnë llogaritë e tyre, por në rastin e Kosovës më duket se nuk u bënë llogari të sakta dhe që ky problem që u hap dhe u zgjidh me luftë tani le të mbyllet, me një vendim për të, për paqen. Nuk u bë kjo dhe u kalua kjo periudhë e mundimshme tani për shumëkënd, por sidomos për Kosovën që zgjati 9 vjet.

Kur keni qenë për herë të parë në Kosovë dhe çfarë ndryshimesh shikoni me herën e fundit kur keni qenë atje?

Për të qenë i drejtë duhet të them që kam qenë që herët në Kosovë, në një kohë tjetër. Kam qenë në mbarim të luftës, atëherë ku erdhëm nga Mali i Zi, Bosnja, Sanxhaku, 4 muaj në dëborë me kushte të vërtetë të paimagjinueshme, ishte dimër i vitit 44, kurse në prillin e 45 zbritëm si i thonë fjalës në parajsë, në Kosovën e gjelbëruar, kishte me bollëk ushqime dhe një popullsi që na priste me krah hapur. Atëherë kam qenë për herë të parë dhe kam qëndruar 4 muaj në Kosovë. Por, kjo nuk ka të bëjë me pyetjen e një natyre politike. Pastaj shkova për herën të parën në 99, fill pas mbarimit të luftës, shkova disa herë, me delegacion parlamentar etj., etj. Përveç kësaj gjatë tërë kohës së luftës kam qenë në lidhje të ngushtë me këtë çështjen e Kosovës, nuk ishte vetëm dispozicioni im, por edhe detyra më lidhte me këtë punë, unë isha atëherë kryetar i Komisioni të Jashtëm të Kuvendit dhe doemos që do të merresha intensivisht me punën e Kosovës. Kështu që, them se njoh vendin, njoh problemet.

Një nga figurat më emblematike të Kosovës padyshim që mbetet zoti Ibrahim Rugova dhe me siguri që ju në këto kontakte kaq të shpeshta dhe gjate angazhimeve që keni pasur në lidhje me çështjen e Kosovës e keni takuar atë. Kur ka qenë hera e parë, si u duket figura e tij sepse me kalimin i viteve ka pasur edhe komente kontradiktore rreth tij.

Në vitin 92-94 kam qenë në marrëdhënie të shpeshta me Rugovën, ai vinte dendur në Shqipëri, ne na ecte biseda me nga një çikë konjak përpara flisnim për orë me radhë, pastaj ndodhi një incident në fund fare, në 94 që e inatosi të ndjerin Rrugova dhe preu marrëdhëniet me mua, ishin me të vërtetë shumë vëllazërore, na ecte shumë. Unë i thashë që tani t'i Ibrahim duhet të qëndrosh njëherë me të dy këmbët sepse jep herë pas here opsione të ndryshme, ju duhet të jetë federatë, jo duhet të jetë brenda federatës, duhet të përcaktosh një qëndrim. Për fatin të keq se ishim të ndarë me një mur prej dërrase, këndej dëgjoje gazetar dhe të nesërmen u publikua në "Koha Jonë" këtë, domethënë le të themi se kjo këshillë apo ky observacion që i bërë unë Rugovës lidhur me politikën që ndiqte, nuk e di sepse kjo atë e zemëroi shumë, e quajti një pabesi timen dhe nga ajo ditë e prapa ne nuk komunikuam më me njëri-tjetrin. Pastaj kur ai shkoi në Beograd dhe nënshkroi duke pasur koburen në kokë atje dhe një deklaratë për anti NATO-n, unë shfaqa opinionin tim publikisht për ta kritikuar. Domethënë kaluam në një fazë tjetër të marrëdhënieve tona. Pastaj kur shkova në Kosovë u pajtuam menjëherë dhe u rikthyem në miqësinë e vjetër dhe sa herë shkoja atje, shkoja me dëshirë ta takoja, të bisedoja me të, si me një mik të vjetër. Tani lidhur me vlerësimin që mund të bëj unë, ai njeri ka jetuar një dramë të rëndë dhe kishte një filozofi të tijën, për rrugën që duhet të ndiqte Kosova drejt pavarësisë dhe lirisë, unë them se atij i dridhej zemra kur mendonte se po të hynte në një konflikt të hapur të armatosur me serbët edhe ai ua dinte fuqinë ushtarake, njihte dhe territorin e Kosovës ku ishte fushë ku mund të lëviznin tanket dhe avionët nga të gjitha anët. I dridhur zemra se mos duke njohur dhe egërsinë e tërbimin e Serbëve se mos e pësonte keq e më keq populli i tij, se mund të shkonte drejt shfarosjes dhe prandaj gjithnjë kërkonte të gjente një rrugë të mesme, të gjente një rrugë paqësore. Ai e dinte mirë se një konflikt të armatosur të hapet me serbët, ishin kosovarët që do ta pësonin keq deri ën fund, pa një përkrahje ushtarake të huaj. Pra nuk kishte ardhur koha për këtë që të bënte një kryengritje. Unë them se kështu e mendonte. Tani ai është një martir. Është njeriu i madh i Kosovës, ishte ai ideatori i lirisë së Kosovës. Unë kam dëgjuar edhe njerëz të flasin keq për të dhe unë ta nuk i fal sepse gjithsesi i thonë një fjale "ai që ka vdekur duhet të përcillet me fjalët më të mira edhe në rast se ke ndonjë ankim ndaj tij", unë kështu do ta përkufizoja atë, si një njeri që mbajti një peshë mbinjerëzore në supet e veta, i duroja të gjitha, u përpoq deri në fund të buzëqeshte dhe ashtu e mbylli jetën e tij. Duhet të kujtohet gjithnjë me nderim, ai ishte një nga arkitektet e pavarësisë, nuk mund të interpretohet ndryshe.

Një tjetër arkitekt i pavarësisë dhe njeriu që në fakt lexoi edhe deklaratën e pavarësisë, një tjetër figurë e madhe politike e Kosovës së këtyre viteve është edhe zoti Hashim Thaçi, kur e keni takuar për herë të parë dhe si mendoni, si arriti që një njeri 28 vjeç të mbante mbi supe peshën e Rambujesë, që ishte kryetar i delegacionit shqiptar në bisedimet me Serbinë dhe sot pa mbushur ende, apo sa ka mbushur 40 vjeç të jetë njeriu që të lexojë deklaratën e pavarësisë së vendit të tij.

Unë e kam njohur në kohën e pragun e luftës dhe kohën e luftës, Hashimin dhe them së është një gjë e lehtë të vendosësh marrëdhënie miqësore me të, ta bën ai këtë të kollajtë, me natyrën e tij dhe ne hymë në marrëdhënie të atilla sa po të duhet të përmend ndonjë episod për ilustrim do të thosha që në kohën kur unë mora një iniciativë personale edhe me mbështetjen e presidentit Mejdani që në atë kohë, që këtu në Tiranë të krijohej qeveria, që nuk po krijohej dot në Kosovë. Pothuaj ia dolëm kësaj pune po të mos kishte ndodhur ajo që një ditë më parë Rrugova të mos shkonte në Itali, atëherë Thaçi ishte aq i lirë sa më tha mua, bëjeni qeverinë tonë si të doni ju, jepuni ministra sa të duan këta të Lidhjes Demokratike, vetëm të kemi një qeveri që të na përfaqësojë. Është një njeri që në momentet e duhura mund të tregojë hapat tolerant deri në ekstrem, ashtu si tregoj ngurtë në raste të tjera, sepse unë e kam takuar edhe në Rambuje, meqenëse ky ishte njeriu që ngulte këmbë mu desh edhe ta merrja veç, të provojë nëse mund të kisha ndonjë ndikim personal mbi të për ta bindur të nënshkruanim. Unë për vete isha fiksuar në këtë ide, meqenëse serbët nuk nënshkruajnë dhe është e qartë se ata nuk do të nënshkruajnë, atëherë le të nënshkruajmë ne dhe konflikti do të mbetet ndërmjet NATO-s dhe Serbisë, atëherë NATO do të thotë se tani kam punë me Serbinë, me shqiptarët e kam zgjidhur. Megjithatë një farë të drejte klithe Thaçi, se gjërat që shkruhen mbeten dhe ai kërkonte që atëherë që të shkruhej qartë se brenda një kohe të shkurtër, do të jepet e drejta popullit të Kosovës me referendum të vendosi fatin e vet. Tani ai ka fituar një përvojë të madhe politike, ka ditur të thithi shpejt, t'i kapi gjërat, kjo flet për një inteligjencë mbi mesataren, ka qëndrueshmëri fizike dhe shpirtërore të mirë, është formuar si një lider që mund të marrë përsipër tani, ashtu siç mori në kohën e luftës dhe negociatave, të marrë përsipër çuarjen e Kosovës përpara, të Kosovës që ishte rënduar me probleme të shumta.

Dita e pavarësisë ka edhe të sakrifikuar, padyshim që ai është zoti Ramush Haradinaj, ish-kryeministri i Kosovës, lideri i Aleancës për Ardhmërinë e Kosovës, që ndodhet në Hagë. A e meritonte edhe zoti Haradinaj të ishte ditën e pavarësisë në sallën e kuvendit?

Ramushi është një plagë do të thosha. Pas Jasharajve, familja e tij është që ka sakrifikuar më shumë. Ka 3 vëllezër të vrarë nga Serbët. Por, pavarësisht nga kjo, ai u treguar me të vërtetë një njeri me intuitë të fortë, një inteligjencë të pret dhe vullnet dhe këtë e tregoi për habi gjatë tre muajve që ishte kryeministër. Të them të drejtën e kisha njohur më parë në disa raste, mirëpo unë kisha ngrënë edhe drekë e darkë me të, nuk më kishte lënë atë përshtypjen që ky mund të bëhej kryeministër dhe të udhëhiqte Kosovën në një periudhë të vështirë. Atëherë thashë me vete ç'ndodhi me Kosovën që vuri këtë djalosh kryeministër. Pastaj ai më habiti si habiti edhe tërë botën, është një njeri konsekuent, burrëror, këtë e tregoi kur u dorëzuar dhe shkoji në gjyq dhe përballoi gjyqin, tani unë them që ai është një lloj viktime sepse prokurori ka kërkuar për të 25 vjet burg dhe nga këto praktikat gjyqësore dihet që kur ka një akuzë të tillë prokurori atëherë në rastin e mirë do të zbresë në 10-15 vjet. Pse të dënohet kaq rëndë Ramushi, i cili të paktën për shërbimet që bëri në kohën e paqes, për tu pajtuar me serbët dhe ai këtë mund ta bënte më mirë se kushdo, se i kishte kartat në rregull. Përse? Them diçka të guximshme, që nuk duhet ta thotë një njeri që pretendon se merret me politikë, s'kam si ia bëj ndryshe, gjykata e Hagës duket se vepron edhe politikisht. Është shumë e vështirë ta thuash këtë gjë, është gjë e madhe, është gjë e rëndë. Por, mua më duket se në rastin e Ramushit kështu është. Mbase dikush do t'u thotë serbëve që ne duam tu gjykojmë juve për krimet e përbindshme që keni bërë, krime lufte, krime njerëzimi, por nuk lëmë edhe palën tjetër pa prekur dhe pala tjetër na qenka Ramushi. Kjo është një gjë e rëndë dhe që tingëllon me të vërtetë, por duhet të ishte Ramushi atje në shpalljen e pavarësisë, duhej të nënshkruante, atje mungojnë edhe viktima të tjerë të ndritur, të mëdhenj, Jasharët që u vranë në luftë, Femi Agani. Është një burrë që e kam njohur dhe një burrë i rrallë. Tani lufta ka viktimat e veta, mund të arrijnë atje të gjithë ata që i hynë asaj rruge, dikush do të mbetet si viktimë, dikush do të japë jetën, si martir dhe do të kujtohet si i tillë. Këta që mungojnë e kanë vendin atje, në memorien e kosovarëve dhe kjo kështu do të mbetet përgjithnjë.

Si ju duket ecuria e procesit të njohjes së shtetit të ri të Kosovës?

Për bukuri, po ecën me një shpejtësi që unë nuk e besoj dhe kjo është tani e gjitha vepër e Amerikës, që të flas pa ndrojtje fare. Amerika tërhoqi perëndimin në luftë për çlirimin e Kosovës. Amerika ndikoi mbi perëndimin që të bëhet sa më shpejt kjo njohje e Kosovës dhe po ia del më së miri, nuk ka se si bëhet më shpejt se kaq. Tani diku duhet edhe pritur. Për shembull, duhet pritur që spanjollët të mbarojnë punë me zgjedhjet e tyre të brendshme në mars dhe vetëm pas asaj mund ta bëjnë njohjen e Kosovës. Secili ka problemet e veta, nga këta që ngadalësohen disi. Mbase ndonjëri si Qipro, që ka problemin e Qipros veriore do të mund të ngulë këmbë deri në fund, por në përgjithësi themi se kjo eci për bukuri dhe në kohën më të shkurtër. Përditë veç shteteve të mëdha tani u vjen radha shteteve të tjera, të gjithë do të shkojnë drejt njohjes së Kosovës dhe do të mbetet aty këtu ndonjë gjë e vogël që nuk ngrenë peshë. Pra, bota e pranoi në gjirin të shteteve si shtet Kosovën. E them edhe njëherë, në kohën më të shkurtër.

Proamerikanizmin e shqiptarëve e njohin të gjithë. Por pro-shqiptarizmin e amerikanëve si e shpjegon?

Po nëse unë të dua dhe ta shfaq dashurinë time me të gjitha mënyrat, ti s'ke asnjë arsye pse të jesh indiferent ndaj kësaj, kjo nuk të bën ndonjë dëm, kjo është një gjë që më në fund e dëshiron gjithkush.

A pritet të sjellë pavarësia e Kosovës ridimensionimin e ekuilibrave në Ballkan, dhe çfarë peshe do të marrin shqiptarët pas kësaj?

Tani ne kemi thënë se jemi 7 milion shqiptar në Ballkan. Kjo ka qenë disi një term i mjegullt, ku janë këta 7 milionë shqiptar. Tani u përcaktuan gjërat dhe dolën si unitete të qarta, më vete. Shteti shqiptar është Kosova. Janë shqiptarët e Maqedonisë që janë atje një popullsi shtetpërbërëse, janë shqiptarët e Malit të Zi që kanë fituar të drejtat e tyre, i gjithë ky territor rreth e qark që banohet nga shqiptarët është një fakt gjeografik, politik dhe ekonomik në të njëjtën kohë. Ballkani këtej e tutje me këto baza duhet t'i bëjë llogaritë. Nuk është më shteti i vogël shqiptar me 28 mijë kilometra katrorë dhe me tre milionë banor, u zgjeruan kufijtë pa u krijuar Shqipëria e madhe, këto janë territore të banuara nga shqiptarët dhe këtë nuk mund ta mohojë kurrkush. Ne nuk sillemi mirë ndaj vetvetes nëse nuk pohojmë me zë të qartë një gjë të këtillë.

Ka pasur një metamorfozë pozitive në sjelljen e klasës politike shqiptare me rastin e pavarësisë së Kosovës sepse më shumë se kurrë, qoftë në Shqipëri, qoftë në Maqedoni, qoftë në Kosovë, e kështu me radhë, faktori politik shqiptar për çështjen e Kosovës, por edhe për çështjet e integrimit duket i unifikuar, me të njëjtin qëndrim. Ndërkohë që nuk e kemi pasur këtë gjë në fillim të shekullit të XX-të, atëherë kur edhe ndodhi copëzimi, ndarja e trungut amë në pjesë, në Kosovë dhe në pjesë jashtë territorit të Shqipërisë.

Po është logjike që t'i lidhesh ngjarjet historike siç bërë ti i dashur Fredi. Kjo ka një shpjegim të vetëm dhe që është bindës. Kjo ka të bëjë me formimin e ndërgjegjes sonë kombëtare, ne kemi qenë një gjë tjetër 100 vjet përpara, kur të qënurit shqiptar lexohej në mënyra të ndryshme, ishte Haxhi Qamili, ishte Esat Pasha, njerëz që ende nuk kishte arritur të rrënjosej në popull ndërgjegjja që ne jemi një kombësi e vetme dhe duhet të kemi shtetin tonë të pavarur. Kjo filloi me rilindësit, filloj duke u pjekur avash-avash deri në ditët tona dhe sot pavarësisht se duket sikur rinia apo njerëzit nuk duan të dinë edhe aq për flamurin apo kombin, klasa politike ka të paktën këtë zgjuarsi të kuptojë, që kombi është në ndërgjegjen e njerëzve dhe çdo forcë politike që do t'i kundërvihej kësaj ose do ta neglizhonte këtë, ajo do të asgjësonte vetveten. Unë them që klasa politike e jona, forcat politike, e kanë bërë me ndërgjegje këtë që duhet të jemi të paktën një herë të vetëm të bashkuar me njëzëri. Por edhe kanë qenë të detyruar ta bëjnë këtë sepse është një kërkesë e përgjithshme e shqiptarëve dhe kësaj nuk mund t'i kundërvihesh. Kështu që, do të manifestojë ky qëndrimi i përbashkët politik i partive si një domosdoshmëri dhe nuk është edhe për tu përshëndetur kushedi se çfarë se nuk mund të bëjë ndryshe, çdo gjë tjetër do të jetë, jo vetëm anti shqiptare por do të jetë edhe anti njerëzore. Por, pastaj le të themi që të shërbejë kjo një shembull kur kemi për të trajtuar çështje të dimensionit kombëtar herë tjetër, të përpiqemi të qëndrojmë sëbashku siç bën tërë bota.

Ka një të vërtetë, një shenjë e mirë kjo e unifikimit të mendimit dhe të faktorit shqiptar në lidhje të paktën me çështjen e Kosovës, por jo të gjitha shkojnë me përpjesëtim të drejtë me këtë pjekuri që thatë ju të klasës politike. Kemi parë për shembull, po tu referohemi afërsisht dy periudhave, të asaj të fillimit të shekullit XX, vitet 20 dhe 30, por edhe tani, duket sikur parlamentarizmi shqiptar në Shqipëri, ose me sakte: debati parlamentar, niveli i fjalimeve te klasës sonë politike është ku e ku më i ulët se sa ai i parlamentarëve të viteve 20-30. Pse ka ndodhur kjo përmbysje?

Është një dukuri që duhet të tërheq vëmendjen sepse jeta ka përparuar me të gjitha drejtimet e tjera, me teknikën, me shkencat dhe të thuash ne nuk ecim disi në një hap me këtë përparim të shoqërisë njerëzore, por politikisht shkojmë kundër. Domethënë nuk ecim përpara, por kemi nostalgji edhe për të kaluarën, themi që ishim më mirë atëherë që ishim më keq. Pse ndodh kjo? Unë them që ka një faktor, që ngre peshë, është kjo që klasa politike e jona, inteligjenca e jona me të vërtetë pësoi një goditje tragjike me ardhjen e komunizmit të pushtetit, u zhdukën në mënyra të ndryshme, me pushkatime, me burgime, me internime, me eliminime, të gjitha llojesh, të gjithë ata që përfaqësonin diçka, që përbënin të që mund të quhej inteligjenca e këtij kombi. Pasi një traditë ishte krijuar disi që nga koha e rilindësve, ishte formuar një lloj elite që thoshte fjalën e vet dhe që kërkonte gjithnjë ta çonte vendin përpara. Erdhi një ditë që e gjitha kjo u asgjësua fizikisht, nuk mbeti asgjë dhe duhej të krijohej inteligjenca e re e cila filloi të rritej nën komunizmin për aq sa lejonte komunizmi, domethënë njerëz që mësua në shkolla, që mësuan diçka nga shkenca, por nuk patën asnjë mundësi të zhvillohen në drejtime të tjera sepse nuk lejohej. Kështu që ne u gjendem tani të papërgatitur, me njerëz që po mësojnë zanatin, domethënë shkëputja me të kaluarën është një fakt. Faktori tjetër është ajo, puna që bëjnë partitë për të dërguar në parlament deputetët e tyre dhe mbi këtë është folur gjë, por unë nuk dua të marr kohën tuaj se si bëhet akoma në parlament, partitë mbështeten tek biznesmenët, tek njerëzit e fuqishëm, tek ata që për arsye nga më të ndryshme kanë ndikim në elektorat dhe mund të mbledhin votat. Pra nuk është e përfaqësuar në parlament inteligjenca e vërtetë shqiptare, klasa intelektuale e saj dhe kjo domosdo të çon në atë që tani shikon fjalime që janë mbajtur në 36-ën dhe të duken ku e ku më të mira, duken gjëra brilante në krahasim me belbëzimet e disa deputetëve tanë apo me hartimet që bëjnë diku me kalamajtë e tyre në shtëpi për t'i lexuar pastaj në parlament. Doemos që njeriu e vëren me një lloj keqardhje, por edhe me habi një ndryshim të tillë, këto janë edhe rrethanat. Megjithatë ka edhe që thonë, pajtohen me atë që, Kuvendi i sotëm nuk është as në nivelin e Kuvendit të 92-shit, ku filluan të shpërthejnë njerëzit, të flasin, doemos do të formoheshin edhe orator të ri. Kurse me kalimin e kohës më tepër dolën në shesh orator kokëbosh që flasin tërë kohës dhe nuk thonë asgjë dhe doemos që njerëzit janë të pakënaqur me një gjendje të tillë dhe pastaj vijmë tek ajo që të çon të bësh krahasime me të kaluarën, me të kaluarën e largët, ose me të kaluarën e afërt. Por them se kjo është një gjë transitore që do të kalojë sepse edhe njerëzit zhvillohen, por edhe opinioni publik në tërësi nuk pajtohet me një gjë të tillë, është kërkesë e opinionit që tani kur të shkoni në parlament mësoni si hyhet dhe dilet atje, mësoni për çfarë duhet të flisni dhe si duhet të flisni. Është një kërkesë e kohës dhe doemos që ata që merren me këtë punë do t'i nënshtrohen kësaj kërkesë.

Ju thatë që niveli aktual i parlamentarizmit shqiptar është një transitore dhe ne urojmë që të jetë e tillë. Por, edhe Shqipëria vetë po kalon një tranzicion të madh, një tranzicion që e përfshin edhe këtë tranzicionin e vogël të parlamentarëve tanë. Kanë kaluar 18 vjet nga rrëzimi i Murit të Berlinit dhe duket që ende jemi larg kapërcimit të tranzicionit. Kur tranzicioni mund të quhet i mbyllur dhe ç'duhet bërë?

Ne këtë fazë të kalimit në një pushtet tek tjetri e kaluam në një mënyrë shumë dramatike për shkak të papjekurisë sonë. Se për shkak të mungesës së asaj klase politike, që nuk u gjend aty, në këtë kryqëzim të rrugëve për tu thënë njerëzve se tani ne po marrim drejtimin dhe drejtimi i saktë është ky. U veprua në mënyrë spontanë sipas asaj që na doli përpara. Dy herë e shkatërruam vetë shtetin tonë, në 1992 dhe 1997 dhe ishte një shkatërrim më i rëndë nga shkatërrimi që sollën luftërat. Këtë gjendje nuk e ka përjetuar asnjë vend tjetër i Evropës. Ishte Spanja frankiste me diktaturë fashiste dhe bëri një kalim të shkëlqyer nga një regjim diktatorial në demokraci më liberale. Mund të edhe marrim vendet ish-vendet komuniste, Çekinë, Hungarinë, e të tjera me radhë. Secila bëri një kalim paqësor nga një regjim në një tjetër, me ndonjë demonstratë, me ndonjë protestë, me ndonjë gjë, por kurrkush nuk e prishi shtetin siç e prishëm ne, me një marrëzi totale, me një marrëzi kolektive. Të gjitha këto doemos që do të paguhen, të gjitha këto që çuan në atë që ky tranzicion është sikur tërheq nga brenda një litar që nuk ka të mbaruar. Është një stërmundim dhe ende pajtohem me vërejtjen tënde nëse e kuptova mirë, nuk kemi për gjë saktësim se si dilet nga kjo gjendje. Është disi si zogu në vesë, që përpiqet të dalë. E gjithë kjo varet nga politika, por më në fund politikën të gjithë ne e bëjmë edhe ai qytetari që thotë se nuk merrem me politikë, dashje pa dashje merret me politikë, që kur hap çezmën në mëngjes dhe shikon se nuk ka ujë dhe shan qeverinë, që atje fillon të merret me politikë, derisa vete pastaj të votojë. Kështu që, të gjithë duhet të ndihemi disi përgjegjës për gjendjen që po jetojmë, për këtë tejzgjatje të një tranzicioni që them se tani ka ardhur koha të mbyllet. Por duhen disa gjëra për tu mbyllur.

Për shembull?

Duhen reformat, duhen ligjet.

Ekziston vullneti politik?

Këtu tani është intriga, që të gjithë flasin për vullnetin politik, kujt i mbetet në derë kjo. Secila palë do ia le tjetrit, unë e kam vullnetin politik por se ka tjetri. Kjo tani nuk mund të bëhet me lojën e kungulleshkave dhe tani njerëzit dinë të dallojnë mirë se kush ka vullnet politik në të vërtetë dhe kur e ç'shfaq, si e shfaq. Them që tani duhet partitë në tërësi të rishikojnë marrëdhëniet e tyre me votuesit, me qytetarët, duhet të shikojnë gjendjen e tyre të brendshme, duhet të reflektojnë për situatën në tërësi dhe të gjejnë atë që ç'është për tu bërë, me doemos dhe kjo ka të bëjë me vetë ekzistencën e këtyre partive, për sot dhe të ardhmen.

Një nga elementët e rëndësishëm të mungesës së ndalimit apo tejkalimit të tranzicionit, konsideroj çështjen e zgjidhjes ose jo të pronës. Është një çështje e cila detyrimisht qëndron në themel të gjithë kalimit nga një sistem komunist ku ishim drejt sistemit kapitalist. Pse nuk është zgjidhur dhe a keni ju një formulë se si mund të zgjidhet kjo çështje?

Se nuk kuptuam pikërisht këtë që në fillim, atë që the ti, që kalimi nga komunizmi në demokraci do të thotë pronë private dhe treg i lirë, këto janë dy fjalët magjike. Ne këtë nuk e kuptuam si duhet në fillim, për mungesë përvoje dhe pse është një fakt ajo që na u desh të përballojmë pasojat e komunizmit më të rëndë në Evropë. Pronën private e kishte çuar me filozofinë e vet, me të vërtetë që e klithe bërë diçka të mallkuar që nuk mund të zihej dot me gojë. Këta të rinjtë nuk e marrin dot me mend, nuk e kujtojnë, se nuk e kanë jetuar kohën kur me të vërtetë u shtetëzuar edhe portokallja në oborr, o shtetëzuan edhe rosat, edhe pulat. Domethënë individi fillikat, nuk kishte asnjë lloj mbështetje dhe kjo ishte si kusht i komunizmit për ti kthyer tërë njerëzit në punëtor të zhveshur të shtetit, për ti zhveshur nga çdolloj personaliteti, vetëm kështu mund të sundoheshin përjetë. Këtë komunizmi e bëri kryesisht duke e zhveshur nga prona private individin, nuk e kuptuam këtë si një filozofi që në fillim dhe të gjithë mund të kemi përgjegjësi në këtë. Thoshim që tani erdhi koha dhe shembjen e regjimit të Enver Hoxhës, me rënien e komunizmit secili duhet të kthehet në kohën e vetë, këtë ta kishim shkruar me ligje dhe ta kishim bërë kështu që në fillim. Por filluan me ndërlikime që unë them se u bënë me qëllim, ligji 7501 dhe ligjet e tjera. Më në fund pronësia mbi tokën, mbi tokën ngrihet çdo pronë dhe ajo ishte baza e zgjidhjes së problemit, ajo u ngatërruar keqas. Tani kjo është historia, le të vijmë tek e sotmja, se shumë njerëz pyesin si do të bëhet dhe ç'mendoni ju, fjala vjen ne republikanët që i kemi dalë për zot kësaj punë. Unë zgjidhjen e shoh të vështirë, unë do të doja tu thosha pronarëve dhe kanë qenë 97% e shqiptarëve kanë qenë pronar, nuk kishim këtu latifondist e gjëra, ishte një gjë shumë e përkufizuar, 3% e tokës u përkiste këtyre. Do tu thosha këtyre 97% shqiptarëve që kanë qenë pronar se do të vijë ditë që do të merrni pronat e tyre. Por nuk jam shumë i sigurt kështu si i shoh punët dhe do të rondoja ndërgjegjen time për arsye politike ose propagandistike të thosha një gjë tek e cila nënvleftësoj edhe aq, kështu si i shoh punët. Pasi që të zgjidhet përfundimisht dhe në mënyrë të drejtë problemi i ndërlikur i pronës private ashtu siç është bërë sot në Shqipëri, do të duhej që dikush të merrte, të kishte kurajë të madhe dhe të merrte një përgjegjësi politike të madhe dhe të thoshte që anulohet kjo që është bërë deri më tani. Jo e gjitha sepse në kthimin e trojeve e ku e di unë, janë bërë disa vjedhje paudhësi, por në përgjithësi është njohur prona edhe nëpër pyje e kullota është njohur prona, edhe aty janë bërë vjedhje, janë gjëra që mund të korrektohen. Kurse ngatërresa më e madhe buron nga ligji 7501 dhe nga këto legalizime që bëhen tani. Domethënë ne jemi, nuk shkojmë drejt zgjidhjes definitive të saj, por jemi duke e ndërlikuar ose vazhdojmë të mbajmë ndërlikimin në këmbë, unë të paktën kisha ndonjë gjë në dorë të thosha, ligji 7501 nuk e anulojmë dot, sepse dikush mendon që shumica e njerëzve e përkrah këtë ligj, ka përfituar nga ky ligj. Statistika nuk ka dhe këto janë gjëra që thuhen vetëm në tym, pa u bazuar në ndonjë të dhënë. Atëherë le të shikojmë se cilat janë vjedhjet, grabitjet, spekulimet, ligësitë që janë bërë në zbatimin e ligjit 7501 dhe atëherë kanë për tu habitur shqiptarët se sa vjedhje e spekulime janë bërë në të vërtetë. Atëherë do të thosha të paktën le të ndreqim këtë, do ta pranojmë si të keqen më të madhe ligjin 7501, por të paktën duhet ta zbatojmë siç duhet të zbatohet ligji i drejtë dhe atëherë shumëkush mund të merrte të tijën dhe atëherë shumëkush mund ta vinte shpirtin në pajtim me këtë lloj reforme unike që u bë në Shqipëri dhe që s'është bërë në asnjë vend tjetër të botës. Ne me sa duket do ta mbartim këtë problemin e pronës, gjatë. Dikush vete me shpresë që me kalimin e kohës gjërat do të harrohen, një pjesë e pronarëve dot zhduken fizikisht, të tjerët do të humbasin interesin, kështu që le t'ia lemë kohës, ta rregulloj koha, që është rregullonjësi më i mirë i të gjithave. Ndofta dikush kështu e mendon, e sheh që kjo nuk funksionon, nuk ecën, por meqë nuk gjen dot zgjidhje tjetër arrin në këtë përfundim që, le ta lemë kështu siç është se koha do të bëjë të vetën. Kjo do të na mbajë të zënë me njëri-tjetrin, gjithnjë do të dëgjojmë për vrasje, gjithnjë do të ekzistojë, do të mbahet gjallë ky lloj konflikti ndërmjet qytetarit dhe shtetit, dhe ky lloj konflikti ndërmjet shtetit tonë dhe Evropës e cila funksionon me ligje të tjera. Ne duam të vemi atje duke mbartur me vete gjëra që nuk i kapërcejmë dot në këtë portën e ngushtë që na hap Evropa.

Duke dëgjuar këtë përgjigje të gjatë por të nevojshme dhe të domosdoshme për ta sqaruar çështjen e pronës, kuptojmë që edhe tranzicioni bashkë me zgjidhjen e kësaj çështje do të zgjasë edhe pak në Shqipëri. Një element i këtij tranzicioni konsiderohet korrupsioni; një sëmundje dhe një e keqe e madhe. Po me korrupsionin si i bëhet?

Korrupsioni është e lehtë të deklarosh se do ta luftojë, por korrupsioni është një e keqe e madhe, korrupsioni lëviz si ujërat e nëndheshme që nuk dihet nga burojnë dhe ku shkojnë. Për ato që shikojnë njerëzit me sy janë të qarta dhe e dinë për shembull, që ti do të shkosh tek një gjykatës dhe ti je interesuar për shkak të rëndësisë që ka problemi për këto vlera që ka prona le të themi, që ti japësh këtij 30-50 mijë euro në dorë që të mbarojë punë. Me 30-50 mijë ky gjyqtar nxjerr rrogën e tij për 10 vjet me një vendim të gjyqit, brenda një jave. Kështu që, është një fuqi tërheqëse shumë e madhe. Vete te mjeku edhe atje mund të paguash 1-2 milionë, ka që paguajnë 20 milionë lek për operim. Shkon diku në administratë që të mbarosh punë, duhet të fillosh të paguash diçka që nga portieri. Kjo ka hyrë thellë për dy shkaqe, e para për varfërinë dhe e dyta sepse me hapjen e dyerve, me zgjerimin e lirive, secili kërkoi në kohën më të shkurtër të mundshme të ndryshoi jetën e tij rrënjësisht. Nga darka në mëngjes të gdhihet i pasur, këtë mundësi e panë që u jepet me rastin e tenderëve, u jepet me rrugët më të ndryshme, me licencat apo ku di unë se çfarë. Njerëzit u turrën pas kësaj dhe tani është shumë e vështirë të sprapsen. Tani Berisha erdhi në pushtet duke premtuar se unë do të luftoj korrupsionin. Mirë që nuk tha do ta zhduk, se do të ishte një premtim në tym. Sa e ka luftuar korrupsionin dhe çka arritur? Unë them Berisha ka krijuar një frymë antikorrupsion, por nuk ka krijuar ende sistemin administrativ, dua të them kontrollin dhe kontabilitetin, si mjete për të luftuar korrupsionin. Janë edhe rrugë të tjera të tërthorta që duhen ndjekur, duhen vënë në veprim, duhet të ndihmoj policia dhe duhet krijuar bindja e përgjithshme e qytetarëve që nga kjo e keqe nuk shpëtojmë dot nëse ti në një moment të caktuar nuk e ngrenë zërin. Nuk është e lehtë të luftosh korrupsionin, por nuk më duket se është kapur kau nga brirët dhe ne do të vuajmë gjatë nëse do të vazhdojmë të ecim në këtë rrugë. Tani po bëhet kjo reformë në sistemin e drejtësisë që e përkrah shumëkush, por ama nëse kjo do ta quajë si arritjen më të madhe brenda vetvetes kjo reformë, faktin që ndryshon disa gjyqtarë dhe vihen disa gjyqtarë të tjerë, këtë shuaje sepse ata gjyqtarë do të vijnë, në mos ata të parët, këta prap do të tentojnë të bëjnë ndonjë gjë për veten e tyre. Pra nuk do të kemi një gjykatë të drejtë, një gjykatë në të cilën të besojë qytetari dhe ky është një problem që mbetet i hapur. Unë them ende nuk janë gjetur rrugët se çfarë do të bëhet për të zmbrapsur korrupsionin në Shqipëri dhe dikush duhet të mendoj tani për të kaluar nga fjalët në vepra. Disa ligje është e vërtetë që po bëhen, por unë nuk shoh ndonjë lloj strategjie të përgjithshme dhe të qartë se si do të bëhet për të dalë batak.

Një nga rrugët ndoshta mund të jetë ndryshimi i klasës politike të tranzicionit. Ju jeni nga të parët politikane në Shqipëri qëjeni larguar vite më parë nga politika aktive për t'i hapur rrugën një brezi të ri politikanësh që ta çojnë stafetën politike më përpara. Po ashtu gjatë këtyre viteve ka edhe disa shembuj të tjerë, zoti Aleksandër Meksi, zoti Servet Pëllumbi, zoti Sabit Brokaj, që janë larguar me apo pa vullnetin e tyre nga skena politike, për t'i hapur gjithashtu rrugën brezit të ri. Një nga rrugët do të ishte kjo zoti Godo?

Po edhe Nano është përmendur, megjithëse nuk merret vesh ai ka hequr dorë apo nuk ka hequr dorë. Gjithsesi edhe ai diku dhënë dorëheqjen. Unë them që disa njerëz nuk duhet të krijojnë bindjen se vetëm ata mund ta çojnë unin përpara, kjo është një nga faktorët që i mban në kryer, është edhe faktori tjetër pastaj që ka një mungesë të demokracisë së brendshme të partive dhe atje njerëzit nuk guxojnë të ngrenë zërin ndaj atij që është në krye, sepse e dimë që kjo mund të çojë në asgjësimin e vetvetes. Për sa kohë që të jenë punët kështu, do të kemi edhe liderë të përjetshëm. Edhe kjo prapë ndodh vetëm tek ne dhe ne kemi mallkimin që gjithmonë të jemi të parët në diçka, më duket e kemi një dëshirë dhe një tendencë, pasi në gjithë Evropën qarkullojnë. Kjo nuk do të thotë që një njeri nuk duhet të qëndroj gjatë në politike, ose nuk duhet të qëndroj gjatë në qeveri, vetëm se do të ishte zotësia dhe zgjuarsia e tij të gjente momentin se kur duhet të dalë. Një aktor që e ka bërë pjesën e vet në skenë dhe nuk mund të qëndrojë atje një minutë më tepër se do të mund të bëhet qesharak dhe mund të bëhet i dëmshëm, domethënë të kuptoj se kur duhet të dalë, të mos bindi veten se duhet me doemos ai dhe jo tjetërkush. Kjo ka të bëjë tani me kulturën politike në tërësi, ka të bëjë me edukatën tonë, ka të bëjë edhe me atë që thashë, me zhvillimin e mbarë të demokracisë brenda forcave politike, një zhvillim të vërtetë.

Ka edhe politikane të rinj, siç është rasti i zotit Edi Rama që është në krye të Partisë Socialiste, apo rasti i zotit Ilir Meta: te cilët jane të rinj në kuptimin e brezit të ri për nga mosha. Politikane te rinj të cilët gjithashtu sërish nuk gjejnë prehje midis tyre, nuk gjejnë gjuhën e përbashkët. Para pak ditësh ka filluar një tjetër debat midis kreut të PS-së dhe atij të LSI-së, ata shpallen ndarjen. Secili do të krijojë një levizje më vete...

Unë e prisja një gjë të tillë. Kjo më kujton një ngjarje të vjetër. Në 1948 Çerçill tha, le t'ia lemë kohës, le të kemi durim, le të presim sepse këto dy fuqi të mëdha komuniste, Rusia dhe Kina, nuk do të shkojnë dot përjetë në harmoni, do të vij dita që këto do t'i kundërvihen njëra-tjetër. Tani krahasimi mbase nuk vlen, se këtu është Meta dhe Rama, por për shoqërim idesh kjo më erdhi në mendje. Unë e prisja që kjo do të ndodhte ndonjë ditë, një çikë duke njohur prirjet dhe karakterin e secilit prej tyre, por edhe për faktin që ata vetë sidomos Rama mund të ketë presion nga brenda që ne jemi fuqia më e madhe, janë mësuar me këtë mentalitet prej kohësh, ne duhet ta drejtojnë të majtën, të tjerët duhet sillen rrotull nesh, gjithë tek Meta si forcë politike e afirmuar nuk mund ta duroj më tej. Jo vetëm për shkak të prirjeve të tija personale, por edhe të forcës politike që përfaqëson. Kështu që, do të duhej shumë zemërgjerësi, do të duhej shumë urtësi që këto ecnin përpara bashkë, janë cilësi që nuk i trashëgon asnjëra forcë politike dhe as tjetra, doemos që do të vinte kjo ditë, një ndeshje të hapur. Mbase nuk është definitive, por të paktën tani për tani e atillë duket.

Pas 1990 kishte zëra apo të paktën në diskutimet që bëheshin në rrethe intelektuale, konsiderohej se çlirimi, liria, demokracia, do të çlironte, do të sillte lirinë edhe për artin, për kulturën, për letërsinë dhe talentet e mbyllura, talentet e mohuara do të shpërthenin më në fund dhe do të vinte arti i vërtetë, arti i madh, letërsia e madhe, piktura e madhe, gjë që në fakt me të thënë të drejtën nuk ka ndodhur. Pse kjo kontradiktë?

Nuk është aq e vërtetë se liria do të sjellë një zhvillim të hatashëm të artit, është e vërtetë dhe ajo thënia tjetër që gurët e çmuar dalin në temperaturë të lartë. Kur ka revolucione dhe evolucione të mëdha shoqërore, tronditje të mëdha, zhvillohen edhe talentet. Tani këtu tek ne ngjau një ndryshim i madh dhe për rrjedhim duhej edhe të kishin dalë në shesh talentet, por letërsia tani nuk është kronikë, letërsia fillon e pasqyron ngjarjet me një çikë vonesë. Unë them që ajo që ka ngjarë gjatë këtyre 17 viteve do të vijë koha ta shikojmë të shkruar në romane, i duhet një farë kohe letërsisë që të marrë atë që i duhet si lënë dhe ta përpunoj dalëngadalë, kjo ka ndodhur në të gjitha kohërat. Por ka edhe element të tjerë që kanë hyrë në mes, tani njerëzit janë tepër të zënë pas asaj që u mundova të them në fillim, që të rendi secili për të arritur diçka, kjo lind edhe me ate se pse lexohen pak libra, sepse është i zënë shpirtërisht dhe mendërisht me një gjë tjetër, të siguroj ekzistencën e tij në kushte të reja. Ndërsa më parë mendonte qeveria për ty, ta kisha caktuar sa do të haje dhe çfarë do të vishje, ku do të shkoje dhe çdo të bëjë, tani dole përnjëherë në një fushë tjetër, ku ti vetë përgjigjesh për veten tënde dhe të arrish diçka. Ky ishte ndryshimi që ndodhi. Me këtë ndryshim e sipër njerëzit prenë shumë zakone, hoqën dorë në gjërat që më përpara pa të cilat nuk e bënin dot. Fjala vjen, ti nuk rrije dot pa lexuar një libër, tani është kjo rendje dhe shqetësim i përgjithshëm për të siguruar ekzistencën që i akt ë zënë njerëzit dhe u lë pak kohë për gjëra të tjera. Por, janë edhe këto, duhen të pranohen këto që kanë ndërhyrë në jetën e njeriut, televizioni, internetin dhe shumë njerëz marrin informacion ndërmjet tyre, kulturor ose shkencor dhe ndjejnë ndopak nevojën e librit edhe kjo ka të bëjë edhe qëndron brenda tranzicionit, ka të bëjë me këtë fazë që po përjetojmë.

Në fakt kam dashur gjithmonë t'ju pyes dhe nuk e di pse nuk e kam bere, megjithëse ka shumë vite që ne shkëmbejmë shpeshherë mendime bashkë. Si keni hyrë? Si jeni përqasur me letërsinë?

Jam munduar t'u përgjigjem edhe herë tjetër dhe tani do të bëj një përpjekje të jem sa më konciz. Fillimisht fare, kur isha në moshën 17 vjeç, një daja im që nuk është më, një nga njerëzit që kam çmuar më tepër në jetë, u pushkatua në 1947, më shkroi një letër dhe unë i shkrova një letër, atij kjo i bëri përshtypje të madhe dhe më tha që ti duhet të shkruash, ti ke prirje për të shkruar. Për mua fjala e tij, ishte më parë se fjala e zotit, dhe binda veten që të filloja të shkruaja, botova edhe një tregim atëherë që u pëlqye, që u lavdërua siç bëhet me fillestarët dhe i mbusha mendjen vetes që unë jam shkrimtar dhe shkrova e shkrova. Por pastaj pata aq mend sa t'i digjja të gjitha ata se mu dukën sikur kisha shkruar gjërat më banale që mund të shkruhej ndonjëherë.

Kur ka ndodhur kjo?

Kur isha 18-19 vjeç.

Ka humbur diçka letërsia shqiptare?

Jo jo, jam krejt i sigurt që bëra mirë që i dogja. Pastaj krejt rastësisht, në moshën 35 vjeçare ndodhi që dëgjova një histori që më la mbresë, e shkrova atë, ajo pati sukses, u pëlqye libri im i parë "Plaku i luftës". Atëherë shumë njerëz më thanë që me të vërtetë ti bën gabim ët mos shkruash dhe unë eca në këtë rrugë. Kështu hyra, nuk është se kam pasur ndonjë përgatitje, nuk është se kam mbaruar ndonjë universitet për letërsi apo ku e di unë se çfarë qe, gjënë gjëra të rastit. Por gjithsesi ishte një lloj shtytje e imja e brendshme, doja të thosha diçka me sa duket dhe s'kisha ku kapesha tjetër.

Pse kjo prirje drejt letërsisë historike. Ka pasur shumë legjenda sidomos në vitet 90 se ju keni trashëguar një bibliotekë shumë të pasur, një bibliotekë të një prej njerëzve më të pasur të Shqipërisë në kohën e Zogut.

Këtu thuren përralla të vërteta, unë nuk kam pasur asnjë libër, për shkak të lëvizjeve të shumta që bëja si familje, jo në Korçë, jo në Tiranë, jo në Durrës, asnjëherë nuk kam pasur një familje të stabilizuar deri para pak kohe, kështu që unë nuk kisha asnjë bibliotekë. Ka që thonë se unë trashëgova bibliotekën e Vrionasve, gruaja e gruas sime nuk i kishte mbetur asgjë, ajo erdhi tek unë me ç'kishte veshur, se edhe atyre iu ishte marrë shtëpia, iu ishte marrë çdo gjë. Domethënë, këto janë disa legjenda thuren kështu, por që mua nuk më bëjnë ndonjë dëm, nuk më shqetësojnë ndonjëherë. E vërteta është që nuk kam pasur asnjë lloj biblioteke. E vërteta është që unë në atë kohë ashtu siç shumë njerëz të tjerë po shikoja se po jetoja në një lloj mjegullnaje dhe gjithmonë përsëritja më vete më ka mbetur në mend një pasazh i Dantes që thotë për njerëzit të dënuar, nuk kanë njohur krishterimin të sillen atje në një vorbull të madh dhe thotë për ta, këtë ia përsërisja vetes gjithnjë. Këta nuk kanë shpresë vdekjeje dhe jeta e tyre qorre është aq e ulët sa ziliqarë janë për çdo lloj fati tjetër. Është një përkthim i tmerrshëm i imi që i bëj unë Dantes, por janë fjalët që më kanë ngelur në mend. Kështu e shikoja e jetën e atëhershme dhe për tu kapur diku, siç të thashë, mu duk e vetmja që mund të bëja, ishte që më inkurajonte të shkruaja. Që u kapa pas kësaj letërsisë historike, ajo ishte një lloj dredhie e imja sepse thashë që këtu kam më tepër fushë të lirë të shkruaj, nuk rrezik të më bjerë ndonjë tip kamxhiku për ndonjë lajthitje që mund të bëja me letërsinë e realizmit socialist.

Por si ndodhi zoti Godo që keni shkruar një nga perlat e letërsisë shqiptare le të themi, "Ali Pashë Tepelenën", pa shkuar në Janinë?

Libri im më i mirë i imi sipas meje është "Skënderbeu", por të faleminderit edhe për fjalët që thua për "Ali Pashën". Atëherë unë nuk kisha dalë ndonjëherë nga Shqipëria deri në vitin 1991, madje e kisha të ndaluar si shumë të shqiptar të tjerë, deri në 10 kilometra afër kufirit mund të shkojë. Por, unë kërkova atëherë dhe disa gjëra i kam thënë edhe herë tjetër, i kam bërë gabim, nuk i kanë vendosur kalatë në vendin e duhur, i shikoja në ato hartat e vjetra të kohës, ç'gjeja në biblioteka në arkivin e shtetit etj., et. Domethënë është si një njeri që nuk sheh mirë dhe doemos që do të bijë nëpër gropa duke ecur diku. Kështu më ka ndodhur edhe mua. Pastaj e rishkrova "Ali Pashën", pasi pata mundësi të shikoja të gjitha vendet që ka pas sunduar ai, të tërë kalatat që kishte ndërtuar, të shikoja më mirë Janinën, të njihja më mirë tokën ku ka operuar dhe ato janë një burim i pashmangshëm për shkrimtarin, për atë që do të shkruaj në vend të huaj, doemos që duhet të marri një kontakt fizik direkt. Kur pata mundësinë ta bëja këtë e rishkrova "Ali Pashën" ashtu siç kam rishkruar edhe "Skënderbeun".

Ç'ndjetë në atë kohë kur patët mundësinë të shikonit Janinën dhe ta njeheresh kishit ne mendje librin qe kishit shkruar rreth Janinës, cfare mendonit ne ato momente...

Duhej të ulja kokën shumë herë, duhej të qeshja me veten time, të thosha si kam mundur të bëja budallaqe të tilla, por në ato kushte isha, mbase ishin të paevitueshme. Ndjeja gëzim me të vërtetë kur shikoja se tani mund ti them gjërat siç janë, mund të them të vërtetën.

Ju personalisht vlerësoni si veprën tuaj më të arrirë "Skënderbeun", libri rreth figurës së heroit tonë kombëtar. Si ndodhi?

E kam ripunuar edhe këtë. Mua këtë më ka mbetur nga brenda, ndjeja herë pas herë se nuk kam thënë këtë për "Ali Pashën", nuk kam thënë këtë për "Skënderbeun", nuk më shqiteshin nga mendja dhe dikur mbaja edhe shënime. Në të vërtetë nuk synoja ti ripunoja, pastaj erdhi koha që mu dha mundësia ti ripunoj dhe porsa more faqen e parë për të shikuar se çfarë ndreqje ortografike apo letrare ti bëja, e pashë që duheshin shkruar gjërat ndryshe dhe nëse përdorim këtë përqindje, që përdorin shpesh këta botuesit, është një ripunim që shkon nga 70-80%. Pa ndryshuar kuadrin e përgjithshëm historik. Por vetëm duke bërë një interpretim më të gjallë dhe më të saktë të individit dhe të vendit që ka jetuar, dhe të të vendit ku ka vepruar.

Jeni i qetë tani që i keni ripunuar?

Kam mbaruar punë me ta edhe ata shpëtuan prej meje.

Ju ka mbetur peng ndonjë figurë tjetër historike për të shkuar me të njëjtin pasion dhe me të njëjtin talent siç keni shkruar për Ali Pashën dhe Skënderbeun?

Besoj se do të kem më fuqi kohë dhe të merrem me ta, më ka mbetur Pirroja e Epirit dhe Frashërllinjtë, që janë me të vërtetë një mrekulli si temë. Por është e sigurt që nuk do të merrem, tani kam nisur të rishkruaj një roman që kam botuar dikur "Prova e zjarrit" sepse më në fund dua të them të vërtetën mbi luftën, ashtu si e kam parë dhe ashtu si e kam mbijetuar. Atëherë u mundova ta them disi, por doemos duke e kafshuar penën herë pas herë, me atë që quhet autocensurë, se mos po më kapin diku. Tani ndihem i lirë ti them gjërat ashtu siç janë. Është një detyrim për mua që e kam jetuar luftën për 24 muaj, lufta ka një ndikim në jetën dhe në karakterin e njeriut, ndofta njëlloj siç është edhe burgu, ose ushtria. Gjithsesi them se mbresat më të forta ti len lufta, ajo ndryshon diçka në jetën e njeriut dhe unë dua tani të tregoj luftën ashtu siç e kam jetuar nëpërmjet Pirro Manit. E kam nisur vetëm me shpresën që do ta nxjerr në krye.

Kur mund ta presim?

Po e them ndofta nga fundi i vitit.

Përveç dy romaneve qëkeni rishkruar, pervec romanit tjeter qe po e rishikoni sërish, pak e dinë nga brezi im e poshtë,që ju keni pasur disa libra të mrekullueshëm me tregime. Po me ta si do të bëni?

Po, janë shumë njerëz, por edhe vetë kam bindjen se kam shkruar tregime që vlejnë të ribotohen. Natyrisht që nuk do ti ripunoj, ato janë letërsi e thjeshtë dhe dua të mbeten ashtu siç ajnë. Unë kam shkruar gjatë jetës sime shumë, për shembull, ka diçka që nuk ma dinë, ndofta edhe ata më të afërmit. Unë kam botuar në revistën "Hosteni", 5 mijë faqe, në vite, sepse ajo ishte një burim jetese për muaj. Unë merrja 1 mijë lek për një artikull, isha në një kohë kur isha krejt pa punë edhe gruaja pa punë, kisha shtatë vetë në ngarkim dhe duhej të bridhja si gjarpri për të gjetur lekun dhe me të vërtetë ai Niko Nikolla, i "Hostenit", duke më dhënë mundësinë të shkruaj 6 artikuj në çdo muaj në revistën hosteni, më mbante frymën gjallë. Janë gjëra që nuk kanë ndonjë vlerë, dikur ka ndonjë gjë që ka ndonjë çikë humor dhe ku ta di unë, por gjithsesi ajo ishte një revistë për të cilën grekët thanë që ky është i vetmi shtyp i lirë në Shqipëri. Atëherë Mehmet Shehu thirri Niko Nikollën dhe i tha që unë prej teje tani dua të bësh humor pozitiv. Pasi grekët e shikonin këtë si një humor ...

Pra ju paskeni gjëra të tjera të pabotuara ose të pambledhura?

Ato le të mbeten, nuk ia vlejnë ti mbledhësh, unë mund të kem me qindra artikuj gazetarie, që mbase po t'i bësh një seleksionim ka nga ata që i rezistojnë kohës, kur janë të shkruara mirë, ato mbeten. Por, gjithsesi siç e di edhe ti, artikujt janë të konsumit të ditës, i shkrove sot ata, nuk i lexon ndonjë njeri, nëse nuk ka ndonjë vlerë nga ana artistike. Mbase me kohë do ti rishikoj, duhet të marr të gjitha gazetat për ti gjetur se ku janë.

Një ndërmarrje e vështirë duhet të jetë kjo po të kemi parasysh se sa mirë ruhen nëpër arkivat, gazetat, apo periodikët tanë. Gjithsesi, një pyetje e fundit që lidhet me raportet tuaja me letërsinë, ka të bëjë jo vetëm me kuriozitetin tim, por edhe të tjerëve. A presim nga ju botimin e kujtimeve, e ndonjë ditari, apo nuk jeni ju njeriu i duhur për të qenë skrupuloz në mbajtjen e shënimeve. Një gjë më vejen ndërmend, ju mund të ishit ndoshta njeriu i duhur dhe që mund të shkruajë më shumë se kushdo tjetër në Shqipëri, historinë e tranzicionit shqiptar, nga 1989 e deri më sot...

E vërteta është që i kam mbijetuar gjërat intensivisht dhe sidomos nga vitit 1991 deri le të themi në 1997, kam qenë në krye të gjelave, atje ku merreshin vendimet. Veçanërisht nga viti 1991 deri në 1994. I kam jetuar ngjarjet, por për fat të keq nuk kam mbajtur asnjë lloj shënimi, asnjë lloj ditari, as që më binte në mend atëherë me intensitetin që të krijonte jeta, me rreziqet që ishin gjithandej për shpërthime të popullsisë që të më vinte mendja se duhet të mbaj shënime se do të shkruaj ndonjëherë. Fare. Kjo mund të duket e çuditshme, por ky është realiteti, prandaj nëse do të kem kohë dhe dëshirë të merrem me kujtime, gjë që është e vështirë, atëherë do të më duhet të bazohem vetëm tek gazetat që the ti më parëm, pasi vetë nuk kam asnjë shënim dhe doemos që më ndodh të bëj pastaj konfuzion datash ose interpretime të gabuara të ngjarjeve. Gjithkush ma kërkon, por është një rrugë e përpjetë.

Cili do të ishte nje orientim për këdo, që të dijë nesër se si kanë qenë punët në tranzicionin shqiptar?

Për këtë duhet të dish se ç'duhet bësh në të ardhmen.

Në Shqipëri mungon një sistem vlerash, një piramidë vlerash, mbi bazën e cilave të vlerësohet dhe merita e karriera e njerëzve. Por mungon gjithashtu një kulturë e modeleve pozitive. Cfare po ndodh realisht?

Kjo të shkakton hidhërimi të mendosh që shoqëria ose ata që drejtojnë shoqërinë kujtohen për vlerat vetëm kur fillojnë e vdesin individët, atje shkojnë dhe u bëjnë disa nderime, më tepër për tu treguar patriot dhe për të thënë që ne kemi një ndjenjë njerëzore dhe ne jemi të kulturuar. Është më tepër demagogji se sa keqardhje që po humbet një vlerë, ky është realiteti i ashpër dhe banal. Tani duhet shoqëria të mendojë që asnjë vend nuk ecën përpara pa pasur në krye një forcë intelektuale, kështu ka qenë gjatë tërë historisë së njerëzimit. Çdo revolucion që është bërë, çdo ndryshim i madh që ka ardhur në shoqëri, në krye të saj kanë qenë medoemos intelektual, jo vetëm intelektual me shkollë, por edhe njerëz që kanë pasur potencial mendor. Ne do ta krijojmë këtë apo do të kënaqemi edhe do ta themi se na zoti bollëk vetëm me politikanët që kemi në krye. Kjo është një gjë që duhet rishqyrtuar. Si duhet të zbulojmë vlerat që me të vërtetë na humbasin, rrimë në hije edhe nuk i di njeri, sepse nuk kanë mundësinë, ose nuk u krijohet mundësia që të prezantohen në publik për punët e tyre që bëjnë, si duhet pastaj doemos të katallogohen këto vlera. Si duhet të trajtohen. Të gjitha këto janë pyetje që sot nuk i bën kush. Gjëja më e madhe që bëhet është ajo që u jepet bursa e ekselencës. Ajo është një gjë e mirë, por ajo është një gjë e vogël në morinë e gjërave që duhen të bëhen për të krijuar me të vërtetë atë elitë që e krijon çdo vend me pasion dhe me dashuri sepse i duhet si kapital njerëzor për të çuar shoqërinë përpara.

Ne shoqerine tone degjojme per shumë vetëvrasje, per shumë dhunë: kronikat televizive, gazetat janë mbushur me te tilla ngjarje. Çfarë po ndodh?

Edhe dje kishte një vetëvarje në Korçë, edhe sot pashë në mëngjes qe varur prapë një burrë 35 vjeçar. Ajo që është me të vërtetë revoltonjëse është se të gjitha këto në masmedia, ose nga versionet e policisë, për të cilën dy fjalë të vetme, vuante nga sëmundje mendore dhe me kaq kjo shoqëri dhe ky shtet i lënë duart me këto viktima tragjike. Po doemos një njeri që vret veten do të kalojë në një lloj degradimi mendor se nuk është e mundur që ne të dy tani, njerëz krejt normal, të dalim prej këtej dhe pa ndonjë shkak t'ia heqim vetes atje në krye të shkallëve, kjo nuk ndodh. Duhet të pësoj një depresion njeriu që të arrijë në atë shkallë. Pyetje është pe ka arritur atje? Pse vra veten pa ndonjë shkak të fortë imediat, babai i tre fëmijëve? Mundet ta çojnë në dëshpërim një mosmarrëveshje dashurie, një vajzë 18 vjeçare dhe aty për aty nuk gjen derman tjetër veç të të helmohet me barin e miut, këto edhe mund të ndodhin. Po edhe këto pse ndodhin duhet shtruar pyetja sepse ndofta nuk është krijuar në shoqëri ende ajo hapësirë që do të mund të qarkullonte një dashuri e lirë ndërmjet të rinjve dhe secili të gjente rrugën e vet. Siç ndodh në çdo vend të botë, pa përfunduar në ngjarje tragjike. Por, sidomos ata që vrasin veten për arsye se nuk përballojnë dot gjendjen ekonomike të familjes së tyre. Ai e shikon si baba që nuk përgjigjet dot për fëmijët dhe thotë që nuk më mbetet gjë tjetër veçse t'ia heq vetes. Kjo përbën një problem të madh të të gjithë shoqërisë dhe këtu me doemos duhet të bëhet prezent edhe shteti. Shteti nuk është bërë prezent atëherë kur janë varur, para disa kohësh nëse e mban mend vareshin fëmijët 12 vjeçar, doemos në ndikimin e një sekti fetaro-kult. Ne nuk mund të rrimë duke vrojtuar këtë dukuri kështu, që besoj se edhe kjo është unike në Evropë se po ti marrësh të vetëvrarët në përqindje me popullsinë, ndoshta me këtë mund të arrijmë një tjetër rekord dhe është koha që të mendohen të gjithë për këtë. Doemos kjo varet nga zhvillimi i përgjithshëm ekonomik, nga zhvillimi i kulturës, por kjo varet edhe nga ajo se sa e ndjeshme bëhet shoqëria dhe shteti nga kjo. Nëse shteti do të kufizohet në atë që thotë vari veten një njeri i sëmurë mendor edhe lau duart me kaq, atëherë të gjithë njerëzit do të thonë epo mirë, nuk bëri ndonjë zarar edhe nëse vari veten që u çmend, nga një njeri i marrë. Por, kjo nuk është e vërteta, nuk ka të bëjë me realitetin. Realiteti është krejt tjetër, ajo akt ë bëjë me jetën e vështirë që jeton një kategori e madhe njerëzish në Shqipëri dhe duhet menduar për këta. Duhet menduar nga të gjitha anët. Jo vetëm politikanët, por edhe sociologët duhet të përpiqen të lëvizin shoqërinë në këtë drejtim.

A ka nevojë kjo shoqëri për pak idealizëm ne nje kohe kur duket se ky koncept ka marrë fund. A vdesin vlerat, dashuria, ëndrrat dhe idealet në një shoqëri kapitaliste, dhe a zëvendësohen keto nga paraja, pushteti, pasuria?

Ajo do të ishte një degradim i plotë dhe kapitalizmi nga kjo përpiqet të mbrohet, që të zhvillohet si sistem ekonomik, por në të njëjtën kohë të ketë atë që quhet moralitet shoqëror, të ketë kodet e veta, përndryshe nuk mbahet në këmbë as si shoqëri, as si shtet dhe ne tani nëse do të shikojmë gjërat që degradojnë, shkojnë për na e keqe, shtohen vjedhjet, shtohen keqsjellja, shtohen brutalitetet, shtohet dhuna në familje, e një mijë e një të zeza, rrimë dhe i vrojtojmë këto, neve nuk e ecim përpara, nuk shikojmë përpara. Ne kemi ndalur në vend për të mos thënë që bëjmë një tërheqje prapa. Prapë duhet që të përbëjë një objektiv të madh për ne ajo që quhet moraliteti shoqëror që në të vërtetë ka një rënie të madhe.

Zoti Godo në moshën e rinisë suaj të hershme, në adoleshencë, keni qenë ndoshta 17-18 vjeç, keni qenë partizan, keni qenë pjesëtar i luftës së dytë botërore, keni jetuar ne nje kohe kur disa gjëra kanë munguar deri edhe tek ushqimet,dhe tani është një brez , një brez në moshën tuaj të dikurshme që po rritet me internetin keni ju një këshillë për të brez?

Kam këtë që do të thosha, do të ishte e vështirë të bëjë një sentence, të jepje një këshillë të vetme. Do të thosha me dy fjalë, mos u shkëputni nga ajo që është njerëzore, vihuni veshin ndjesive tuaja që u kalojnë fluturimthi. Në një çast fjala vjen, të vjen keq për një njeri, të vjen keq për mënyrën se si u solle me një vajzë, qëndro atje, mendo për këtë. Duke i thënë vetes që duhet të jesh gjithmonë një njeri që të përgjigjesh për veten tënde dhe të përgjigjesh për të tjerët. Nuk dua të marr rolin e një predikatori, por them që më në fund secili duhet të mendojë për veten e vet. Është e vështirë ti mbushësh mendjen tjetrit me këshilla, shumë gjëra do ti japi jeta, mjafton të kesh kujdes këtë, ku bën keq edhe ku bën mirë. T'ia bësh pyetjes vetes dhe të kërkosh një përgjigje të qartë po nga vetja.

Nëse do të ishit sot në moshën time, 40 vjeç, çfarë do të bënit ndryshe që nuk e arritët ta bënit dot edhe ndoshta për shkak të rrethanave politike shoqërore?

Ndonjë gjë do ta korrektoja aty këtu, fjala vjen aty ku nuk jam paraqitur mirë me ndonjë gjë. Por në përgjithësi këtë rrugë do të kisha ndjekur. Unë e kam ndjerë me tepërt përgjegjësinë time ndaj familjes që herët, kam ndjerë përgjegjësinë ndaj shoqërisë, kam ndjerë përgjegjësitë ndaj vendit tim dhe jam munduar ti konfirmohem kësaj, gjë që nuk është e mundur në çdo rrethanë dhe në çdo kohë. Kështu që, nuk ka ndonjë gjë të madhe për të ndrequr. Natyrisht të kisha punuar për tu bërë më i ditur. Të zotëroja më tepër lëndë, të zotëroja më tepër gjëja dhe për të gjitha ato që kam lënë mangët, detyrime ndaj të tjerëve aty këtu, shumë gjëra mund të ndreqen në jetë, por në përgjithësi do ta lija brenda këtij kuadri, kështu siç ka qenë, se më në fund çdo njeri duhet të ketë një personalitet të vetin.