Namik Selmani: Qëndresa shqiptare në veprën e shkrimtarit disident Bilal Xhaferri

Qëndresa shqiptare në veprën e shkrimtarit disident Bilal Xhaferri

 

Mendime për librin e autorit Resmi Osmani “Bilal Xhaferri, poeti i shpirtërave njerëzorë”

 

Nga Namik Selmani

 

Në këtë kohë që jetojmë edhe kulturalisht, të gjithë e kudo lakojmë ankesën

(s’dimë se kujt ia bëjmë!) se mungon ndjeshëm kritika letrare për ato, jo

qindra, po mijëra libra shqip që botohen  çdo ditë kudo në Shqipëri, Kosovë,

Maqedoni, Mal të Zi pa folur për libra që botohen në shtypshkronjat e huaja. Ne

nuk do ta njohim kurrë shpejt këtë hartë botimesh dhe  ndjejmë së bashku një

vështirësi. Po, e kemi shumë të vështirë që të tëharrim nga kjo bahçe super e

madhe librat që e masin vërtet vlerën e tyre ndershmërisht, profesionalisht, për

të mos thënë edhe sinqerisht, analizën e një libri, aq më shumë edhe të një

autori në tërësinë  e letërshkruarjes së tij. Kjo po ndodh rëndom dhe ne e kemi

të vështirë që të orientohemi në këtë rrokopujë letrash. Libra të pakët me

kritika na e jetësojnë këtë shqetësim. Ndërkohë që shkrime të pafund në numër,

të cilat japin sihariqin e botimeve te shumta, veç një informacioni gati të

sipërfaqshëm dhe jo kaherë profesional, nuk na  e shuajnë atë uri natyrore

kulturore të profesionistëve për profesionistët.  Librat e shkruara në formën e

analizve të mirëfillta janë të pakta. Botuesit nuk marrin përsipër që të

rriskojnë  të paguajnë paraprakisht libra të tillë. Me gjithë pasionin  e

libërshkruarjes apo të një autori që do sa më shumë e sa më shpejt të shohë

ballinën e re të librit me fytyrën e emrin e tyre edhe vetë autorët që mund ta

bëjë bajagi mirë këtë punë, e kanë të vështirë që të botojë këto libra të paktën

për këtë arsye ekonomike. Në Shqipëri nuk ka mekanizma kulturore (ose edhe në se

ka, ato janë shumë, shumë të brishta) që të botojnë libra të tillë me kritika

letrare janë në nivel e të pallogaritshmes. Nuk ka një konkurs masiv

mbarëkombëtar që ta nxisë këtë gjë.

Libri për një autor që mungon fizikisht prej kohësh me një humbje në një mënyrë

shumë misterioze si Bilal Xhaferri, është një detyrim shumë i madh moral që ka

shoqëria shqiptare e letrave.  Së pari, vetëm për këtë duhet që të falenderohet

publikikisht autori Resmi Osmani me këtë ese kritike që ai e ka quajtur “Bilal

Xhaferri, poet i shpirtërave njerëzorë.” E parë edhe në një dritë jubileu, libri

i tij botohet në një vit që përkon me 25-vjetorin e vdekjes së tij kur ai ishte

vetëm 51 vjeç. Duke bërë një bilanc të botimeve të Bilal Xhaferrit, do të

numëronin vëllimet poetike “Lirishta e kuqe” dhe “Eja trishtim”, vëllimet me

tregime “Njerëz të rinj, tokë e lashtë” dhe romanet “Krasta Kraus” (Ra Berati),

dhe “Hëna e kantiereve “ (botuar në revistën  që ai e krijoi në Çikago ku jetoi

për disa vite.) Duhet thënë se shkrimet për veprën  e tij para viteve 90 as që

mendoje të bëheshin apo edhe t’i lexoje në një cep gazete apo libri. Askush nuk

mendonte një ditë të atyre viteve që të ulej e të analizonte qoftë edhe një

poezi të vetme të tij, një tregim, apo edhe tërësinë e veprave. Shkrimet e

ndryshme kritike për të nisin me kritikun Trim Gjata, Ballkëz Halilin, Sabri

Hamitin, Selfo Hoxhën, Perikli Jorgonin, Vath Koreshin, Bashkim Kuçukun, Namik

Manes, etj,  e sidomos të shkrimtarit Shefki Hysa që vazhdon me shumë përkushtim

në Shqipëri traditën e bukur të  të botimit të revistës “Krahu i Shqiponjës“.

Ato duket se nuk e eklipsojnë këtë libër–ese për Bilal Xaferrin. As në

këndvështrimin që ata kanë, as në sasinë e argumentave dhe të fakteve letrarë,

të shpalosjes kaq të gjërë të dukurive risitare që sjell vepra e Bilal Xhaferrit

jo vetëm në hapësirën kulturore të një krahine në  kohën kur ajo u hodh në

letër, por edhe në kohët tona për të gjithë kombin shqiptar kudo ku ai bën jetën

e tij sociale dhe kulturore.. Gati të gjithë autorët  e mësipërm nuk e kanë

ndarë veprën e Bilalit nga jeta e tij, gjë që në një kënd më të gjërë e më të

spikatur, e ka bërë paksa edhe autori Resmi Osmani në librin e tij. Dhe kjo 

lidhje  e ka ndihmuar atë që të gjejë veçoritë e stilit krijues të Bilal

Xhaferrit.

Resmi Osmani vjen me këtë libër-ese për veprën e Bilal Xhaferrit pas botimit të

20 librave shencorë, por edhe të një libri shumë të veçantë si “Mbetërimi i

Pirros së Epirit” Pjesa shpirtërore që e lidh atë me këtë kënndvështrim të ri

letrar është edhe origjina e vetë atij nga krahina e Çamërisë duke e quajtur

këtë libër edhe si zbulimin e vlerave kulturore bashkëkohore që ka krijuar dhe

krijon kjo krahinë në kohët tona, etnia  e tij.

Resmi Osmani dikur ka qenë nga lexuesit më të zellshëm të çdo gjëje që shkruante

Bilal Xhaferri që në vitet 60.  Në kapitullin që flet për romanin

“Krastakraus”(“Ra Berati”) ai na jep një motiv shumë të fortë të rikthimit te ky

roman apo edhe te librat e tjerë të autorit të persekutuar: “E lexova dhe u

mrekullova. Kaluan kohë dhe unë iu riktheva romanit dhe e veprës letrare të

Xhaferrit edhe një herë, për t’i shijuar faqe pas faqeje, ashtu si bëjmë me një

verë të vjetër që e pijmë gllënkë pas gllënke dhe guxova që impresionet dhe

kënaqësinë artistike që më dhanë e vazhdojnë të më japë romanet, tregimet e

poezitë t’i ndjek me lexuesit e tjerë ..”

Edhe pse ky mendim në pamje të duket paksa vetjak, unë mendoj se ai ka thënë në

një mënyrë simbolike atë komunikim shpirtëror, por edhe libror që kanë patur dhe

kanë shumë lexues me veprën  e Bilal Xhaferrit. Edhe pse ajo është ende jo

shumë  e njohur për publikun e gjërë, ata që kanë fatin që ta studiojnë në

thellësi e ndjej këtë “pushtet” që jo shumë shkrimtarë e kanë ndaj lexuesit në

një kohë shumë më të largët se jeta e tyre fizike, do të binin të gjithë në këtë

“kurth” të bukur krijimtarie dhe vlerësimi për një vepër e për  një autor.

Pas përshkrimit të shkurtër të subjektit të romanit, autori Resmi Osmani na bën

një përfundim shumë origjinal të mesazhit që Bilal Xhaferri ka dashur që të japë

në të, që në pamje të parë është roman historik, por që, sipas Osmanit, ka edhe

një theks shumë të fortë social. Për këtë ai thotë: “Zgjedhja e një periudhe të

zymtë është refleks i bindjes dhe jetës së autorit. Sado e çuditshme që të

ngjasë, i tërë romani është metaforë e luftës së të mirës me të keqen, e jetës

me vdekjen. Midis këtyre dy mokrave shtypëse duhej gjetur edhe pak hapësirë për

gëzim dhe dashuri, për të zbutur dhimbjen dhe helmin e jetës, për Lumturinë që

duhej ëndërruar. Për vetë shkrimtarin e vlen të përmendim sërish se jeta ishte

një katastrofë. I mbetur jetim, iu desh të luftojë me dëshpërim për mbijetesë,

në kantjeret e largëta të Veriut, herë me punë e herë pa punë, herë ngrënë e

herë pa ngrënë, pa vatër familjare, thuajse pa miq e shokë e me një dëshirë të

pashuar për të shkruar e për të krijuar. I ndodhur në këtë gjendje dëshpëruese e

thuajse i braktisur, atij i lind pyetja: “Të dorëzohej, të vegjetonte si një

bimë apo të luftonte për jetën e dhe për artin e tij? Për t’i dhënë kësaj dileme

përgjigje ai pa prapa dhe i kërkoi heronjtë në të tjera kohë dhe përgjigja ishte

një “Qëndresë dhe vetëm qëndresë! Arma e tij ishte arti i fjalës” .

Për të ngritur përfytërimin e një kohe të tillë zulmëmadhe ai do të jetë

mbështetur edhe te ajo përvojë jetësore që pati Bilali kur kalonte shumë herë në

qytetin e Beratit për të shkuar në Poliçan ku bënte ushtrinë në një repart pune

ku mund të shkonin vetëm ata që kishin një origjinë të deklasuar.

Në libër Resmi Osmani vëren se Bilal Xhaferri ndryshe nga të gjitha autorët e

atëhershëm, madje edhe ata të sotmit, nuk kërkon që të mitizojë figurën e 

Skënderbeut. Ai e nxjerr atë si një njeri të zakonshëm, që lodhet e dëshpërohet

nga prapësitë e fatit, nga braktisja e bashkëluftëtarëve dhe tradhëtitë, nga

intrigat dhe dredhitë por që ka marrë përsipër një vepër të madhe..

Kur analizon dashurinë e Ajkunës me Strezin, autori Resmi Osmani shkruan: “Faqet

ku përshkruhet dashuria e dy të rinjve, janë nga më të bukurat e letërsië

shqipe. Të frymëzuara, plot ndjenjë, dridhje e tërheqje shpirtërore, me atë

molisje të ëmbël, por të përmbajtur e të qetë, pa hove e dalldisje. Janë si një

fllad që fryn për të shpërndarë mjegullën e zymtësisë dhe për të shkrirë akullin

e dhimbjes së shkaktuar nga humbja e njerëzve të dashur në luftë. Ca çaste

lumturie në detin e së keqes që kish pllakosur vendin..”

Kundërshtinë e hapët natyrisht edhe në mekanizmin që i jep rrëfimi libror,

autori Resmi Osmani na e tregon edhe për teknikën e rrëfimit xhaferrian në

tregimet e tij që nuk janë më shumë  se një libër i vetëm.  Ai shkruan: “Autori

kishte arsye të forta personale, familjare dhe botëkuptimore për të qenë

disident me tërë qënien e tij. Ai konsiderohej i deklasuar, armik, pa të drejta

dhe i paracaktuar si punëtor krahu në punë të rënda. Pas shpine si një  një

makth i përhershëm i rrinte hija  e Sigurimit të Shtetit. Ky ishe fati i tij

tragjik, i dënuar si fajtor pa faj. Brenda tij luftonin dy kundërshti: “Nga

njëra anë dëshira përvëluese për të shkruar e për të shprehur lirisht mendimet,

ndjenjat, botëkuptimin dhe filozofinë humanitare e atdhetare që ia impononte

talenti, dhuntinë dhe intelekti i spikatur.. Nga ana tjetër ishin kufizimet që

impononte me kërkesat e veta të padiskutueshme letërsia zyrtare militante, e

partishme me parimet e atij klani që është etiketuar si socrealizmi”

Brenda kësaj analize serioze autori Resmi Osmani padyshim që do të shkruante dhe

per poezinë e Bilal Xhaferrit. Për fat të mirë, shumë lexues shqipfolës qoftë në

Kosovë, qoftë në Maqedoni aq më shumë edhe në Shqipërinë amë, e kanë njohur atë

ose më saktë e njësojnë krijimtarinë  e tij me poezinë  “Baladë çame” Dihet që

momentet më kulmore të një kombi kanë patur (dhe do të kenë edhe në të ardhmen)

poetë që ta gdhendin atë në vepra elitare apo edhe në vepra më të vogla qoftë

edhe në një poezi të vetme. Në këtë libër–ese shohim një gjykim të tillë: “Si

shkrimtar ai i donte njësoj si prozën si poezinë. Të dyja i përçonin mendimet

njëlloj mendimet dhe idetë e tij te lexuesi. Poezitë i vinin vetvetiu. Ato ishin

kënga e shpirtit dhe i lindnin nga gjendja e tij ideoemocionale dhe

psikologjike. Nganjëherë poezitë i shkruante në dy a më shumë variante deri sa

arrinte te më  e mira. Ai nuk u shkëput nga poezia edhe kur shkoi në Amerikë, ku

shkroi poezi me mall, me dhimbsuri dhe bukuri. Ai u shfaq si poet lirik,

emocional, spontan, disi enigmatik, i frymëzuar plot freski, me ndjenja të holla

me vargje plot bukuri e tingëllim. Ishte një poezi që i drejtohej ndjenjave më

të mira njerëzore që bënin kontratë me poezinë lavdëruese të rreme, të

sheqerosur që shkruhej në ato vite“.

Me këtë rast lexuesi merr edhe një informacion që nuk  e ka njohur deri tani.

Vath Koreshi në fillimet e  tij letrare, i ri entuziast dhe admirues i Bilalit,

i thotë një ditë shokut të poetit, Namik Manes, se nuk kishte lexuar poezi më të

bukur deri atëherë se “Balada çame” dhe ia kishte deklamuar të tërën përmendësh.

 Në këtë libër na jepet edhe vlerësimi i  kritikut të shumënjohur Sabri Hamiti:

“Xhaferri duket poet i vetmuar për kohën, duket i lidhur me letërsinë e

paraluftës, por të shkuarën nuk e merr në stilin e himnizimit dhe të lavdërimit,

si mbështetje të problemeve aktuale, por ai kërkon për të bërë ndërkomunikim të

kohëve. Ky kërkim ra në sy të lexuesve që u entuziazmuan nga krijimtaria e tij,

por edhe të censurës që rrinte syçelët për të gjetur armiq”.

 Për poezinë me vlera antologjike “Baladë çame” autori Resmi Osmani ka marrë 

edhe vlerësimet më të mira të të gjithë autorëve që kanë shkruar për të. Motivin

e kësaj poezie ai e lidh me të drejtë me Çamërinë. Humbja e Çamërisë për Bilalin

ishte një tragjedi personale, e bashkësisë dhe e etnosit. Çamëria ishte për të

dashuria fatkeqe, ishte dhimbja e shpirtit e pafashitur në kohë, brenga që i

trishtonte jetën dhe ëndrra e netëve të paqeta. Aroma  e saj ishte kujtimi i

pavdirë i fëmijërisë që nuk iu shqit tërë jetën. Kjo poezi është ndër lirikat më

të mira të letërsisë shqipe. Janë 21 vargje, por edhe një masë e rëndë dhe e

ngjeshur me superyjet, një univers poetik, ku pesha e fjalës në varg është gur

themeli. Ato lidhen me hallka të arta dhe kanë shkëlqim diamanti edhe kur janë

me ngjyrime të errta. Është zezona rrënqethëse dhe e tmerrshme e tragjedisë

çame. Është një përjetim apokaliptik në sfondin qiellor. “Matanë largësive u

zhduk e përflakur Çamëria/ dhe të gjithë rrugët tona të shpien në Veri..”

Pak më vonë sipas kësaj analize në libër shkrihet edhe për një poezi për Kosovën

që u botua më 1978 kur ai ishte në SHBA. E lidhur po kaq fort edhe me përjetimet

personale të jetës, por edhe të asaj tragjedie që kalonte ai dhe vendi ynë në

ato vite bëhet edhe portretizimi i poezisë “Eja trishtim”. Është mbyllja e

krijimtarisë letrare. Është dhimbja dhe qëndresa. Kishte mbetur pa familje.

Kishte kaluar nga kantieri në kantier me punë të rënda. Vepra iu ndalua. U

përjashtua nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve ku kishte hyrë plot

dinjitet e po kështu kishte ikur. E poshtëruan. E fyen. E internuan. Përjetoi

një dashuri të pafat, Po kështu kishte jetuar humbjen e Çamërisë, të Kosovës dhe

më pas e Shqipërisë kur u detyrua ta braktiste për të shpëtuar veten dhe artin e

tij. Studiuesi Resmi Osamni citon edhe një mendim të Sabri Hamitiit për

tragjizimin e  krijimtarisë së tij: “ Bilali është një nga poetët më tragjikë të

letërsisë shqipe. Tragjike jeta e tij nga fëmijëria e deri në vdekje, tragjik

fati i Çamërisë dhe i atdheut, tragjik fati iveprës së tij letrare që u ndalua

dhe u burgos në dosjet e sigurimit dhe u gropos në tokë nga miqtë e tij për t’u

ruajtur. Për dekada mbeti e panjohur. Tragjikja që pasqyrohet në artin e tij

është shprehje e gjëmës dhe e fatkeqësive personale, familjare dhe e

bashkëkombasve të tij, etnisë së tij. Tragjizni është shenjë e identitetit të

tij..”

 Si një kurorë e ndritshme e këtij vlerësimi të këtij autori për autorin

disident Bilal Xhaferri është gjykimi për stilin e Xhaferrit: “Ai (Bilali) ishte

një stilist befasues, njohës dhe përdorues mjeshtëror i gjuhës së bukur shqipe,

si një yll i ndritur në yllësinë e shkrimtarëve bashkëkohorë. Këtë ia ka lejuar

shpirti i tij, talenti i lindur, imagjinata pjellore, natyra poetike, studimi i

shkrimtarëve të shquar e, mbi të gjitha, puna e stërmundimshme në netët pa

gjumë, në të ftohtat e dimrit, ngrënë e pa ngrënë, gati deri në vuajtje e

dhimbje, për të arritur përsosmërinë e, për të mos harruar se ai ishte

autodidakt.

Për të kaluar barrikadën e “censurës” së rreptë të kohës, Bilali kishte gjetur

një formë shumë origjinale në rrëfimin e tregimeve të tij. Ai i vishte ngjarjet

që transmetonin idetë e tij, me bukuri dhe hijeshi artistike që ato të ishin me

bukuri verbuese. Dikur për to shkrimtarja dhe piktorja Safo Marko kur e kishte

takuar Bilal Xhaferrin i kishte thënë : “Po ku je, o Bilal Xhaferri, se me

novelën ”Përtej largësive” ke çmendur pleq e të rinj!”

Përballë kësaj tragjikjeje ai ideon qëndresën. Unë do të citoja në këtë rrëfim

kritik edhe monologun e Stresit, në tregimin “Purpuranti” që është ndër të

rrallët në letërsinë shqipe për forcën e tij shprehëse: “Kur të mbarohen të

gjitha, për të ndezur qymyrin e drurit në farka do të bëjmë gjyryk mushkuritë

tona. Do të kalisim brinjët tona për t’i kthyer në shpata. Do të këpusim

gërshetat e grave për të lidhur harqet. Për të lëshuar shigjetat, do të presim

gjithë drurët e pyjeve. Në s’mjaftofshin këto do te çajmë djepet e fëmijëve. Kur

të mbarohen të gjitha, do të rrëzojmë shkëmbinjtë e maleve mbi armiqtë dhe do të

hapim ngastra toke për vreshta e grunore. Do të ndezim akujt e çative dhe do t’i

bëjmë shandane  në vend të qirinjve, për të na bërë dritë në netët tona të vona,

në netët e përgjakura e të ftohta.”

Në fund të librit autori vë edhe disa nga poezitë më të zgjedhura të Poetit

Bilal Xhaferri.

Libri i autorit Resmi Osmani “Bilal  Xhaferri, poet i shpirtërave njerëzorë”

mendoj se është një burim shumë i fuqishëm njohjeje jo vetëm për dashamirësit e

poezisë së tij, por edhe për shumë mësues letërsie dhe nxënës të shkollave të

mesme që kërkojnë të njohin më nga afër mesazhin ideor dhe aktual të  veprës së

një poeti jetëtragjiktë, të njohin një letërsi ende të panjohur.  Vepra e Bilal

Xhaferrit është si një det i thellë ku fshihen perlat. Duhen lexuar e rilexuar

disa herë, në kohë të ndryshme, në mosha të ndryshme dhe me gjendje të ndryshme

emocionale. Pas çdo leximi të tillë do të zbulohen të papritura që më parë na

kishin kaluar pa vënë re.

Një gjykim shumë të sintetizuar për të e bën dhe shkrimtari Shefki Hysa që është

edhe kryetar i Shoqatës Kulturore “Bilal Xhaferi” Ai shkruan: “Të vlerësosh

figura si Bilal Xhaferri, duhet të jesh vetë i vlerësuar, duhet të jesh tejet

njerëzor, të kesh vullnet, intuitë dhe shumë dashuri njerëzore. Në të kundërtën

çdo përpjekje e tillë  do të ishte një artific. Duket se për të hapur Portat e

Mbretërisë së Krijimtarisë së Bilal Xhaferrit, duhet DASHURI DHE QËNDRESË.”

 Dhe autori Resmi Osmani e ka bërë fort mirë këtë bashkim që ta jep fjala e

mençur.

 

Mars, 2011