Reshat Kripa: Rini e copëtuar (XV)

RESHAT KRIPA

 

RINI E COPËTUAR

 

Kujtime

 

VELIU

 

Një pasdite, ndërsa bisedonim  në  familje  si  zakonisht,  trokiti  porta  e  jashtme. Fatushja u ngrit dhe e hapi. Para saj qëndronte një djalë jo më shumë se njëzet vjeç.

- Kam ardhur të takoj Reshatin, - foli ai.

- Urdhëroni  brenda!

Djaloshi hyri në dhomë. Ishte një fytyrë e panjohur për ne. Syt i kishte të mëdhenj. Flokët kaçurela ngjyrë gështenjë. Edhe tiparet e tjera i kishte shumë të rregullta. Ishte shumë energjik. Pamja e tij tregonte për një njeri të sinqertë dhe të ndershëm.

- Jam Veli Premtaj, vëllaj i Dilaverit. Ju nuk më njihni. Kam dëshirë të bëhemi miq bashkë.

- Mirëseardhët, jam shumë i gëzuar që u njohëm.

Për Veliun kisha dëgjuar për herë të parë nga Myrtezai. Në vitin 1949, së bashku me të dhe shokë të tjerë, kishin krijuar një grup që shpërndante trakte. Pikërisht atëhere Myrtezai shkroi vjershën që kam përmendur më lart, kushtuar dy heronjve nga Lepenica. Dilaveri ishte i dënuar me njëzet vjet burg. Nuk e kisha njohur gjatë qëndrimit nëpër kampe. Ai ishte në burgun e Burrelit, ndërsa unë nëpër kampe. Por ata që kishin qenë me të më kishin treguar se ishte një njeri trim dhe i vendosur. Ishin nga Vranishti. Babanë e tyre, Rapo Meton, një personalitet me zë në krahinë, e kishin vrarë pa gjyq komunistët në kohën e luftës. U ulëm pranë njeri-tjetrit dhe filluam të bisedojmë. Më tregoi se në familje  kishte nënën dhe vëllanë e vogël, Aliun. Kur kish mbaruar shkollën shtatëvjeçare, ishte  detyruar të

fillonte punë në ndërtim. Ishte mashkulli i madh i familjes. Duhej të ushqente nënën e sëmurë dhe vëllanë e vogël që vazhdonte shkollën. Njëkohësisht duhej të mbante edhe Dilaverin në burg. Shkollën e vazhdonte natën. Ishte në vitin e tretë të gjimnazit

Si biseduam gjërë e gjatë, iu drejtua tim eti:

- Do të na lejoni të dalim të bëjmë një shëtitje?

- Posi, mor bir, ti shyqyr që erdhe se ky mbeti  brenda.

- Mos kini merak se e përcjell unë kur të kthehemi.

U gëzova pa masë.  Kisha  dhe  unë  një  mik me të cilin mund të dilja. Bulevardi në të cilin bëhej shëtitja në atë kohë ishte  rruga  nga   xhamia  e   Plumbit në  atë të Tabakëve. Ai ishte plot me njerëz që shëtisnin. Gjatë xhiros takova Kliton dhe Burimin si dhe Luan Kokën, Aleksandër Borën dhe Shezai Çelën, tre shokët e klasës, të tre të kategorisë time. Pashë edhe disa të tjerë. Një pjesë e tyre buzëqeshnin dhe më përshëndesnin nga larg. Të tjerët bënin sikur nuk më njihnin. Ndoshta kishin frikë të takoheshin me mua. Ndoshta edhe unë druhesha të takohesha me ta. Vitet e burgut kishin influencuar në karakterin tim. Shumica e shokëve të tjerë ishin me studime në universitet.

Më kujtohet  një ngjarje e muajit janar 1956. Në atë kohë studentët ishin me pushimet e dimrit. Isha në agjensinë e udhëtarëve për të prerë bileta për Rrogozhinë. Do të shkoja në Korçë. Meqënëse vetëm dy   autobuza   udhëtonin   në   ditë  në  atë  linjë  dhe

kërkesa kishte shumë,  bëhej rregjistrimi i kërkuesve

më parë dhe pastaj biletashitësja lexonte emrat sipas

listës.  Kur foli emrin tim, u afrova te sporteli. Në këtë kohë dëgjoj një zë që foli:

- Reshat   Kripa?   Po   ky  është  shoku   im  i

ngushtë i klasës.

Mora biletat dhe dola nga rradha. Para meje qëndronte Ali Zankua, me të cilin dikur mësonim dhe luanim bashkë. Vazhdonte fakultetin juridik. U përqafuam dhe më uroi që kisha dalë shëndoshë e mirë. Ndjeva një kënaqësi të madhe.

Edhe vajzat e klasës më shihnin dhe më buzëqeshnin me përzemërsi. Donika me Neimenë dhe Aliqi me Anën tentuan të më afroheshin, por unë, nuk e di sepse, bëra sikur nuk i vura re. Burgu më kishte mbyllur brenda vetes time. Jetonim kohë të vështira dhe duhej të vepronim si na e diktonte ajo. Ndërsa Neri sa më pa u skuq si paparune. M’u duk sikur filloi të dridhej. Edhe unë u prisha në fytyrë. Veliu më vuri re dhe më pyeti;

- Çfarë pate?

- Asgjë, jam mirë, - u përgjigja duke e mbledhur veten.

Pasi bëmë disa xhiro, Veliu më ftoi për vizitë në shtëpinë e tij. U përshëndetëm me shokët e tjerë dhe u ndamë. Banonte në bulevard, në një barakë që ndodhej karshi ish shtëpisë së Eqerem Bej Vlorës, që tashti ishte kthyer në shtëpi kulture. Në këtë barakë banonin shumë familje. Kishin dy dhoma. Në njerën flinin dy vëllezërit, kurse tjetrën e përdornin si guzhinë ku flinte edhe e ëma.

Kur hymë ne, ajo po punonte diçka me shtiza.

- Xho, të kam sjellë Reshatin. - i tha Veliu.

- Shyqyr që dole  shëndoshë, more  bir! - më

 

tha duke më përqafuar.

Nga sytë vura re se filluan t’i rrjedhin lotë.

- Mos ma vurë re, - vazhdoi, - Vuajtjet e tua më kujtojnë Dilaverin tim. Nuk e di në se do ta shoh më ndonjë ditë!

Xhoja ishte një nënë e rrallë. Asnjëherë nuk e kam parë fytyrën e saj pa lotë. Mbeti e ve që kur ishte akoma e re. Burrin ia kishin vrarë. U detyrua të lidhë shaminë e zezë dhe të rrisë tre djem, më i madhi prej të cilëve, Dilaveri, ishte vetëm katërmbëdhjetë vjeç  Çupat i kishte të martuara. Të madhes, Lalesë, i kishte ndodhur e njëjta fatkeqësi si të ëmës. Edhe asaj i kishin vrarë burrin, duke e lënë me djalin e vetëm në gji. Fatkeqësinë më të madhe Xhosë ia kishte shkaktuar arrestimi i Dilaverit. Kishte mbetur e vetme me dy fëmijë të vegjël, ku Veliu ishte vetëm dhjetë vjeç, ndërsa Aliu tetë.

Aliu po mësonte në dhomën e gjumit. Ishte maturant. U ngrit dhe u takua me mua. Atë natë më mbajtën për darkë me atë që iu ndodh, por që mua më shijoi së tepërmi. Në atë familje e ndjeva veten si në shtëpinë time. Kur u ndamë, Veliu më përcolli deri në shtëpi.

 

*     *     *

 

Pasdite, kur ai linte  punën, dilnim shëtitje. Herë veja unë atje dhe herë  vinte ai te unë. Nëpërmjet tij u njoha edhe me shumë shokë të tjerë. Në kontaktet e mia me ta vija re se mentalitetet tona ndryshonin.   Kisha pak kohë që isha liruar dhe ruaja akoma   mentalitetin  e  burgut. Atje  çdo  gjë  ishte  e

ndarë si me thikë. E bardha ishte e bardhë dhe e zeza

e zezë. Ato nuk mund të përziheshin me njera-tjetrën. Nën këtë prizëm i shihte gjërat optika e syrit tim. Kurse ajo e shokëve të mi ishte e ndryshme. Vija veshin se edhe  optika  e  Klitos  apo  Burimit,  që  kishin disa vite që ishin liruar, kishte ndryshuar. . Kjo gjë më habiste

Ditët kalonin dhe bashkë me to ndryshonte edhe mentaliteti im. Fillova të kuptoj se kisha hyrë në një botë të ndryshme nga ajo e burgut. Ndërsa në burg shoqëria ishte ndarë në kampe armike, të pa pajtueshme me njera-tjetrën, këtu edhe pse ekzistonte një ndarje e tillë, duhej të ishe shumë i rezervuar, të mos i shprehje mendimet e tua, veçse me zë të ulët me shokun që kishe pranë. Ndërsa në burg spiunit apo dallkaukut ia përplasje në fytyrë gjithçka, pasi në fund të fundit mund të përfundoje vetëm  në qeli për disa ditë, këtu duhej t’i buzëqeshje dhe të bëje sikur nuk dëgjoje. Duhej të mundoheshe të mos bëje armiq. Këtu rreziku ishte shumë më i madh. Mund të ktheheshe  përsëri  andej  nga  kishe ardhur.              Megjithatë, edhe këtu kishte plot njerëz të mirë dhe me karakter të larë. Ata me heshtjen e tyre tregonin se dinin të jetonin me nder në atë botë të  sunduar  nga  frika  dhe  terrori. I tillë ishte Veliu. Të tillë ishin edhe shokët e mi të  tjerë. Këtë  rrugë  ndoqa  edhe unë.

Shëtitjet tona vazhdonin çdo pasdite. Ishte i njëjti itinerar, nga  xhamia  në  xhami. Pothuajse çdo mbrëmje shikoja Nerin dhe zemra më gufonte. Vëreja se  edhe  ajo  më  shikonte.  Por  asnjë  nuk  merrte guximin për të folur. Koha na kishte ndarë.

 

VJOLLCA

 

Nga mesi i janarit u nisa për në Korçë. Doja të takoja Netën dhe Vjollcën. E kisha amanet nga Sadiku për t’u dorëzuar letrën. I lajmërova një ditë para me telegram, në mënyrë që të dilnin të më prisnin. Atje mbërrita në mbrëmje. Po më priste Vjollca. U përqafuam dhe u nisëm për në shtëpi.

Më pritën sikur të isha djali apo vëllaj i tyre. Një ngrohtësi të tillë nuk kisha provuar ndonjë herë. U fola për jetën e burgut dhe për Sadikun. Për prindërit dhe familjen time  Më dëgjonin me vëmendje të madhe. U dorëzova edhe letrën e tij.  Dikur Vjollca foli:

- Mami, ne po dalim pak. Dua t’i tregoj Reshatit Korçën.

- Dilni moj bijë.

U nisëm. Vjollca më tregonte për rrugët dhe godinat karakteristike të qytetit. Së fundi u ulëm në një bar të qetë. Kishte fare pak njerëz, tamam ashtu si donim ne. Vjollca porositi dy kakao. Pinim dhe bisedonim me zë të ulët. I tregonim njeri-tjetrit të fshehtat e secilit.

- U takove me Nerin? - pyeti ajo.

- Jo, ajo është vetëm një ëndërr, një ëndërr që zgjati tepër dhe më mbajti me shpresë në ato vite të dhimbëshme. Besoja se më dashuronte. Nuk e di, ndoshta është dhe e vërtetë. Ne asnjëherë nuk i kishim thënë njeri-tjetrit se duhemi. Vetëm se shiheshim dhe nuk flisnim.  Tashti jam zgjuar dhe shoh se ndodhem  në një botë tjetër të ndryshme nga ajo që ëndërroja

- Përse?

- Ju   thashë.   Ne    shihemi    pothuajse    çdo

mbrëmje. Por nuk guxojmë t’i flasim njeri-tjetrit. Këtu më tepër fajtor jam unë..

- A e doni akoma?

- Nuk e di. Sa herë që e shikoj ndjej zemrën të

më rrahë me  forcë. Por  le  ta  lemë këtë bisedë. Shkëlqimi a vazhdon studimet?

- Sivjet është në vitin e fundit. Në vjeshtë do të martohemi.

Dëgjoja Vjollcën që fliste dhe uroja me veten time që ato që thoshte të ishin të vërteta. Por zemra mendonte ndryshe. Kisha një frikë të madhe. Këtë frikë ma shtonte më tepër mendimi që më kishte shprehur Sadiku. Këto dyshime doja t’ia thoja edhe asaj. Mendoja se e kisha për detyrë një gjë të tillë.

- A je e sigurtë?

- Për çfarë?

- Për martesën.

- Ai ishte këtu për pushimet  e  vitit  të  ri  dhe

vendosëm për në shtator.

- Dëgjo   Vjollca,   dua   të    jem    i    sinqertë

me  ty.  Kam   frikë.    Ju    të    dy  keni një mal ndërmjet njeri-tjetrit dhe nuk besoj që ky mal të mund të kapërxehet aq lehtë. Kjo është dilema e ime.

Fjalët e mia e shqetësuan. Qëndroi për një periudhë pa folur. Edhe unë  nuk  flisja. Prisja reagimin e saj. Së fundi tha:

- Këto fjalë më thotë edhe mami, por ne duhemi. A e kupton se sa fort duhemi? Ju nuk i keni premtuar njeri-tjetrit dhe nuk keni ndonjë detyrim për të mbajtur. Lidhja e jonë  është  ndryshe.  Pastaj…-Heshti  sikur  mendonte  nëse  duhej  të  ma thoshte apo jo atë fjalë.

- Çfarë pastaj?

- Tashmë çdo gjë ka marrë fund. Nuk kam rrugë tjetër. Ti e kupton se çfarë dua të them.

E kuptova. Nuk gjeja dot fjalë për t’i thënë. Le që çfarë mund t’i thoja? Nuk kishte mbetur më gjë  veçse të prisnim se si do të rridhnin ngjarjet.

- Zoti të ndihmoftë!

U ngritëm dhe po shëtisnim rrugëve të qytetit.

Ajo pa orën dhe foli:

- Shkojmë në  kinema.  Është  filmi  “Zekthi“.

Është shumë i bukur.

-          Shkojmë,. -  thashë pa e patur mendjen

Premë   biletat    dhe    u    ulëm    në  karriket

e  caktuara. Pas  pak   filloi  filmi.  Një fillim madhështor dhe një fund tragjik. Një interpretim i  shkëlqyer  i  Oleg Strizhenovit.   Para syve më mbeti skena madhështore e ekzekutimit të Arturit dhe letra për Xhimin:

Dy herë të putha dhe të dy herët pa lejen tënde. Tani nuk më mbetet veçse të puth shkronjat ku është shkruar emri yt.

Dolëm mjaft të prekur dhe nuk flisnim.

- Përse nuk flet? - foli ajo.

- M’u   duk   sikur   pashë    jetën    time,  -   u

përgjigja.

Kur       mbërritëm       në       shtëpi      gjetëm

komshijtë përballë.

- Ju     prezantoj    miqtë    tanë    Robert    dhe

Eglantina Mandi, -- foli Neta.

U   takuam   dhe   ndejtëm   deri   vonë    duke

biseduar. Të  nesërmen  u  nisa  për në Vlorë.

 

 

*     *     *

 

Pas disa muajsh  mora  një  letër  nga  Vjollca.

Midis të tjerave shkruhej:

Çdo gjë mori fund. Ti kishe të  drejtë. Unë  nuk  munda  ta  kapërxej malin që më ndante nga Shkëlqimi. Tani duhet të paguaj mëndjelehtësinë e treguar. Sikurse duhet ta kesh kuptuar, jam shtatzanë. Ai u kthye dhe më bëri presion që të abortoja. Nuk mund të bëhem vrasëse e fëmijës tim.U shkëputëm. Kam dashuruar me gjithë sinqeritetin e shpirtit tim. Për këtë jam krenare.

Në këto pak rradhë njoha karakterin e saj, një karakter të ngjashëm me atë të të atit që kisha njohur në burg. Thua se përpara nuk kishe një vajzë por një burrë të pjekur. Megjithatë m’u duk sikur ajo kërkonte ndihmën time dhe unë duhej t’ia jepja atë. Vendosa të shkoj përsëri në Korçë.

Porsa zbrita nga autobuzi u drejtova në apartamentin e tyre. Trokita, por asnjë përgjigje. Trokita përsëri dhe prapë asnjë përgjigje

- Ku të kenë shkuar vallë në këtë orë? – pyeta

veten time

Trokita për të tretën herë, kësaj rradhe më  me

forcë, por  përsëri  asgjë.  U nisa të largohem duke u menduar. Në hyrje të pallatit takova Robertin me Eglantinën.

- Paskeni ardhur? Ejani brenda, - tha Roberti.

U futëm në dhomën e pritjes.

- Ka një javë që i kanë hequr, - vazhdoi Roberti. -  Nuk  e  dimë  ku  i  kanë shpënë.   Një  kamion ngarkoi  plaçkat. I  shoqëronte  një oficer i Degës së Punëve të Brendëshme.

- Hakmarrja e një deliranti. –  pëshpërita   gati

sikur flisja me vete

- Mjerë ai që mundet, - përsëriti Roberti shprehjen e gjeneralit romak.

- Si e pini kafen? - ndërhyri Eglantina për të ndërruar bisedën

- Shqeto.

Në fakt, në atë moshë që isha, nuk pija fare kafe. Atë çast më dukej sikur ajo do të më  qetësonte. E piva gati përnjëherësh dhe u ngrita.

- Ku shkoni? Qëndroni sonte te ne.

- Ju falemnderit, por kam zënë hotel.

Gënjeva.    Fillova      të      endem      rrugëve

të    zbrazura   të   qytetit.  Ora   po   shkonte njëmbëdhjetë. Pashë një bar të hapur. U futa brenda dhe porosita një dopio konjak. E piva njëherazi dhe dola prap rrugëve. Ecja dhe pëshpërisja: Lufta e klasave! Lufta e klasave! Këto dy fjalë të tmerrshme përsëriteshin si një ogur i zi në mendjen time. Kisha përshtypjen se, pasi të lirohesha nga burgu, nuk do të  kisha më preokupimet e atjeshme. Por këtu jashtë qenka më keq. Diskriminimi të rëndoka si guri i Sizifit mbi shpatullat e tua.

Kisha shëtitur kështu për gati dy orë. Kishte kaluar mesnata. Një polic që kryente shërbimin më pa dhe pyeti:

- Çfarë kërkoni?

- Asgjë, po shkoj në hotel.

Në fakt para meje ngrihesh një godinë tre katëshe në hyrje  të  së  cilës  kishte  një tabelë ku shkruhej “HOTEL“.  Hyra  brenda.  Recepsionistin  e kishte zënë gjumi. Trokita dhe u zgjua.

- Urdhëroni shok.

- Dua një shtrat.

- Letërnjoftimin.

Ia dhashë. Rregjistroi emrin në rregjistër dhe

pastaj më tha.

- Kati i dytë, dhoma gjashtë.

Ishte një dhomë me dy shtrete. Në njerin prej

tyre  flinte   dikush.  U  shtriva  dhe po mendohesha.. Pas ndonjë ore më kishte mbuluar gjumi. Në mëngjes u ngrita herët dhe u nisa për në Vlorë.

 

*     *     *

 

Tre javë më vonë mora një letër prej saj. I kishin çuar në fermën e Thumanës. Banonin në një stallë lopësh që e kishin kthyer ne shtëpi. Kishte edhe të internuar të tjerë. I ktheva menjëherë përgjigje. Mundohesha t’ua lehtësoja sado pak dhëmbjen e pësuar.

Dy muaj më prapa më njoftoi se kishte lindur djalë. Në letrën, që më kish dërguar,  midis të tjerave shkruante:

“ E     quajta      Kujtim.     Për     të     kujtuar

periudhën   kur   doli   në   jetë.  I    dhashë  mbiemrin  tim.  Ai   ështe vetëm i imi. “

U gëzova së tepërmi. I shkruajta një letër ku i shfaqja urimet e mia. I premtoja se së shpejti do të shkoja t’i vizitoja.

Nuk  thonë  kotë  se  fjala  merr  dheun.  Kështu  ndodhi  edhe  me  këtë  rast.  Ajo fluturoi nga Thumana dhe  depërtoi  në  muret  e  gurta  të  burgut  të  Tiranës  ku ndodhej Sadiku. Lajmi ishte transformuar dhe marrë përmasa të tjera. Kjo gjë e  kishte  shqetësuar të gjorin baba dhe  ai  më  shkruajti

mua si njeriut më të afërm:

Jam shumë i tronditur. Ime bijë ka lindur fëmijë. Si  është e mundur?  Ju lutem, vetëm tek ju kam besim se do më thoni të vërtetën. Më shkruani dhe mos më lini në këtë dilemë.

Vendosa    të    shkoj    në    Thumanë.    Mora autobuzin e linjës  deri në Rrogozhinë. Prej andej në Vorë shkova me tren. Një kamion më çoi në Thumanë. Banonin ndonjë orë larg qendrës. Këtë rrugë e bëra me zetor.

U gëzuan jashtë mase kur më panë. Djali ishte i shëndetshëm dhe i bukur. I ngjante s’ëmës. Pothuajse nuk qante fare. Zëri i ndihej vetëm kur e merrte uria. Pinte gjirin dhe pushonte përsëri. Stalla ku banonin ishte e gjatë. Ajo ishte ndarë në gjashtë hyrje me nga dy dhoma secila.

Atë natë ndejtëm deri vonë duke biseduar. Vjollca më tregoi se ngjitur me të banonte një burrë rreth tridhjetepesë vjeç, nga Korça. Ishte ekonomist i lartë. Aty punonte si punëtor. E kishin internuar pasi ishte arratisur i ati.  E ëma i kishte vdekur vetëm dy muaj pas internimit. Kish qenë i martuar, por e shoqja e kishte ndarë meqënëse nuk lindte fëmijë. E quanin  Kristaq  Gjoka. I kish propozuar për martesë. Deri tashti ajo nuk i kish kthyer përgjigje. Nuk vendoste dot. Kërkoi edhe mendimin tim.

- Nga sa më thua, më duket rast i mirë. - i thashë. - Pyete zemrën tënde dhe vendos. Djali ka nevojë për një baba. Jepja atë.

Në këtë kohë trokiti porta. Vjollca e hapi dhe në dhomë hyri Kristaqi. U takuam me njeri-tjetrin. Ajo i kishte folur për mua. Kështu që filluam të bisedojmë sikur të ishim njohur prej kohësh. Ishte një person i dashur dhe i muhabetit. Mjaft i çiltër ndër biseda. Më shprehu haptas ndjenjat e tij.

- Dua fjalën e saj. Unë timen e kam dhënë.

Vështrova Vjollcën. Sytë e saj po shndrisnin nga dy lotë që filluan t’i rrjedhin nëpër faqe. Kuptova se fjala e fundit më mbetej mua. Mora duart e tyre, i bashkova dhe u thashë:

- Lejomëni të bëhem kumbari i juaj. Qofshi të lumtur dhe Zoti qoftë me ju!

U përqafuan. E ëma, e ulur  aty  pranë,  filloj të qante nga gëzimi. Edhe në ferr ka çaste kënaqësie. I tillë ishte ky i sotshmi. Djali flinte si qingj në shtratin e tij. Unë vështroja me kënaqësi gëzimin e kësaj familje.  Bashkuan të dy hyrjet e tyre, ashtu si kishin bashkuar zemrat.  Nuk   bënë  dasmë. U martuan që të nesërmen e asaj mbrëmje. Unë, megjithse  i  ri,  luajta rolin e hoxhës apo të priftit në këtë ceremoni. Për letrën që më kish dërguar i ati nuk u thashë gjë.

Kur u ktheva në Vlorë, i shkruajta Sadikut:

Flini   i  qetë!  Keni  një  vajzë  të  pastër  si kristali. Vjollca ka gjetur fatin e saj. Do ta shihni dhe do të më jepni të drejtë. Urime për djalin!

Pas disa ditësh Vjollca me Kristaqin dhe djalin shkuan takuan Sadikun. Ai u kënaq shumë,  sidomos  me  nipin  e  vogël  që  ishte  si  një  engjëll  i  zbritur  nga  qielli. Buzëqeshja e tij e ëmbël e lumturonte gjyshin e brengosur.

 

PERIPECITË   E   JETËS

 

Pas shtatë muajsh endje poshtë  e  lartë,  munda  të  fillojë  punë  në  ndërmarrjen  e kripës. Punoja në vaskat e prodhimit në afërsi të fshatit Nartë. Së bashku me mua punonte edhe Klitua me Muharrem Shehun nga Karbunara e Lushnjes. Kushërinë e tij, Tajfurin, e kisha patur në kamp në Bulqizë.

Puna ishte individuale. Secili kishte një rrjesht vaskash. Ajo fillonte në orën gjashtë me lëshimin e ujit për mbushjen e saj deri në nivelin e caktuar. Pastaj duhej bërë trasporti i kripës së nxjerrë një ditë më parë me karro dore në distancë, deri në vendin ku e merrte dekovili.  Do bëje pushim deri pasdite sa të precipitonte kripa në fund të vaskës. Në fund bëhej nxjerrja e saj me  vrangalle në anë. Me pak fjalë, do të qëndroje atje për rreth  dymbëdhjetë orë. Kjo për një pagë prej vetëm shtatëdhjetë lekësh të vjetra në ditë si edhe triskat e bukës, ushqimit dhe veshmbathjes.

Vaskat ndodheshin në syrin e diellit të korrikut. Vapa ishte e padurueshme. Për të kaluar orët e zgjatura të pushimit të drekës kishim ndërtuar një tendë të mbuluar me fier. Të ktheheshim në shtëpi për të pushuar në kohën e vapës ishte e pamundur pasi ishte larg rreth një orë. Në kohën e pushimit tregonim historira të ndryshme. Më oratori në këtë drejtim ishte Klitua. Na përralliste gjëra nga më të ndryshmet. Një humor i hollë i përshkonte tregimet e tij. Muharemi na tregonte historinë e jetës së tij. Ishte dashuruar me Poliksenin. Vëllai i saj  punonte në redaksinë e gazetës “Zëri i Popullit“. Për këtë arsye familja e saj e kundërshtoi këtë lidhje. Ai u detyrua ta rrëmbente. Ajo braktisi familjen për hir të dashurisë. Më vonë një sëmundje e rëndë e shtriu në shtrat. Mbeti e paralizuar. Ai nuk iu nda. I shërbente si ndonjë fëmije. Sakrifica e tij shpërbleu sakrificën që kishte bërë ajo më parë.

Në mbyllje të pesëmbëdhjetëditëshit  të  parë mora rrogën. Gjithsejt 950 lekë të vjetra. Ia dorëzova të gjitha babait. Megjithse shuma ishte e vogël u gëzova që më në fund po kontribuoja edhe unë në buxhetin e familjes. Babai më ktheu njëqind lekë duke më thënë:

- Këto mbaji për t’i prishur ku të duash.

Aq ishte kufiri i mundshëm i shpenzimeve të mia për pesëmbëdhjetë ditë. Këto ishin mundësitë familjare. Me to mund të qerasja Veliun apo ndonjë shokë tjetër me ndonjë gjë, të paguaja biletat e kinemasë apo të bleja ndonjë libër.

Në muajin shtator, me fillimin e sezonit të shirave, na pushuan nga puna. Përsëri zura rradhën e të papunëve. M’u desh të shkoja përsëri në zyrën e punës për të gjetur ndonjë ndërmarrje tjetër.

Dy muaj më vonë fillova punë në ndërmarrjen Bujqësore “Vlora”,  ose  në  ullishte, siç quhej në gjuhën popullore.  Puna ishte e rëndë dhe paga e ulët. Fillimisht punonim në qilizëm për hapjen e tokave të reja. Me fillimin e dimrit kaluam në vjeljen e ullinjve. Ne burrat i shkundnim, ndërsa gratë  i mblidhnin. Në mbrëmje i ngrinim në krah dhe i shpinim në qendrën e brigadës ku peshoheshin dhe llogaritej norma e realizuar.  Vështirësia  më  e  madhe ishte kur binte shi. Ishim të detyruar të rrinim nën trungun e ndonjë ulliri të madh. Balta nuk na u nda për gjithë  stinën  e

dimrit.

Brigadier kishim një injorant nga Vërmiku. Ishte një tip kapadiu nga ata që ndeshim shpesh në vendin tonë. Ishte përfaqësuesi më i mirë i atyre që zbatonin luftën e klasave pikë për pikë. Ne që kishim shenjë në biografi, siç thuhej atëhere, na trajtonte si armiq. Sa herë që bëhej mbledhje e brigadës,  do të thoshte:

- Ata që  nuk kanë triska fronti të largohen.

Nuk na lejohej të mernim pjesë në mbledhje. Natyrisht, sipas   logjikës së  tyre, për të mos dëgjuar “sekretet e mëdha“ që do të diskutoheshin në një brigadë bujqësie!  Në këtë grup bënin pjesë përveç meje edhe të tjerë të kategorisë time, si motrat Liri, Hava dhe Liza Ndreu nga Dibra si dhe Dava e Lek Mëlyshi nga Mirdita, që ishin të internuar në Vlorë, pasi djali dhe vëllaj i tyre Pal Mëlyshi gjoja ishte bashkuar me diversantët. Ishte  një lojë e sigurimit të shtetit. Pas vrasjes së Palit, ai u shpall “Hero i Popullit“. Familjen erdhën dhe e morën me nderime të mëdha.  Kështu në mes të këtyre vështirësive vazhdova deri në muajin prill.

Një miku i familjes bindi kryetarin e kooperativës së drupunuesve,  Sefer Dautin, të më merrte në punë. Seferi ishte inxhinier druri. Kishte mbarur studimet në Pragë. Ishte njeri i përsosur. Urrente intrigat, thashethemet, servilizmat. Familjen tonë e njihte mirë. Prindërit kishin patur miqësi. Disa vite më vonë, falë karakterit të tij  burrëror dhe ndershmërisë do të përfundonte në burg, i dënuar me dhjetë vjet. Me ndryshimet demokratike do bëheshim miq të ngushtë. Kjo miqësi vazhdoi deri sa ai mbylli sytë.

Me ndërmjetësimin e Seferit më caktuan si punëtor në zdruktarinë e ndërmarrjes. Puna nuk ishte shumë e vështirë. Përveç kësaj ishte punë brenda ku nuk të zinte as shiu, as ftohma apo vapa. Fillova të mësoj edhe mjeshtrinë e marangozit. Kjo nuk vazhdoi gjatë. Një ditë hyri në repart shefi i kuadrit, Shameti nga Tërbaçi. Më pa dhe dha urdhër të më largonin. Në ndërmarrje fjala e shefit të kuadrit,  ishte më e fortë se ajo e kryetarit. Ishte paradoksi i kohës. Më transferuan në trasport gëlqereje me skodë nga Llogoraja në Vlorë.

Dyqani ku shkarkonim gëlqeren ishte në një rrugicë në lagjen Muradie. Aty pranë ishte shtëpia e Aliqit, shoqes time të klasës. Vendi i ngushtë kur shkarkonim bënte që të mbuloheshim  me gëlqere aq sa nuk njiheshim. Mua më vinte rëndë se mos dilte ajo dhe më shifte në atë gjendje, por për fat në atë kohë ajo ndodhej në universitet në Tiranë. Një ditë, ndërsa mbaruam shkarkimin dhe po bëheshim gati të laheshim dhe të iknim në shtëpi vjen Shameti me Seferin.  I pari foli me një ton urdhërues:

- Tashti do të shkoni të ngarkoni një rrugë dërrasa në agjensinë e sharrave.

Ora po shkonte katër, koha në të cilën mbaronte orari i punës. Punëtorët filluan të kundërshtojnë. Të shkoje atje do të thoshte të vazhdoje punën edhe për gati dy orë të tjera. Me ta u bashkova edhe unë. Seferi u afrua dhe duke më shkelur këmbën më tha me zë të ulët:

- Ti hesht! -  dhe më shkeli syrin duke ma bërë me kokë në drejtim të Shametit.

Kuptova gjithçka.  Kundërshtimi im mund të

interpretohej si nxitje e qëllimshme e punëtorëve. Shpirti im rebel më nxiste për kundërshtim, por arsyeja më frenoi. Heshta. Nuk kisha të drejtë  të ngrija zërin as kur më  bëhej  një  padrejtësi.  Megjithatë paralajmërimin  që  më bëri Seferi e konsiderova si një nder të madh, se nuk dihej se ku mund të përfundoja.

Pas mbarimit të gëlqeres kalova në prodhim tullash në lagjen Lirim. Ishim katër veta. Midis nesh ishte dhe një vajzë  e  vogël  që  sapo   kishte   mbushur   pesëmbëdhjetë vjeç. Vazhdonte gjimnazin, por kishte hyrë në punë të punonte për të ndihmuar  sado  pak familjen për dy muajt e verës. Ishte Ana Muço, e bija e Skënder Muços, avokat  i  njohur, eksponent i Ballit Kombëtar, vrarë nga gjermanët në vitin 1944.  Punonte me kokë ulur pa nxjerrë zë. Trasportonte tullat me duart e saja të vogla, pa u ankuar në se ishte lodhur apo jo. Mua më vinte keq. Kujtoja veten time që peripecitë e jetës më filluan në moshën e saj.  Pyesja veten:

- Përse të vuante në këtë mënyrë kjo vajzë? Përse të paguante për bindjet e të atit?

Ishte fataliteti i këtij kombi që kishte paracaktuar fatin e saj.