Skënder Hasko: Dardanët janë aty (VIII)

Skënder Hasko

 

DARDANËT JANË ATY (VIII)

 

Pjesa e katërt

 

Kishte kaluar një motmot e gjysmë

 

Liridoni tani i kishte kaluar të dy vjetët dhe ecte me këmbët e veta. Ishte ngjitur shumë pas Qerimes, aq sa, ngado që shkonte ajo, ai donte në krahët e saj.        Dardani lozte e kënaqej me Liridonin, por shpesh bëhej edhe xheloz, ngaqë i dukej se e ëma donte më tepër Liridonin sesa atë.

Atë buzëmbrëmjeje, kur dielli sapo ishte skuqur e kishte  filluar të fshihej prapa maleve, Qerimeja ishte ulur në verandën e shtëpisë së Diellzës dhe po ushqente Dardanin e Liridonin. Ajo ishte ulur me shpinë nga porta e oborrit, ndërsa fëmijët gjysmën e mendjes e kishin te lugët e gjysmën përmbi portë, ku kishin qëndruar dy pëllumba të butë të djalit të fqinjit e po gugasnin, duke fryerë pendët e duke u rrotulluar herë rreth vetes e herë rreth njeri-tjetrit.

Në një çast Dardani, me gishtin tregues të shtrirë përpara, drejtoi dorën për porta e oborrit, duke shprehur me mimikën e fytyrës edhe njëfarë frike, tha vetëm “Ooo…o mam!”  Qerimeja u kthye me gji nga porta dhe atje pa njerën kanatë gjysmë të hapur, ku rrinte një njeri i veshur me rroba ushtarake lara-lara, me mjekër të zezë pis e me flokë të gjata, i cili po vështronte në drejtim të tyre  me një përqëndrim që Qerimes iu duk i çuditshëm dhe i dyshimtë. Ajo u çua më këmbë dhe i tha të panjohurit:

- Ç’kërkon, zotni?!

- Ty kërkoj…, - ia ktheu i panjohuri.

Qerimenë ai zë e bëri t’i rrekëtinte zemra dhe, si me dyshim, i tha:

- Zo… zot…zotëri, mos u tall! Të pyeta ç’kërkon dhe fol mbarë, ndryshe dil jashtë asaj porte!

Ai u fut më brenda dhe, pasi mbylli kanatën e portës, foli:

- Nuk tallem. Ty, po kërkoj, moj Shota ime! Ty e fëmijët e mi: Dardanin e Liridonin.

Qerimes sa nuk i ra të fikët nga gëzimi.

- O Zoti madh! - ia bëri, u sul drejt tij dhe iu hodh në krahë, duke pëshpëritur: - Azem! Azemi im!

Të dy fëmijët kishin mbetur të çuditur nga ajo që po shikonin. Mami i tyre ishte hedhur në krahët e një njeriu të panjohur për ta…(!) Ajo e pikasi hutimin e tyre dhe u tha:

- Babi! Erdhi babi juaj! - Pastaj thirri me zë të lartë: - Diellëza! Diellëza, moj! Dil të shohësh se kush ka ardhë!

Diellëza doli në krye të verandës dhe qëndroi duke hetuar me sy të posaardhurin.

- Mos zbrit më poshtë, oj Diellëz, se po vij unë aty! - i tha Azemi dhe ngjiti shkallët. Pas tij edhe Qerimeja.

Kur Azemi kishte arritur në verandë, të dy fëmijët u zprapsën si të frikësuar.

- Ani, - ia bëri Azemi, - tani po takoj kushërinën e pastaj juve.

Atëherë Diellëza e njohu kushëririn dhe iu hodh në qafë.

- Na ke hutu krejt, o kushëri, se s’të kemi pas pritun! Epo, mirë se na ke ardhë!

- Po Zeneli, a ndodhet në shtëpi?

- Zeneli ka shkuar deri në Tetovë e tash duhet të jetë tuj ardhë, por urdhno brenda! - i tha kushërira Diellëz.

Zeneli, sikur të kishte qenë prapa derës, nuk mënoi dhe hyri në odë. Të dy miqtë, pasi u pëshëndoshën tërë mall e ngrohtësi me njeri-tjetrin, u rehatuan ndenjurazi përmbi shiltet e buta të odës së miqve, nisën të flisnin për luftën, për fitoren, për tërë hallet që kishin patur deri atëhere dhe çfarë mund të vinte më pas.

Kur u shtrinë për të fjetur kishte kaluar mesanata.

Kur Azemi hoqi këmishën për t’u shtrirë në krevatin pranë së shoqes, Qerimeja vuri re një shenjë si prerje me thikë, në llërën e djathtë të të shoqit. Shenja e plagës ishte e thellë. Ajo u çudit e u shqetësua se po shikonte një shenjë që ai nuk e kishte patur më parë.

- Ç’e ke këtë shenjë plage që nuk e ke patur?! - e pyeti e shoqja.

- Plagë lufte, oj Shotë. Shumë të tjerë dhanë jetën, dhanë tërë gjakun për lirinë, kurse unë dhashë vetëm disa pika gjaku… U plagosa në Koshare, nga një predhë e banditëve të Millosheviçit.

Qerimeja e mori dorën e të shoqit në dorën e vetë, vuri buzët e saj mbi plagën e tij dhe e puthi.

- Kjo plagë të shtoftë jetën! - i tha me nj zë si fëshfërimë gjthesh që trazohen nga puhiza e pranverës.

***

Në mëngjes, kur u çuan nga gjumi, Dardani e Liridoni po kërkonin me sy rreth e qark njeriun me mjekër, me flokë të gjata e me rrobe ushtarake, por nuk po e shihnin gjekundi. Në dhomën e miqve ishte vetëm xhaxha Zeneli me një djalë tjetër fytyrëbardhë, me mustaqe, sy e vetulla të zeza. Ai ishte i veshur me një kostum të zi e këmishë të kuqe. Po ai njeriu me mjekër, që kishte hyrë në portë në mbrëmje e ishte përqafuar me mamin, ç’u bë?! Fëmijët nuk mund ta kuptonin se ai kishte hequr mekrën, kishte prerë flokët e kishte veshur kostum. Nuk ishin në gjendje të kuptonin se ai njeri ishte babai i tyre.

- Ejani te baba! - u tha Azemi, por ata nguronin e nuk besonin te fjalët e tij.

- Ecni te baba! - u tha edhe xhaxha Zeneli.

Ndërkohë në dhomë u futën edhe Diellëza me Qerimenë dhe, kur vunë re duart e Azemit të shtrira përpara drejt fëmijëve, thuajse folën me një gojë:

- Shkoni te baba!

Të dy djemtë, më në fund, u bindën, ecën si me mëdyshje dhe u ulën në prehërin e Azemit. Ai u perkëdheli kokat dhe i shtrëngoi në gjoks.

Qysh nga ai çast, ata filluan të afroheshin pak nga pak  gjersa u bënë “miq” të mirë, që e donin fortë njeri-tjetrin. Domosdo, si prind e fëmijë…

***

Azem Gurabardhi, në mbrëmje nuk i tha asgjë Qerimes për të atin, Rifat Bajramin. Në mëngjes, pasi u çmall me fëmijët, i tha së shoqes t’i nxirrte ata të loznin në oborr e pastaj të kthehej, se diç donte të bisedonte me të. Kërkoi që edhe Zeneli e Diellëza të qëndronin aty.

- Dua të mos jemi vetëm kur t’i kumtoj Qerimes një lajm, - u tha.

Askush prej tyre nuk mund ta merrte me mend se ç’lajm do t’u jepte Azemi, ndaj ata shikonin njeri-tjetrin sikur po pyesnin: “Di gjë ti?!”

Qerimeja, tërë kureshtje e merak të madh, i nxori të dy djemtë në oborr, u tha të loznin me lodrat që ua kishte lëshuar mbi një batanie dhe u kthye brenda nxitimthi. Azemi, pasi mori një pamje disi të vrejtur, ku shprehej dëshpërim, nisi të fliste:

- Të gjithë e dimë: kur njeriu niset për në luftë, nuk e ka të sigurtë kthimin… Këtë e kanë më të qartë ata që i nisin njerëzit e tyre, vëllezër a motra, burra a baballarë qofshin, për lirinë e vendit të tyre. Ja kështu, si ne kosovarët, që shkuam në luftë ta falnim gjakun për Kosovën tonë, për familjet tona.

Azemi u ndal pak, u kollit kotazi, mbushi mushkritë me frymë dhe vazhdoi:

- Me këtë pëkushtim shkova edhe unë në UÇK. Edhe mund të mos isha kthyer gjallë. Po ja ku jam… Por, ama, shumë dëshmorë kanë rënë në fushën e nderit. Më dëgjo, oj Shotë! E dhimbshme është, por edhe krenari. Babai yt, zoti Rifat Bajrami, ka ra si trimat, për Kosovën! Më 15 mars ka ra.

Qerimeja lëshoi një psherëtimë, tha “Oh, baba im!” dhe nëpër mollëzat e faqeve u panë duke rrëshqitur dy lotë. Diellëza shkoi pranë saj, e përqafi dhe i tha:

- Ti e di, motra Qerime, trimat nuk vajtohen, atyre u këndohen vetëm këngë!

- Eh, ai e dinte se mund të vritej, - tha Qerimeja, - se kur po i thoshte nënës se do të shkonte në UÇK të luftonte e nëna u pezmatua, ai i tha: “Ata që vdesin duke luftuar për liri, mbeten gjallë, e ata që nuk luftojnë për atë qëllim, janë të vdekur së gjalli…”

 

Kthimi

 

Azemi e Qerimeja mezi pritën të pasnesërmen që të niseshin për te Shkëmbi i Shqipes, atje ku kishin varret e babait Riza e të nënës Nexhmie, si dhe folezën e martesës  e të fëmijëve të tyre.

“Bijën e Shkëmbit të Shqipes” (siç e thërrisnin rëndom midis tyre), e gjetën tërë myshk e barishte. Brenda ishte mbushur me cerga merimange e myk. S’kishte faj e shkreta shtëpi: ishte lënë pa përkujdesje. Po edhe të zotët, që e kishin lënë shkret, ishin “fajtorë pa faj”. Fajtori ishte atje tutje, në Beograd, ishte ai që emrin s’duhej ta kishte Millosheviç, por Satrap…

Nuk kishte kaluar ora që ishin futur në shtëpi e po merreshin me pastrimin, kur u dëgjua një e lehur qeni, pastaj një zë njeriu:

- A prêt miq, o Azem Gurabadhi?!

- Bujrum! - u përgjigj Azemi dhe sakaq u dha te porta e oborrit. Sapo hapi portën, qeni Larush iu hodh në gjoks me tërsëllëm, duke kuisur e duke e leperë si i çmndeur. Atë e kishte pikur malli për të zotin, të cilin kishte më shumë se një vit e gjysmë pa e parë. Xhema i Zahir Ademit shikonte dhe qeshte.

- Qeni e do më shumë njeriun, sesa njeriu-njeriun…, - tha Xhema.

- Ashtu është, o Xhemë, ashtu… A po ulemi këtu, në verandë, se brenda shtëpia vjen erë myk. Do duhen ditë për ta sjellë në din…, - tha Azemi. - Të moçmit nuk e kanë thenë kot: “Shtëpia pa njeri brenda, nuk rron gjatë!”

- Po, po. Të moçmit kanë thënë edhe atë tjetrën: “Shtëpia pa zot, si fëmija pa prind”.

Pasi e pyetën shoku-shokun për shëndetin e vetë e të familjarëve, fjala shkoi te lufta e te përzënia e ushtrisë serbe nga trojet e Kosovës. Më pas, Xhema i tha si me drojë:

- Ti s’ka si me e pas dijt, o miku im, se një grup milicësh serbë m’i kanë pre të gjitha bagtitë, me të miat e të tuat, e na kanë lanun me gisht në gojë… E unë… Unë  s’kam pas çka me u ba.

- E kush po të ve faj, or Xhemë! Millosheviçasve u bëfshin helm e vrer bagëtitë e çdo gjë e jona, se na jemi shëndosh e do të krijojmë kope të tjera në tokën tonë të çliruar prej atyre bishave.

Xhema i Zahir Ademit u qetësua shpirtërisht dhe u ngrit e iku. Veç Azemit, atë e përcolli edhe Larushi deri matanë shtëpisë. Kur Xhema qe larguar nja pesëdhjetë metra, qeni lehu dy-tri herë në drejtim të tij, pastaj u kthye nga Azemi. Askush nuk e mori vesh ç’i kishte ato lehje Larushi: shprehje mirënjohjeje apo lamtumire?!...

***

Vetëm dy ditë e dy netë kishin që kishin shkuar te shtëpia e Shkëmbit të Shqipes, kur Azemi i tha Qerimes:

- Oj Shote (ai më shumë e thërriste Shote të shoqen sesa Qerime), a do t’i kryejmë porositë e babait?

- Si jo! - ia ktheu ajo, duke e pyetur me shikim në sy, për çka po i thoshte.

- Atëherë, puna e parë që do të bëjmë, do të nisemi qysh sot për në vendlindjen tonë!

- Gati më ke, - tha Qerimeja tepër e gëzuar, sepse, ndryshe nga i shoqi, që u rrit te Shkëmbi i Shqipes, ajo  ishte lindur dhe ishte rritur atje, deri sa u bë nuse.

Ngarkuan plaçkat në kuaj, hipën edhe të dy djemtë në shpinën e tyre dhe u nisën. Po ecnin, duke e ditur se shtëpia e Gurabardhëve ishte shkrumbosur nga Zoran Çoviçi, por nuk dinin asgjë nëse ishte ende në këmbë shtëpia e Rifat Bajramit, apo edhe ajo kishte pësuar shkatërrimin nga bandat serbe?! Po Besa, a ishte kthyer nga Shqipëria, apo ishte ende atje?

- Sidoqoftë, do të jemi në pronën tonë, - tha Azemi. - Edhe në qiell të hapur të flemë, jemi të lirë.

Kur arritën te Shtegu i Ariut, Azemi e pyeti Qerimen:

- A të kujton gjë ky vend, oj Shotë?

- Si jo! Këtu të pashë për herë të parë dhe pamja jote më goditi në zemër e më turbulloi mendjen. E di si thashë me vete? “Oh, nëna ime, ç’fat paskam patur!” Po ty, si të erdhi pamja ime?

- Mua?  Unë thashë: “O Zot, ç’nuse po më dërgon në shtëpi! Mirë se erdhe, o e Bukura e Dheut, o Shota ime!”

Të dy filluan të qeshnin çiltërsisht, por pa e mbaruar ende të qeshurën, u dëgjua të fliste Dardani, që po ecte në motin e katërt të jetës:

- Ku është nusja, babë?

- Ku ëçë nushja? - pyeti edhe Liridoni.

Burrë e grua shikuan njeri-tjetrin. Azemi, pasi u mendua pak, në ecje e sipër nisi t’u tregonte fëmijëve një si përrallë:

- Na ishte njëherë një cucë e bukur që shkoi në shtëpinë e një çuni dhe u bë nuse… Pastaj ajo lindi dy djem të bukur e të sjellshëm, që i kishte zili tërë krahina… Njeri djalë e kishte emrin Dardan e tjetri e kishte Liridon…

- Edhe unë Dardan e kam emrin, - tha Daradani

- Ele unë Lilidon e kam emlin, - tha Liridoni.

Azemi e Qerimeja qeshën përsëri dhe vazhduan rrugëtimin drejt vendlindjes.

 

Trishtim dhe gëzim

 

Megjithëse Azem Gurabardhi ishte larguar nga vendlindja në një moshë fare të vockël, që s’mbante mend asgjë, kur pa muret e shtëpisë të nxirë e të rrënuar, midis gurëve të së cilës kishin mbirë hithra, gjembaçë e barishte të tjera, u trishtua. Ai perkëdheli me dorë një gur të qoshkut të ish-shtëpisë e foli me zë, si t’i fliste një njeriu: “ Mos u mërzit, o foleza e lindjes sime, se unë do të të ringjall përsëri!” E ndërsa Azemi po fjalosej me rrënojat e shtëpisë ku kishte lindur, u dëgjua thirrja entuziaste e Qerimes:

- Po del tym nga oxhaku i shtëpisë së prindërve të mi!

Azemi, që nuk e kishte parë kurrë në jetë e nuk e dinte se ku binte shtëpia e Rifat Bajramit, pyeti:

- Po…, ku ndodhet shtëpia e prindërve të tu?!

Qerimeja drejtoi dorën në fund të një lëndine dhe tha:

- Ja, ajo shtëpia atje, me tjegulla të kuqe e me atë gjelin prej teneqeje përmbi oxhak!

- Thua të jetë kthyer prej Shqipërie zonja Besa, apo…

- Mendon se mos e ka zaptue tjetërkush? - pyeti e shqetësuar Qerimeja.

- Epo, në këtë rrëmujë që na krijoi Serbia e Millosheviçit, çdo gjë mund të ndodhë…, - ia ktheu Azemi. - Sidoqoftë, po shkojmë të shohim.

***

Besa Bajrami kishte vetëm tri ditë që ishte kthyer në shtëpi. Ajo kishte marrë vesh për rënien e të shoqit në luftimet e Pashtrikut, se ia kishin komunikuar zyrtarisht. I kishin thënë se edhe Rifat Bajrami, si shumë të tjerë, prej asaj kohe e mbrapa, do të prehej në varrezat e dëshmorëve.

Por Besa nuk dinte asgjë për të bijën e familjen e saj, ndaj, kur pa te porta dhëndrin me të bijën, lëshoi lotë gëzimi. Për çudi, ata nuk paskeshin një fëmijë, Dardanin, por dy (!) Ajo nuk dinte asgjë për fëmijën e dytë e atij nuk kishte si t’ia dinte as emrin.

Pasi u çmallën e biseduan gjerë e gjatë për çudirta e asaj kohe, Besa, meqënëse ishte vetëm, kërkoi që ata të jetonin aty gjersa të ndërtonin shtëpinë e tyre. Dhe ashtu bënë.

Kur çdo gjë ishte vendosur në vendin e vetë dhe ishin qetësuar, Besa, pasi mësoi edhe emrin e djalit të dytë, i tha së bijës:

- Si nuk e kam pas dijt se pas Dardanit po vjen Liridoni, o bijë?

- Para se ti të shkoje në Rrashbullje të Shqipërisë unë nuk të pata thënë që isha shtatzanë, ngase nuk isha fort e sigurt, pastaj ti ike në Rrashbullje e s’kishe si ta mësoje, se unë s’kisha mundësi si të të lajmëroja…

Besa i mori të dy fëmijët në prehër, i pështolli me krahë, i shtrëngoi pas gjoksit dhe u tha:

- Oh, vogëlushët e gjyshes, ç’po m’a zbukuroni këtë copë jetë që më ka mbetur!

Ajo u përkushtua pas tyre dhe çdo ditë i mbante pas vetes, si manarë. Edhe ata  u mësuan me të dhe e donin shumë.

Besa Bajrami nuk e mësoi kurrë se Liridoni ishte lindur prej tjetërkujt. Ky ishte një sekret që ruhej me fanatizëm nga Azemi e Qerimeja dhe nuk u zbulua kurrë.

 

Amaneti i dytë i Riza Gurabardhit

 

Azemi mori ustallarë dhe filloi ndërtimin e shtëpisë së re mbi rrënojat e së vjetrës. Aty punonte, por mendjen e kishte gjetkë, e kishte te amaneti tjetër që i kishte lënë i ati: “Kur të çlirohet Kosova, do të na qitni nga vorret e do të na çoni te vorret e të parëve tanë. Do të na shtini në ato vorret e pavërteta që ka saju Rifat Bajrami, me mashtrue shkjahun.”

Një mbrëmje, pasi kishin darkuar, Azemi thirri pranë vetes vjehrrën Besa dhe nusen Qerime.

- Nuk më mban vendi, - u tha. - Edhe në ëndërr më del amaneti i babait për t’i sjellë eshtrat e tyre këtu. Do të nisem nesër ta kryej këtë punë.

- Do t’ua bësh dheun të lehtë, or djalë, - i tha Besa.

- Do t’i kemi këtu pranë e do të kujdesemi për ta, si të ishin gjallë, - tha Qerimeja. - I kemi dhënë fjalën babait para se të ndërronte jetë dhe duhet ta mbajmë! A duhet të vij edhe unë me ty?

- Jo, se do të marr njerëz të tjerë, - ia ktheu Azemi.

Dhe, të nesërmen, Azem Gurabardhi u nis të kryente njerin nga amanetet e të atit.

 

***

Qysh atë ditë që Azemi filloi rindërtimin e shtëpisë, fshatarët po çuditeshin e pyesnin njeri-tjetrin:

- Kush është ky që po ndërton shtëpi mbi themelet e shtëpisë së Riza Gurabardhit?!

- Nga është e prej nga ka ardhur ky djalosh?!

- Qenka martuar me cucën e Rifat Bajramit, Qerimen!

- Mirë, xhanëm, mirë, po te gërmadhat e Rizait ç’punë ka?!... - e të tjera.

Por çudia më e madhe, që i la të gjithë gojëhapur, ishte kur panë disa afishe ku shkruhej:

“Më datën 16 të muajit që jemi, ora 15³⁰, do të përcillen për në varrezat e fshatit eshtrat e babait Riza dhe të nënës Nexhmie.

Familja Gurabardhi”.

Në lajmërim ishin vendosur edhe fotografitë e të dy prindërve të Azemit, gjë që nuk linte shteg për dyshime, se mos rastësisht ishin Gurabardhë të tjerë, nga ndonjë fis a fshat tjetër…

Data gjashtëmbëdhjetë e muajit erdhi me mot të mirë. Disa mballoma reshë, krejt të bardha, shetisnin lehtë e ngadalë nëpër qiell. Ato, herë e lëshonin syrin e Diellit e herë e mbulonin, duke ia ndërprerë rrezet, sikur donin të loznin me të.

Pas leximin të atij lajmërimi, kureshtja bëri që njerëzit të grumbulloheshin në varrezat e fshatit gati dy orë më përpara se të zhvillohej përcjellja e eshtrave të të ndjerëve për në atë banesë ku do të preheshin përjetësisht. Varrmihësit kishin filluar të gërmonin tamam mbi vendvarrimet e familjes Gurabardhi, që “ishin djegur për së gjalli” në mesnatën e shumë viteve më parë dhe në ceremoninë e varrimit të tyre kishin marrë pjesë thuajse të gjithë ata që tani, në të njëjtin vend, po shikonin me sy të çakërritur. Njerëzit rrinin ngjitur brinjë më brinjë dhe i flisnin njeri-tjetrit  duke i pëshpëritur pranë veshit:

- I kam kalue të shtatëdhetepestat dhe as kam pa e as kam ndigjue të vdesi një njeri dy herë e të shtihet në të njajtin  vorr dy herë!...

- Pa të shohim çka ka me pas në vorrin e parë…

- Kjo ashtë çudi nga ma të çudiçmet!

- Shifni, shifni çka po qitin vorrmihësit! Veç gurë e asnjë eshtër njeriu!...

- Çudi për t’u çuditur!

- Ore Bekim, a u dogj a s’u dogj krejt familja e Riza Gurabardhit njëzetë e sa vite më parë?

- Ç’po pyet edhe ti Liman! A nuk ishim së bashku në varrimin e tyne?!

- Po, mor, po… Pastaj… A të kujtohet që Rizai i doli lugat në mesnatë Zoran Çoviçit dhe atij i ndali zemra e vdiq në çast mu këtu në vorreza?

- Si nuk më kujtohet.

- Po ky djali që po kujdeset për këtë ceremoni varrosjeje e po ndërton edhe shtëpi të re mbi themelet e shtëpisë së Rizait, kush është?

- Hë pra, gjeje ti e m’a thuj edhe mue!…

- Na u bë mendja çorap…

Ata kishin të drejtë që nuk e njihnin djaloshin, që sapo kishte ardhur në fshat kushedi se nga, sepse atë pasmesanatë, kur familja Gurabardhi ishte shpërngulur tinëz nga fshati dhe kur ishte bërë “varrimi i të djegurve”, Azemi ishte vetëm një vjeç e disa muajsh. Qysh atëhere nuk ishin parë më, as ai prej tyre dhe as ata prej tij.

 

***

Në ditët e mëpasme, jo vetëm fshatin e Azemit, por edhe fshatrat përreth, i zuri “sëmundja” e zakonshme e thashethemeve: u mbushën me thënie të vërteta e të pavërteta, të dëgjuara prej dikujt e të padëgjuara prej askujt... Sidoqoftë u mësua se Azemi ishte djali më i vogël i Riza Gurabardhit dhe se Rizai, familjarisht, nuk paskej vdekur i djegur e nuk paskej qenë varrosur dikur dhe as “ishte ngjallur lugat”, siç ishte përfolur vite më parë, por paskej jetuar diku larg, te Shkëmbi i Shqipes, me mbiemrin “Karadaku”.

Kështu, dalëngadalë, gojët u mbyllën, por përkohësisht, sepse, më vonë, ndodhën ngjarje të tjera, të cilat s’mund të mbeteshin pa u marrë nëpër gojët e fjalëpërcjellësve më të zellshëm…

 

Te Pylli i Komitëve

 

Azemi, qysh në vogëli e gjersa u martua, kishte dëgjuar prej të atit t’i thoshte shpesh e më shpesh: “Një burrë, po të mos e mbajë fjalën e dhënë, që do të thotë besën, tjetërsoj mund të quhet, po kurrsesi burrë!”

Dhe Azem Gurabardhi u kishte dhënë fjalën prindërve të Liridonit, që i kishte varrosur në lirishtën te Pylli i Komitëve, se sapo Kosova të fitonte lirinë, ai do të kërkonte t‘u gjente vendlindjen e t’ua çonte eshtrat atje; por edhe po të mos e gjente dot katundin e tyre, do t’i varroste pranë prindërve të tij.

Kështu, për të mbajtur fjalën e dhënë atyre të mjerëve, që ua kishte marrë jetën pushtuesi, Azemi u nis të pyeste nëpër katundet e Podujevës. Pyet e pyet, si në ato përrallat e moçme, por asnjë nga përgjigjet nuk ishte e sigurtë, sepse në atë krahinë ishin vrarë pesëqind e ca njerëz e dhjetra të tjerë ishin zhdukur. Mandej, ata që preheshin te Pylli i Komitëve, mund të ishin edhe nga katundet e Prizrenit, të Gjakovës, të Deçanit, të Gjilanit, apo të Çiçavicës… Gjithandej Kosovës ishin masakruar e zhdukur mijëra burra, gra, fëmijë e të moshuar. Nga mund të ishin ata, kur nuk dihej as emri i ndonjerit prej tyre?

Azemi u kthye në shtëpi i lodhur, po edhe i mërzitur që nuk arriti atë që dëshironte. Thirri Qerimenë më vete dhe i tha:

- Nuk gjeta dot gjë. Pasnesër do shkoj t’i sjell këtu eshtrat e të afërmve të Liridonit!

- Mirë, po…kam frikë, - tha Qerimeja.

- Nga çfarë ke frikë?! - pyeti disi i çuditur i shoqi.

- Si do t’i themi nënës kur të pyesi “kush janë këta?”

Pasi u mendua pak, Azemi tha:

- E rregulloj vetë këtë punë. Ti bëj sikur nuk di asgjë!

- Ashtu u bëftë! Të shkoftë mbarë! - ia ktheu Qerimeja.

 

***

Mëngjesi i asaj dite ishte nga mëngjeset më të ngrohta të asaj pragvjeshte. Azemi ecte nëpër pyll, rrugë e pa rrugë. Shkelte ngadalë mbi shtratin e gjetheve të rëna, të thara e të zverdhura, sikur druhej se mos i vriste… U shfaq në lirishtë si ata drerët e vetmuar. Hodhi sytë te vendi ku kishte varrosur dikur të panjohurit dhe ndjeu t’ia përshkonte kurmin një dridhërimë. U afrua. Mbi varrin e përbashkët të asaj familjeje fatkeqe kishin rënë gjethe të thata pemësh dhe kishin mbirë barishte të ndryshme. Azemi u ul dhe, duke larguar gjethet me shuplakën e dorës e duke shkulur barishte, pëshpëriti ngadalë me zë, si të kishte frikë mos zgjonte dikë prej gjumit: “Erdha! Kërkova sa munda e sa u lodha, po nuk ua gjeta dot vendlindjen, ndërsa vendprehjen e përjetëshme do ta keni pranë prindërve të mi! Oh, ta  dinit sa është rritur Liridoni ynë! Ju ka marrë malli për të? E di, e di që ju ka marrë malli shumë. Eh, ç’t’i bësh, fatkeqësia juaj erdhi prej Satrapit. Ai ishte fatkeqsia e gjithë Kosovës, por i hapi varrin vetes… Tani më falni, se më duhet t’ju lë përsëri vetëm, por mos u mërzisni, se aty nga mesdita, do vij me ca miq t’ju marr e t’ju shpie atje ku thashë. Mirupafshim!”

Azemi fliste sikur po fjalosej me njerëz të gjallë. U ngrit, përplasi shuplakat e duarve me njera-tjetrën për të larguar mbeturinat e dheut dhe u nis të ikte. Ecte dhe, instiktivisht, herë-herë kthente kokën mbrapa. Pasi u largua disi, nxitoi hapat që të arrinte në kohë te vendi ku e kishte lënë me dy miq, të cilët do ta ndihmonin për të nxjerrë e për marrë eshtrat e tre të varrosurve te lirishta e Pyllit të Komitëve. Te një marangoz në fshatin më të afërt kishte porositur edhe tre arkivolë. Marangozit, të cilin e njihte prej kohësh, i ishte lutur që ti gjente edhe një furgon.

Pra, Azem Gurabardhi i kishte “kopsitur” të tëra punët që duheshin për atë rast.

 

***

Kur panë ceremonialin e përcjelljes së tre arkivolëve, të cilin përsëri po e kryente djali i Riza Gurabardhit, fshatarët u çmeritën (!) Grumbulli i pjesëmarrësve, nga kurioziteti për të parë sa më mirë, lëvizte si ta shtynin duar të padukshme. Pëshpëritjet përhapeshin lehtas, si fëshfërima e gjetheve në pyll.

- Mirë se radhën e parë përcolli prindërit, po tani kë po përcjell?!- pyeti Selamiu.

- Flitet se janë prej sojit të së ëmës, Nexhmies…, - tha Kreshniku.

- Ndoshta, se Nexhmija nuk ishte prej katundit tonë, - u fut në bisedë Abdullahi.

- Se prej nga ishte nuk e di, veç prej këndej nuk ishte, - vazhdoi bisedën Kreshniku.

- Hajde se është ashtu siç thoni ju, po këta pse po i përcjellin këtu e jo në katundin e tyre?! - ndërhyri Rexhepi.

- Një zot  e merr vesh…, - tha si me vete Ahmeti.

- Shif, mor, shif, po vendos pllaka në krye të vorreve! - u dëgjua të thoshte Sela, duke shprehur shenja habie e kërshërie.

- Qenkan të shkrueme me gdhendje, - plotësoi Ahmeti.

- U ka shkruar emrat. Kur të ikin njerëzit, do shkoj t’i lexoj e do mësojmë kush janë e si quhen, - foli tërë vendosmëri Sela.

Pasi mbaroi ceremonia mortore, pjesëmarrësit e shumtë u larguan. Diku aty afër varrezave qëndruan më kureshtarët: Selamiu, Kreshniku, Rexhepi, Ahmeti dhe Sela.

Kur pikasën se aty pranë nuk kishte mbetur kurrkush, të pesë kureshtarët u sulën të lexonin çfarë shkruhej përmbi pllakat që kishte vendosur Azemi te kokat e varreve të të posavarrosurve. Atje shkruhej diçka që i çuditi kureshtarët. Sela lexoi me zë, që ta dëgjonin edhe të tjerët pranë tij:

 

“Arbërie  Shqiptari

Florina  Shqiptari

Përparim  Shqiptari

 

Datëlindja nuk u dihet

U vranë te Pylli i Komitëve nga milicët e Millosheviçit në tetor të vitit 1998”

 

Të gjithë kishin mbetur gojëhapur, duke shikuar njeri-tjetrin, sikur po prisnin përgjigje prej ndokujt për ndonjë shpjegim të mëtejshëm. Heshtjen e theu Kreshniku:

- Se janë shqiptarë merret vesh nga të shkruarat mbi vorre, por shqiptarë të cilës anë? Ec e merre vesh!

- Të cilës anë?... - ndërhyri Selamiu. - Ata mund të mos jenë banorë të Kosovës e as të Shqipërisë…

- Mirë e ka Ahmeti, - nxitoi të fliste Rexhepi, - se shqiptarë ka gjithandej nëpër botë. Për shembull mund të jenë nga shqiptarët e Turqisë…

- Ose nga të Australisë, - tha Sela.

- Mbase janë nga ata të Malit të Zi apo të Maqedonisë, - tha Ahmeti.

- Mund të kenë ardhur nga Amerika…

- Ndoshta prej Zvicre…

- Prej Belgjike…

- Prej Anglie…

- Prej France…

- Oh, ç’po e zgjasim kot, - nuk duroi Selamiu, duke e ndërprerë vazhdimin e listës së shteteve që po përmendeshin. - Ku nuk është mbjellë e ku nuk është korrur raca jonë, o vëllezër! Paskemi pas fatin e dreqit.

- Eh, gjithmonë kanë lozur të tjerët me fatin tonë, - tha Rexhepi. - Nejse, ngado që të ken ardhur këta të mjerë, këtu në dheun e tyre e gjetën prehjen. I lumtë djalit të Riza Gurabardhit.

- Mbi këto vorre që s’kanë ditlindje po veç ditvdekje, do të sjellim ne përherë lule të njoma, - tha Kreshniku me një zë që tregonte dhimbje.

Të tjerët miratuan duke tundur kokën.

Qysh prej asaj dite, të tre varret që kishin mbiemrin “Shqiptari”, por që nuk njiheshin prej askujt, mbuloheshin çdo javë me lule. Aty kishte lule të freskëta më shumë se në çdo varr tjetër të atij fshati.

 

Epilog

 

Dardani e Liridoni ishin rritur. Tani shkonin në shkollë: Dardani në klasën e katërt, ndërsa Liridoni në të dytën.

Ishte ditë e diel, e ngrohtë dhe gëzimndjellëse. Të dy djemtë po loznin në oborrin e shtëpisë, që ishte ndërtuar krejt e re, mu mbi themelet e shtëpisë së hershme, të cilën e pati djegur shkjahu Zoran.

Çifti Azem e Qerime Gurabardhi, të ulur në verandë, po pinin nga një çaj e po shikonin të ngazëllyer lojërat plot energji të dy vogëlushëve.

- Eh, ç’është liria, - tha Qerimeja.

- Veçanërisht ajo e fituar me gjak e sakrifica, - ia ktheu Azemi.

Atë çast Liridoni u ankua për Dardanin:

- O babë, o mami! Dardani po më bën hile në lojë!

- Dardan, a i bëhet hile vëllait të vogël?!

- Po bëja hajgare, babe, e ky kujton se e kam prej vërteti.

Fëmijët vazhduan të loznin, kurse të dy prindërit i kundronin të lumturuar. Në një çast Qerimeja u mbush me frymë, psherëtiu e i tha Azemit:

- Eh, or burrë, më mirë të më vrasin sesa të më thotë ndokush se Liridonin nuk e kam lindur unë!...

Fund

 

Tiranë, qershor 2007

 

 

Përmbajtja

 

Pjesa e parë:

- Historia e një emri

- Zjarr në fshat

- Bija e Shkëmbit të Shqipes

- Çudi dhe llahtar

- Thashethemet që mbushën shtatë fshatra

- Një ngjarje që tronditi familjen Çoviçi

 

Pjesa e dytë:

- Kishte ikur edhe adoleshenca…

- Sëmundja e Rizait dhe meraku i tij

- E papritura e një të enjteje

- Po pse kjo n use pa krushq e pa dasmorë?!

- Natë në ankth

 

Pjesa e tretë:

- Lajme që mos u dëgjofshin kurrë

- Vrasje që mori dy jetë

- Një dhuratë e çuditshme

- Mrekullia e një dite

- Nuk mund të pritej më!

- Atje ku e thërriste Kosova

- E pandodhur ndokund në botë

 

Pjesa e katërt:

- Kishte kaluar një motmot e gjysmë

- Kthimi

- Trishtim dhe gëzim

- Amaneti i dytë i Riza Gurabardhit

- Te Pylli i Komitëve

- Epilog