| E shtune, 19.01.2008, 09:50 PM |
“Kosova i lindi intelektualët që i duheshin ndërsa Shqipëria i shkatërroi ata që i kishte...”
Intervistë me Dr. Lazër Radi*
Nga Blendi Fevziu
Lazër Radi |
Flitet shumë tashmë se idetë komuniste në rrethet gjimnaziste të asaj kohe ishin në modë. Pjesmarrja e juaj në to i takonte kësaj mode apo ishte një përfundim i vërtetë në të cilin ju kishit arritur?
Kjo pyetje është e bukur, e vështirë dhe interesante. Deri në vitin 1934, Gjimnazi i Shkodrës ishte një institucion i qetë - pa rryma politike dhe ideologjike të asnjë lloji. Me shtetëzimin e shkollave, Gjimnazi u shtua me elementë të rinj, me nxënës që vinin nga Jezuitet dhe nga Fretërit. Në klasën time, ndër të tjerë erdhi Qemal Stafa, Xhemal Broja, Pashko Gjeçi, Vasil Llazari, Spiro Bellkovi etj. Deri në këtë kohë për asnjë lloj ideologjie nuk flitej kund. Me ardhjen e këtij elementi të ri filloi një gjallëri në gjithë shkollën. Në fillim u mendua të shtihej në dorë shoqëria "Besa Shqiptare", e cila në ato kohëra ishte në apati të plotë. Në bazë të Statutit të kësaj Shoqëria, aty kishte mundësi për veprimtari më të gjera kulturore, artistike, letrare dhe sportive. Aktivitete, ku mund të grumbulloheshin dhe të aktivizoheshin të rinjtë e kësaj shkolle. Filloi kështu të shkundej pluhuri i apatisë. Me pak mundim dhe pak peripeci kjo Shoqëri u mor nga grupi përparimtar. Menjëherë filluan veprimtaritë. Gjendja financiare e Shoqërisë ishte përtokë. I duhej kushtuar rëndësi teatrit, mbasi ai mund të ishte i vetmi burim të ardhurash. Ne na duheshin para sepse kishim për qëllim të nxirrnim edhe revistë tonë. Pra, u krijua një gjallëri e entuziasëm në gjithë Gjimnazin. Por, as indoktrinim e as ideologji ende nuk shifej kund. Në këtë kohë vjen në Shkodër Selim Shpuza. Ky kontaktin e parë e mori me Zef Malen që njihej pak a shumë si njeri i ditur, i përgatitur mirë dhe me idena të majta. Aty u takua dhe rrinte shpesh me Prof. Skënder Luarasin, që ishte edhe Drejtor i konviktit "Malet Tona". Doemos të gjitha këto kontakte bëheshin me kujdes dhe konspiracion të madh. Pikërisht në valën e punës, kur ishim duke përgatitur shfaqjen e dramës "Spiuni" - më njoftojnë se të nesërmen pasdreke do të takohem në shtëpinë e Ramiz Xhabies. Shtëpia e Ramizit ishte në një vend mjaft të përshtatshëm e konspirativ për mbledhje të tilla klandestine. Do të shkonim një nga një dhe në orë të ndryshme, me libra në dorë sikur shkonim të studjonim bregut të Liqenit, që ishte diku aty afër. U mblodhëm. Ishte Vasil Llazari, Xhemal Broja, Ramiz Xhabija, Qemal Stafa dhe unë. Isha i vetmi përfaqësues i Konviktit "Malet Tona". Foli Vasil Llazari. Na tregoi qëllimin e mbledhjes, na foli për komunizmin, u ndal shumë për konspiracionin dhe për rëndësinë që kishte formimi i kësaj celule të parë komuniste të Gjimnazit të Shkodrës.
Pjesa e dytë e pyetjes është nëse idetë komuniste të asaj kohe ishin "modë"?
E vërteta është se një pjesë e madhe e gjimnazistave ishin të etshëm për një "rinovim" të krejt strukturës shtetërore e shoqërore të vendit. Këto dëshira të tyre i shprehnin në hartimet e tyre, në shfaqjet teatrale që organizonin, e në atë revistë që së ahpejti kishin ndërmend të nxirrnim. Mund të duket vërtetë "modë" po të mendohet se nukleusi i parë komunist i Gjimnazit të Shkodrës përbëhej nga djem të pasurish; I vetmi i papasur ndër ta isha unë, i konviktori i "Malet Tona" dhe emigrant kosovar. Megjithatë, ndonëse nuk kishim një kulturë të mirëfilltë komuniste na ishim për një Shqipëri të drejtësisë, të lirisë dhe demokracisë.
A keni besuar vërtet atëherë se vetëm komunizmi mund ta shpëtonte Shqipërinë?
Dhe me që jemi këtu, ç'mendoni për orientimin e atëhershëm të këtyre grupeve, ato ishin të orientuara gabim që në fillim apo devijimi i tyre nisi më vonë pas formimit të partisë komuniste. Doemos, po të mos kishim besuar në një gjë të tillë nuk do t’i ishim futur kësaj pune. Sa për orientimin këtë e kishim të pakët dhe për kompensim përpiqeshim të bëheshim vetë krijues të ideologjisë komuniste. Ndër në studentët, më i pregatituri në këtë drejtim ka qënë Vasil Llazari. Ky kishte kontakt direkt me Zef Malën dhe ky i fundit me Selim Shpuzën, që kishte jetuar disa kohë në Bashkimin Sovjetik dhe kështu sillte prej andej eksperiencën e tij komuniste... Nëpërmjet profesorit të frëngjishtes Paul Goujon-it, merrnim revista e gazeta të së majtës që botoheshin në Francë. Na kishin ardhur edhe disa libra të Trockit. Ashtu të etshëm për të ditur nuk lamë gjë pa lexuar. Një ditë Qemal Stafa na tregonte se kishte lexuar diçka nga Mihail Shevçenko dhe kënaqesh me një episod ku autori tallej me Gjeneralin Popullor Budioni dhe me mustaqet e tija. Me këtë donte të na e theksonte se sa demokraci e sa liri shtypi kishte në Rusi. Nuk ka as më të voglin dyshim se imazhi i ynë për komunizmin ishte krejt ideal dhe njerëzor. Devijimi për të cilin po flitni ju erdhi më vonë, pas formimit të partisë. Fakti se të gjithë këta nismëtarë e në mënyrë të veçantë anëtarët e grupit të Shkodrës, të cilët o i zhduku fizikisht ose i eliminoi ndër burgje e internime, flet më së miri se çdo gjë është bërë më vonë - nën ndikimin sllav.
Nasho Jorgaqi në një libër të vetin ju quan "renegat" - si, dhe, pse, u shkëputët nga grupi komunist i Shkodrës?
Me kalimin e kohës grupi erdhi duke u organizuar. Filluam të ndahemi në celula treshe. Materiali propagandistik na vinte nga Mali i Zi në broshura të vogla. Filluan kontaktet me studentë e puntorë komunistë malazias. Takimet i bënim në Vrakë ose në Kalanë Rozafat. Në këto takime unë isha i pashmangshëm sepse e njihja mirë serbo-kroatishten. Nuk më kujtohet data, por në një takim që patën me studentët komunistë të Podgoricës që kishin ardhur në Shkodër "për eskursion", gjatë një bisedë disaorëshe, ata filluan të na japin direktiva konkrete: të sabotonim institucionet fetare (sidomos ato katolike), të fillonim nga vrasjet d.m.th. të ushtronim njëlloj terrorizmi politik etj. Etj., bile njërit prej tyre i shpëtoi një shprehje e tillë: "Vrisni nga këta, ka shqiptarë sa të duash..." U trondita. Gjithë atë natë reflektova dhe erdha në përfundim se duhej të shkëputesha nga ai grup. E kisha pak të vështirë sepse tani kisha punuar mjaft dhe në konviktin e "Maleve Tona", ishte punuar fort mirë në organizimin celular. Në mëngjes mblodha treshen time Elez Brahën, Hajdar Dushin e Xheladin Hanën dhe u tregova për vendimin që kisha marrë. U erdhi shumë keq - por, qenë plotësisht dakort me mua. Në veçanti njoftova edhe shokët e mi Haki Tahen dhe Emin Durakun. Edhe ata si kosovarë u bindën se ai nuk ishte komunizëm, por një antishqiptarizëm sllav që donte të hakmerrej me dorën tonë kundra shqiptarëve. Në mbledhjen më të parë që bëmë në shtëpinë e Ramiz Xhabisë deklarova: "Jam kosovar, i dëbuar nga Kosova prej serbomëdhejve. Erdha në Shqipni, në Shkodër për të studjue e për të qënë i vlefshëm për Shqipni e për Kosovë dhe jo për të bërë politikën e serbit në Atdheun tim. Të jeni të sigurtë se nuk do të dekonspiroj asgjë prej kësaj që kemi realizuar edhe sikur të ma rrjepin lëkurën..." Sot, di të them se i qëndrova atij Betimi. Pra qysh në vitin 1937, u divorcova dhe preva çdo marrëdhënie me komunizmin, bile duke kaluar në kahun e kundërshtarëve të tij...
Ju keni jetuar të famshmet vitet tridhjetë, dhe kemi dëgjuar se keni shkruar një libër për atë kohë. Ç'mund të na thoni?
Është e vërtetë se kam jetuar në mjaft raste interesante dhe shpesh jam gjendur vorbullën e ngjarjeve. Është e vërtetë se për këtë periudhë kam shkruar një libër të titulluar: "Shqipëria në vitet ‘30”...
Për mua, dhe në këndvështrimin tim, ajo kohë ka qenë një nga periudhat më të rëndësishme të lulëzimit të kulturës shqiptare, madje në njëfarë mase personalitetet e asaj periudhe i kanë munguar zhvillimit të mëvonshëm të Shqipërisë.
Kur ju dëgjoi që flisni për njohjet tuaja me ta më duket sikur kam përpara një figurë shumë interesante... Sikur të përdornim një term ekonomik shumë të modës sot, do të thoja se vitet Tridhjetë kanë qenë një "boom" i vërtetë i kulturës dhe i letrësisë shqiptare. Në ato vite patëm krijimet poetike të Lasgush Poradecit, Migjenit, Petro Markos, Nexhat Hakiut, Vedat Kokonës, Mitrush Kutelit, Ali Asllanit prozën poetike të Nonda Bulkës, një publicistikë të shkëlqyer të njerëzve të talentuar si Krist Maloki, Vangjel Koça, Branko Merxhani, vëllezërit Toto, Tajar Zavalani, romancierë e novelistë si Ernest Koliqi, Sterjo Spasse, Haki Stërmilli, Mustafa Greblleshi etj. Gazetarë të mirëfilltë si Nebil Çika e Zoi Xoxe, pa përjashtuar klasën e shkëlqyer të klerikëve katolikë, ku shkëlqenin Gjergj Fishtës, Vinçenc Prennushi, Lazër Shantoja, Zef Valentini, Bernardin Palaj, studjues e shkencëtarë si Eqerem Çabej e Aleksandër Xhuvani e shumë e shumë të tjerë që në këtë çast nuk më kujtohen. Pjesën më të madhe të këtyre i kam njohur dhe kam punuar me ta.
Migjeni dhe Koliqi kanë qënë dy miqtë e tu të afërt, madje për Migjenin Ju keni shkruar edhe një libër (natyrisht të pabotuar) ndërsa për Koliqin keni heshtur. Ç'mund të thoni tani për ta? Të dy, edhe Koliqin edhe Migjenin i kam pasë miq dhe motivues në jetën time. Ernestin qysh në vitet e gjimnazit kur e pata profesor historie, ma vonë në redaksinë e revistës "Illyria" e me në fund kur ishte profesor e Katredës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Romës. Përsa i përket Migjenit, fati e desh që të qëndroja një verë të tërë me të në Pukë. Isha me të në vitin 1936, që mund të konsiderohet edhe si viti i krijimeve të tij më të bukura. Ai qe vit i pjekurisë së tij të plotë si poet e si prozator. Jetova me të nën kulmin e shkollës verore të Pukës, në dy dhoma ngjitur njëra tjetrës. E pashë duke punuar e duke dhënë mësim. Bisedoja me të për gjithçka - isha gjimnazist dhe i etshëm për të ditur çdo gjë. Migjeni ishte përherë i gatshëm, përherë i buzëqeshur, përherë me zemër të hapur. Në vitin 1964, u përpoqa t’i përmbledh kujtimet e mia në një libër të vogël "Shenime dhe Kujtime", i cili për shkak të kushteve të mia të izolimit politik nuk mundi ta shohë dritën e botimit.
Pjesa e dytë e pyetjes është për Ernest Koliqin. Në kohën e diktaturës askush s’mund ta përmendte emrin e Koliqit. Edhe pse Eqerem Çabej, i cili e kishte mik dhe koleg, në konspiracionin më të madh i thoshte Profesor Skiroit: "Lexoj gjithmonë "Shejzat". Të lutem, i thuaj Koliqit mos t’i ndërpresë por, me çdo sakrificë t’i vijojë". Për punën dhe veprën e Koliqit kam ndërmend të bëj studime të veçanta, mbasi në Romë munda të siguroj materiale të bollshme për jetën dhe veprën e tij.
Mendoni se qëndrimi ndaj tyre deri më sot ka qënë ekstrem apo i afrohet së vërtetës?
Për sa i përket Migjenit është shkruar besoj më shumë se për çdo poet tjetër shqiptar. Fantazia dhe interpretimi dallkauk dhe i indoktrinuar arriti deri aty sa mendohej ta shpallnin "komunist pas vdekjes"(!?!)
Që në shkrimet e para që botova për Migjenin në gazetën "Drita" - e premte 9 shtator 1938, - ku thoja se: "poezia e tij fort e çmueshme nuk i takon asnjë drejtimi - përveçse shprehjes së ndjenjave të dashurisë njerëzore". Në këto vitet e fundit, mbrenda mundësive të mia të jetës në kampin e "dëbimit", jam përpjekur të shkruaj mjaft, si për Migjenin ashtu edhe për veprën e tij. Mendoj se kur të botohen këto shkrime, mund të formojnë një kontribut modest për ata që do të merren me studime të hollësishme për jetën dhe veprën e Migjenit në kushte më të mira, më të lira dhe nën frymën e një demokracie pluraliste.
Kurse ndaj Ernest Koliqit diktatura ka mbajtur një qëndrim tepër ekstrem, dhe poshtërues. Ajo që më ka dhimbur është pikërisht një shkrim i vonë në një parathënie mbi Migjenin, ku në mënyrë të paskrupull fyhesh një korife i fjalës dhe kulturës shqipe, si Koliqi. Jam i bindur, se ata që e kanë bërë një gjë të tillë, shpejt do të pendohen e ndoshta do t’u duhet t’i kthehen pështymës së tyre...
Deri tani jemi mësuar ta shohim Migjenin si një gjeni të zymtë e të mënjanuar ndërsa Koliqin vetëm si kolaboracionist. Ç'mund të na thoni për Migjenin dhe Koliqin Njeri, për intimitetet me ta?
Migjenin, kohët e fundit turbekulozi ia rëndoi së tepërmi shëndetin. Kjo ndoshta ishte edhe shkaku i zymtësisë dhe trishtimit të tij, shprehur në mënyrë të veçantë në poezitë e fundit. Përsa i përket mënjanimit të tij, mendoj se edhe kjo ka arsyet e veta. Si natyrë Milloshi ishte njeri i shqoërueshëm, bile edhe gazmor, me një humor shumë elegant. Shpesh herë mbrëmjeve, autoritetet lokale të Nënprefekturës së Pukës e ftonin për një seancë pokeri. Migjeni vazhdimisht humbiste sepse nuk e kish as dinakërinë e kundërshtarëve dhe as fuqinë financiare të tyre. Megjithatëm edhe pse humbës, e mbante tërë atë shoqëri me qyfyre të këndëshme. E, në qoftë se - siç thotë Cvajgu - në bixhoz kuptohet karakteri i njeriut, atëhere mund të themi për Migjenin se ishte njeri që e dinte dhe e donte shoqërinë. Siç e thashë edhe më lart, në poezitë e fundit ai me të vërtetë ishte i zymtë, por "mënjanimi" i tij nuk ka ardhur as nga sëmundja e as nga dobësimi i tij shpirtëror, por nga dëshira - siç ma thoshte ai vetë - që atij dimri 1936 - 1937, d.m.th. në pushimet e tia shkollore të përfundonte "Novelat e qytetit te veriut". Brenda kësaj kohe të shkurtër, ai mundi t’i shkruajë gjithë novelat e tij. Pra vetizolimi, ishte rrjedhojë e pasionit të tij për t’i dhënë vehtes mundësi që të mbyllte një kapitull të rëndësishëm të jetës së tij...
Përsa i përket Ernest Koliqit - jo vetëm ju, rinia e sotme, por edhe brezat e mëparshëm e keni njohur vetëm nën nofkën e "kolaboracionistit". Kjo është një fatkeqsi që kërkon kohë për t’u shkulur nga mendja. Por, jo vetëm kjo fjalë, por kanë qenë të shumta parrullat e famëshme të fabrikuara në arsenalin e propagandës komuniste si: kolaboracionist, tradhëtar, spiun, agjent, poliagjent, trafikant armësh, i shitur, kalemxhi etj. etj. Mendoj se ju të rinjtë e Shqipërisë Demokratike duhet të distancoheni nga të tilla shprehje bajate dhe helmuese propagandistike. Përpiquni vetë që prapa çdo epiteti të tillë, të ndaloheni tek "njeriu" dhe tek “vepra” e tij, ta studjoni dhe të nxirrni konkluzione të reja. Dhe do të shikoni se Koliqi do t’ju shfaqet krejt ndryshe nga ajo çka e ka paraqitur propaganda komuniste, e perfeksionuar në sharje, shpifje dhe denigrime njerëzish dhe personalitetesh.
Po vijmë tek Ernest Koliqi. Siç e njoh unë dhe siç e paraqet vepra e tij, ai është ndër atdhetarët dhe shkrimtarët më të shquar që ka nxjerrë Shkodra, bashkë me Luigj Gurakuqin e Vaso Pashë Shkodranin. E gjithë vepra e tij e sidomos, kohrat e fundit para vdekjes me rivistën "Shejzat" shihet e gjallë kjo frymë intelektuale dhe ndjenja e lartë patriotike e tij.
Jeni nga publicistët e rinj të njohur të asaj kohe. A keni diçka për të thënë për veten dhe për shtypin e asaj kohe?
Kam shkruar në tri periudha të ndryshme:
Në kohën e Zogut deri në vitin 1939: si gjimnazist jam marrë krysisht me shkrime të vogla letrare: me skica, me prozë poetike, me përshkrime të shkurtëra dhe poezi.
Gjatë kohës së pushtimit italian: kam shkruar artikuj për të përditëshmen “Tomorri” që drejtohej nga Vangjel Koça, mik dhe udhëheqës shpirtëror i imi. Në këtë gazetë kam bashkëpunuar për afro një vit dhe kam shkruar një varg të gjatë artikujsh. Bashkëpunimin në këtë gazetë ma ndërpreu Drejtoria e Shtypit, pasi qeveria Jugosllave kishte protestuar pranë qeverisë italiane, për karakterin irendentist të artikujve të mi, ku unë aludoja për një sulm të mundshëm të Italisë kundës Jugosllavisë.
Mbas kapitullimit të Italisë kam bashkëpunuar në gazetën "Bashkimi i Kombit" të drejtuar nga intelektuali Akile Tasi - shqiptar i vërtetë dhe njeri i jashtëzakonisht i ndershëm. Artikujt e botuar në këtë gazetë kanë një frymë bashkimi dhe karakter iredentist, me një të veçantë dashurie për Kosovën time martire që në atë kohë po shqetësohej nga bandat çetnike. Me këta artikuj konsiderohej se kisha arritur një pikë mjaft të lartë në publicistikën shqiptare dhe mund të them se artikujt e mi qëndronin në një nivel me artikujt e publicistave me eksperiencë si Xhelal Mitrovica, Masar Sopoti, Eqerem Telhaj etj. etj. Artikujt e shkruar në vitin 1944 edhe sot i lexoj me andje. Shumicën e tyre i kam firmosë me pseudonimin “Ushtima e Sharrit”, me inicialet L.R. ose thjesht pa emër fare siç ishin pjesa më e madhe e kryeartikujve.
Mbaruat gjimnazin në mënyrë të shkëlqyer dhe befas, falë rastësisë, morët një të drejtë studimi për në Itali, gjë mjaft e vështirë për një emigrant si ju. A mos ky moment ka ndryshuar vërtetë gjithçka në jetën tuaj të më vonëshme?
Posa mbarova shkollën e mesme, nga dëshira e madhe për të vazhduar studimet e larta, iu drejtova me një letër Mbretit Zog. Nuk pata përgjigje! Iu drejtova me një letër të dytë. Nga fundi i korrikut, ndërsa po bëja plazh te Currilat e Durrësit, vjen vëllai pa frymë dhe më njofton se po më kërkonte mbreti në plazhin e Durrësit, në palafitën e tij të ndërtuar brenda në det. Pas dreke u paraqita në hyrje ku më doli një oficer. I thashë se më kishte kërkuar vet Mbreti. U fut brenda dhe pas pak minutash doli e më njoftoi se duhej të paraqitesha në vilën dykatëshe përbri ku do të më priste Lalë Krosi... U zemërova dhe u ktheva në Durrës i dëshpëruar pa takuar njeri! Pas disa ditësh më shkoi ndërmend t’i drejtohesha Don Anton Zogaj-t, famulltarit të Durrësit, e t’i lutesha që të ndërhynte pranë Ambasadorit të Italisë, Françesko Jakomonit për të më akorduar një bursë. Don Antoni më dha një rekomandim dhe u interesua gjallërisht deri sa më nxorri jo një bursë por një ndihmë prej 1000 frangash në vit. Me këtë ndihmë të vogël u regjistrova në Fakultetin e Drejtësisë.
Më katër prill gjej mbi tavolinën e dhomës sime një bilietë vajtje-ardhje për në Tripoli me motonaven më të madhe të botës "Augustus", një biletë tjetër për tren deri në Napoli edhe ajo vajtje-ardhje si edhe 500 lira italiane në të holla, për ndonjë shpenzim të veçantë. Këto i kishte sjellë një karabinier dhe e zonja e shtëpisë ishte e detyruar të njoftonte nëse isha nisur apo jo. M’u duk një udhëtim interesant dhe e pranova. U nisa. Më 7 prill kur po gjendesha në mes të detit Mesdhe, nga mikrofonat e radios e mora vesh se trupat italiane kishin zbarkuar në Durrës dhe po vazhdonin pushtimin e vendit pa hasur rezistencë. Tani e kuptova se qëllimi paska qenë të më largonin nga Roma për ato ditë që do të zgjaste pushtimi. Kur u ktheva - gjithshka kishte marrë fund dhe njerëzit po e vazhdonin jetën dhe punën e tyre sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Edhe unë vazhdova studimet. Në pushimet e verës erdha në Shqipëri, në Durrës. Një ditë vendosa të shkoj në Tiranë dhe të takohesha me Vangjel Koçen, që ishte Drejtor i gazetës “Tomorri”. Vangjeli më propozoi të shkruaja në gazetën e tij. Gazetaria dhe publicistika ka qënë përherë ëndrra dhe dëshira e ime më e madhe. E pranova. Fillova bashkëpunimin, bile me një zell shumë të madh. Ky është një moment shumë i rëndësishëm në jetën time dhe pikërisht ky mund të quhet momenti që ndryshoi çdo gjë në jetën time të mëvonëshme.
Që më 23 Nëntor 1944 ju u arrestuat dhe Gjyqi Special ju dënoi me 30 vjet burgim.. Ju akuzuan për bashkëpunim me okupatorin. Çfarë do të thoni për këtë gjyq dhe për këto akuza?
Ishte një ditë e zymtë Nëntori, kur një shok i im i dikurshëm i Konviktit dhe i gjimnazit Abaz Sali Shehu - si Kryetar Këshilli i Tiranës së Re - po i kontrollonte një nga një të katër pallatet e Lanës. Unë atëhere banoja në një apartament në pallatin e fundit. Nga dritarja ndiqja gjithë lëvizjet e tij. Kur u fut në hyrjen tonë, hapa derën dhe i thirra. Si shokë të vjetër "u puthëm dhe u përqafuam me mall". Pasi u interesua se ku banoja, hiku! Nuk kontrolloi asnjë apartament në atë hyrje. Nuk kaloi as një gjysëm ore kur një togë partizanësh e rrethuan pallatin tonë. E kuptova! Do të më arrestonin! U vesha me rrobe të rënda e me çorape leshi. Trokiti porta dhe tre partizanë me mashinka sovjetike në dorë u dhanë përpara. Duke m’u drejtuar më thanë: "Eja me ne deri në Këshill të Lagjes - vetëm për një pyetje!” Ishte një tekst shabllon i atyre ditëve, ku shumica ekzekutoheshin. Qe data 23 nëntor 1944, gjashtë ditë para se të çlirohej Beogradi, mbasi data e 29 Nëntorit u bë festë kombëtare edhe për Shqipërinë. Ky ishte një veprim i koordinuar mirë nga jugosllavët që drejtonin partinë komuniste shqiptare në parashikim të një shkrirjeje të afërme të Shqipërisë me Jugosllavinë. Më thirrën vetëm për një pyetje, por, për fat të keq kjo pyetje - zgjati 45 vjet, një muaj e 17 ditë, sepse në të u përfshinë burgje, internime e dëbime pafund...
U dënova nga Gjyqi Special nën akuzën "Agjitacion e propagandë në favor të qeverisë kuislinge dhe okupatorit fashist". Fjala ishte për artikujt që kisha shkruar në gazetat “Tomorri” dhe "Bashkimi i Kombit". Dua të ndalem pak tek Gjyqi Special pasi ky gjyq u shëndrrua në një arenë të vërtetë cirku: rolin e arixhiut e luante prokurori Bedri Spahiu, i cili u tregua me të vërtetë mjeshtër i improvizimeve dhe i teatralitetit politik. Me thirrje histerike gjoja në kulmin e zemrimit për të akuzuarit, që ia rrëzonin akuzat, bënte sikur kapte mikrofonin dhe sikur do t’i binte kresë të pandehurit të pafajshëm. Në majë të gjuhës e kishte fjalën "tradhtarë", të cilën e përdorte në çdo tri fjalë. Salla brohoriste dhe këndonte këngët e “Hakmarrjes...”. Një spektakël makabër... Asnjëherë Shqipëria nuk kish pasur aq shumë tradhtarë saç dolën ato ditë nga të ashtuquajturit "gjyqe të popullit". Qoftë në serinë e parë të artikujve në gazetën "Tomorri", qoftë në ata të publikuar në gazetën "Bashkimi i Kombit" unë kisha sulmuar Jugosllavinë në mbrojtje të Kosovës martire. Siç duket të mbroje Kosovën ishte tradhëti kombëtare... Pra, nëse kisha bërë ndonjë faj, këtë e kisha bërë kundër Jugosllavisë. Megjithatë, preferova më mirë të dënohesha pa faj nga shqiptarët se sa me faj nga serbo-malazezët.
Një pyetje pak më specifike: luftën ju e keni parë vetëm si një luftë të pastër nacional-çlirimtare apo edhe si një luftë civile që përcaktonte përkatësinë e pushtimit pas saj. Nuk e kam të qartë pyetjen: ti do të dishë nëse unë luftën e kam parë si luftë të çlirimit kombëtar, apo si një luftë të bërë nga një parti e vetme për të marrë pastaj pushtimin në dorë?! Pikërisht këtë desha të di: cili është mendimi i juaj?
E gjithë lufta e zhvilluar ka qënë një mashtrim i madh gjithpopullor. Prapa flamurit të çlirimit kombëtar fshihej qëllimi i marrjes së pushtetit nga partia komuniste e cila, nga ana e saj, manipulohesh nga emisaret e Titos të kualifikuar dhe të talentuar për krime e kompllote si Miladin Popoviç, Vukmanoviç Tempo dhe Mugosha, - të cilët nën maskën e internacionalizmit proletar synonin të gllabëronin Shqipërinë. Po të ishte një luftë e mirëfilltë për çlirimin kombëtar nuk do tu kthehej pushka forcave nacionaliste, nuk do të prisheshin marrëveshjet me krerët nacionalistë, së pari në Pezë me 16 shtator 1942, e më pas edhe prishja e marrëveshjes së Mukjes më 2 dhe 3 gusht 1943, pikërisht se atje kërkohej që Kosova të ishte pjesë e Shqipërisë. Për këto arsye ajo nuk mund të quhet luftë nacional-çlirimtare, por vetëm një luftë civile për marrjen e pushtetit.
Ç'farë mendimi keni për Enver Hoxhën?
Mendjemadh, injorant, vrasës dhe shkatërrues i çdo gjëje të mirë dhe të çmuar që kishte populli shqiptar.
Po për komunizmin shqiptar?
Ashtu si për Enver Hoxhën.
Si e shikoni ju zhvillimin e kulturës paralelisht në Kosovë e në Shqipëri gjatë kohës së diktaturës së Enver Hoxhës? Më pëlqen të përsëris një shprehje që e kam thënë edhe diku tjetër: “Kosova i lindi intelektualët që i duheshin ndërsa Shqipëria i shkatërroi ata që i kishte...”
Nga viti 1944 kur u arrestuat e deri në shkurt 1991 kur falë lëvizjes së studentave ju u liruat - keni jetuar një periudhë mjaft të vështirë burgimesh, internimesh e dëbimesh. Jo vetëm unë dhe familja e ime, por i tërë Kombi atyre duhet t’u jetë mirënjohës fuqive të mëdha që rrëzuan Murin e Berlinit po dhe lëvizjes së studentave shqiptarë që iu kundërvunë diktaturës... Liria është edhe vepra e tyre madhështore. Me një rini të tillë, e ardhmja e këtij vendi nuk ka si mos të jetë e shkëlqyer. Për një gjë më vjen keq: pjesën më të mirë të jetës e kalova burgjeve e kampeve. Siç, e thashë më lart 45 vjet: janë një jetë e tërë. Sa do t’i kisha dhënë Atdheut me atë entuziasëm e vullnet që kisha, në atë kohë. Erdha si emigrant dhe me shumë sakrifica munda ti kryej të plota të gjitha studimet. Nga Kosova erdha në Shqipëri, por edhe këtu e jetova fatin tragjik të Kosovës. Këtu, po ai qëndrim që mbahej ndaj Kosovës, u mbajt edhe ndaj kosovarëve që ishin ose që erdhën më pasë në Atdheun - amë.
Ne u takuam bashkë në Itali këtë vit kur pas gjysmë shekulli ju dëgjuat të ju thërrisnin përsëri Dr. Radi dhe në fund të fundit te ju respektojnë si njeri e jo si i persekutuar apo i enargjinuar. Ishte një ëndërr apo diçka më tepër?
Në Romë, në qytetin ku u realizova dhe u shkatërrova si intelektual, kthimi pas pesëdhjetë vjetësh i tejkalon të gjithë kufijtë e ëndrrës. Atje unë shkova të takoj rininë time të humbur, shkova të takoj Romën magjike që m’i ndezi ëndrrat, shkova të takoj shokët dhe miqtë e dikurshëm; shkova të takoj edhe gjithçka shqiptare që ka ky qytet: duke filluar nga Holta Çakçirin, pafajsisht e mbetur e dënuar, Nermin Vlora Falaski këtë grua të shkëlqyer që krenarisht e shfaqte të qenit shqiptare, nga Sheshi Skënderbeg e deri tek Zoja e Shkodrës në Gjenancan, nga varri i Koliqit tek refugjatët e shumtë shqiptarë... Pra, në Romë kërkova të takoj gjithçka shqiptare: aty ju gjeta edhe me ju, gjeta edhe gazetarët shqiptarë të RAI-t Albert Akshinë, Petro Vuçanin e Gjon Kolndrekën, gjeta aty shqiptarin fisnik Taf Previzi dhe politikanin Dr. Mentor Çoku...
*Nuk kemi informacion mbi daten e publikimit te intervistes
Një shtet të së drejtës, përpara këngëve të "Hakmarrjes...”
Blendi Fevziu interviston Dr. Lazër Radin
Pas 80-vjetësh, dëshmitar i kulturës dhe i politikës shqiptare, a ju ngjan vetja si një kapitull historie?
Vërtetë jetova gjatë e falë kësaj jetëgjatësie dhe interesave të mia për gjithçka, kam qenë dëshmitar i shumë periudhave të rëndësishme të Shqipërisë moderne si në kulturë ashtu edhe në jetën politike të saj. Në këtë vorbull amplitudash ngjitëse e zbritëse është edhe jeta ime. Nuk ndjej veten as si kapitull historie dhe as si kapitull letërsie: më shumë veten e ndjej një kapitull të parealizuar midis këtyre dy pasioneve të hershme të jetës sime. Sepse sipas mehe, ka njerëz që e marrin jetën për dore dhe e çojnë ku duan ata, por, shumicën e njerëzve i merr jeta përdore dhe i përplas ku dëshiron ajo. Sigurisht do të doja që të mos isha tek e dyta, pasi jam i sigurt se nuk bëj pjesë tek kategoria e parë. Megjithatë, jeta e ime e parë sot nga piramida e tetëdhjetë viteve më duket interesante. Gjithmonë kam besuar tek jeta, kam qenë prej atyre që mund të quhen "optimistë pa shkak". E kam dashur jetën edhe atëherë kur ajo tregohej e ashpër, cinike e pamëshirshme, jo veç me mua por me gjithë popullin tim. Kjo brenda meje ishte edhe shpresë edhe dëshpërim. Unë i kam të shkruara një pjesë të mirë të kujtimeve të mia. Ndoshta nji ditë, kur unë të mos jem më, ndokush mund të ketë interes për to...
Cili ka qenë fati i jetës suaj?
Fatin e jetës sime unë do ta krahasoja me fatin e bibliotekave të mia. Që fëmijë e kam patur pasion leximin. Gjithë të hollat që arrija t’i mblidhja me vështërsi të panumërta i ktheja në libra. Në moshën 13-vjeçare kisha një bibliotekë prej afro 1000 librash, të cilën përdhunshëm e braktisa kur na dëbuan famijarisht nga Prizreni. Kur studioja në Romë, edhe aty sëmundja e hershme e librave, më shtyu të krijoj një bibliotekë të kulturës së përgjithshme dhe të asaj juridike. Një bibliotekë shumë të pasur. Më mbeti atje me shpresë së mbas lufte do të mund t'i sillja në Shqipëri. U ktheva pas 50-vjetësh në Romë, me shpresë se mund t'i gjeja diçka: ishin zhdukur edhe njerëzit, edhe librat! Ndërsa gjithë librat nga koha e gjimnazit dhe ato çka kisha mundur t’i sillja nga Italia, mbasi më burgosën, librat i mori të gjithë biblioteka e Durrësit, e cila e shpërbleu nënën me 150 napoleona letër!!! Mbas gjithë këtyre bibliotekave të humbura, ende sot kam një bibliotekë modeste, në kushtet e asaj diktature që jetonte në armiqësi me kulturën, shenjë të dashurisë sime për librin dhe mbijetesës. Prandaj s'gjej krahasim më interesant për fatin e jetës sime se sa me fatin e bibliotekave të mia.
Po fatkeqësia?
Fatkeqësinë time e konsideroj pjesë të fatit. Jam burgosur 27-vjeç, në kulmin e energjive dhe të vrullit krijues. Nuk do ta quaja veten fatkeq sikur diktatura të më kishte gjetur plak dhe liria të ri. Diktatura mplaku jo vetëm rininë time, ajo mplaku rininë e një kombi me çmenduritë e saja: fatkeqësia ime nuk ka qenë vetëm e imja...
Keni qenë mik i Migjenit dhe i Koliqit: ç'ruani ende nga ata?
Për të dy këto figura të rëndësishme të kulturës shqiptare ruaj kujtimet më të mira. Edhe pse ata s’e njohën nga afër njeri-tjetrin, e deshën njëri-tjetrin dhe, në vijën ideale ata morën e dhanë me njëri-tjetrin. Po të ndjekësh në thellësi prozën e të dyve, do të vëresh se tek "Novelat e qytetit të veriut" ndjehet mendësia koliqiane ashtu si tek "Tregtar flamujsh" ndjehet ndikimi i prozës së shkurtër migjeniane. Ndërsa Migjeni mbeti i padiskutueshëm për letërsinë shqipe, për Koliqin u hesht, po jo vetëm kaq! Në të vërtet, nuk u hesht, por u përpoqën me të gjitha mënyrat ta nxijnë (siç dijnë të nxijnë kalemxhinjtë) gjithë veprën e tij. Megjithatë, koha ka vulën e vet dhe unë jam i bindur (dhe jo vetëm unë) se Koliqi është një element themelor në “tabelën e Mendelejevit”, ai e ka vendin e vet të padiskutueshëm në letërsinë shqiptare. Do të thoja se nuk është Koliqi që ka nevojë për vlerësimin tonë, jemi ne që kemi nevojë për vlerat dhe veprat e tij. Për Migjenin, kam përfunduar një libër ku, krahas kujtimeve, kam bërë edhe një analizë të veprës së tij, të cilin besoj ta botoj së shpejti.
Në vitet e luftës keni punuar si gazetar. Ç'mund të na thoni për gazetarët e asaj kohe?
Shqipërisë, në asnjë kohë s’i kanë munguar gazetarët. Siç ju shpjegova edhe më sipër, në moshën 27-vjeçare unë e mbylla karrierën time, kështu mund të them se kam qenë një “diletant i apasionuar”, me gjithë të mirat dhe të këqijat që mbart me vete kjo shprehje. Kam filluar të shkruaj në shtyp qysh prej vitit 1934, në "Vatrën e Rinisë" të Vasil Xhaçkës e deri në vitin 1944 ku e mbylla ciklin e publicistit në gazetën "Bashkimi i Kombit" me pseudonimin "Ushtima e Sharrit" dhe "Gjergj Komneni".
Gazetaria është e vështirë në paqë e jo më në luftë. Nuk ishte e lehtë të punoje gazetar në atë kohë kur ende nuk qe qartë rrjedha e ngjarjeve. Megjithatë unë mund të them se penat e Branko Merxhanit, të Vangjel Koçës, të Ismet Totos, të Nebil Çikës e shumë e shumë të tjerëve kanë lenë emër të madh në historinë gazetarisë dhe publicistikës shqiptare.
Gjatë luftës, unë isha i bindur se situata në Ballkan nuk kishte asgjë të përbashkët me idealet e shqiptarve. Fakti që në krye të drejtimit të lëvizjes në Shqipëri ishin emisarët jugosllavë, ishte treguesi i qartë i këtij kompromisi me pasoja tragjike... Ata, kishin ardhur të mbronin interesat e tyre toksore në dëm të shqiptarëve, gjë e cila u pa qartë atëherë, por u vërtetua e po vërtetohet përditë e më qartë edhe sot. Unë mendoja se shqiptarët, në kontekstin e asaj lufte, duhej të luftonin pushtuesin e ri dinak e mashtrues, të pashkëputur nga pushtuesit e vjetër.
Më 1945 u dënuat nga Gjyqi Special. Si do ta përkufizonit jetën nga kjo ditë e deri në 1991?
Ju thashë se në "Gjyqin Special" unë isha më i riu. U dënova me 30 vjet burg vetëm për artikujt e shkruar. Nuk kam pasë asnjë funksion shtetëror gjatë gjithë kohës së okupacioneve. Për mua "Gjyqi Special" qe një udhërrëfyes për kohën që po vinte. Ai shërbeu si një shkollë "diabolike" për gjithë gjyqet e ardhshme. Nën shëmbullin e tij dhe nën ndëshkimet e tij “shembullore” do të punonin edhe gjyqet të pafund të diktaturës.
Të gjithë frikeshin se një ditë mund t'i priste një gjyq i tillë: s’ka rëndësi në kishe folur, apo kishe heshtur, ishe i pakënaqur apo ishe i lumtur, ishe kundërshtar dhe armik apo "shok" e “bashkëluftëtar”. I panumërt do të ishte numri i të ndëshkuarve. Më i shumtë qe numri i atyre që nga ndëshkues të tmerrshëm, u kthyen në të ndëshkuar... Revolucioni po hante bijtë e vet...
Jetën time e gjej në kontekstin e këtyre gjyqeve pafund. Të gjithë ishim në rresht dhe prisnim rradhën. Diktatura bënte edhe “privilegje”, duke na futur njerëz pa rradhë në gjyqet e saj, të cilat ishin në një farë mënyre edhe spektaklt makabre të saj. Megjithatë s’mund ta quaj veten krejt të pafat, sepse mbrrita gjer në kufijtë e atij mëngjezi ku do t’i shihja të rrëzoheshin statujat e dhunës, kjo jo thjesht për të kënaqur egoizmin tim, por për të besuar të gjithë tek shpresa. Unë kam jetuar me frymën e lirisë. E kam krijuar brenda vetes në të gjitha format e mundshme që mund të krijojë një njeri në rrethana tragjike dhe e kam pritur atë qoftë edhe si ngushllim për moshën time.
Vitet e gjata të burg-internimit a kanë lënë gjurmë urrejtjeje dhe hakmarrjeje në shpirtin tuaj?
Kësaj pyetjeje do t'i përgjigjen tërthorazi. Sa më e ashpër të jetë një diktaturë, aq më të mëdha janë tmerret e saj dhe aq më e fortë duhet të jetë përplasja me të. Sot, për diktaturën flitet si për një nocion abstrakt, sikur ajo nuk ka qenë diçka reale dhe e prekshme. Si intelektual, nuk mund t’i pranoj ndjenjat patologjike. Nuk mund t'i pranoj as ngjyrosjet e forta të urrejtjes. Unë mund të them se diçka nuk e pëlqej, nuk e pranoj, nuk e dua, përpara se të them "e urrej". Unë kërkoj një shtet të së drejtës, shumë më përpara se të këndoj këngët e "Hakmarrjeve..."
Koha e sotme po shfaq një fenomen të çuditshëm dhe paradoksal. Ata që e vuajtën diktaturën u treguan më shpirtmëdhenj, ata që e ushtruan atë janë të pakënaqur që s’mund ta vazhdojnë atë. Urrejtja dhe hakmarrja ka mbrritur sërish atje prej nga u nis. Thirrjet për "Thyrjet e kafkave", për "Listat e zeza", për "Nostalgjitë për të djeshmen"... diku e kanë gjetkë burimin, apo jo...
Si mendoni ju, a ka letërsi të ish të përndjekurve dhe cili do të jetë funksioni i kësaj letërsie?
Nuk ka letërsi të ish të persekutuarve. Bile do të thoja se termi "letërsi e ish të persekutuarve" është një term fyes që gatuhet nëpër guzhinat e realsocit! Koha tregoi se njerëzit megjithë dhunën e pësuar krijuan vepra arti. Jo vetëm vjersha, tregime, drama e romane, por edhe piktura, edhe skulptura, edhe këngë, etj., etj. Ata janë pjesë e pandarë e gjeografisë shpirtërore të këtij populli. Ç'do do ndodhte sikur të mos qe shkruar asnjë rresht nga këta njerëz? Kjo do të tregonte o se jemi një popull me shpirt të thellë nënshtrimi e skllavi o se "diktatura" ka qenë me të vërtet aq e ëmbël, si në poemat e autorve që sot s’di në ndjehen të fyer për hipokrizinë e tyre. Më duket se po ndjehet në atmosferë një tendencë për ta asgjësuar ose të paktën për t’i mënjanuar këtë letërsi, vetëm për të ruajtur "aureolen" dhe majat e arritura në pesëdhjetë vjet diktaturë... Megjithatë unë i besoj kohës.
Si e kaloni kohën dhe me se po merreni?
Nuk kam shumë kohë të lirë, pasi punoj pothuaj gjithë ditën. Si e kaloni kohën? Shkruaj, përkthej, korrigjoj dhe botoj diçka. Kam përfunduar "Kujtimet e mia me Migjenin". Jam duke punuar një material për vitet 30-të. Kam dërguar për botim një përkthim nga Mark Milani i Malit të Zi: "Jeta dhe zakonet e shqiptarve". Kam përkthyer katër vepra të Platonit; të gjitha i kam gati për botim. Po merrem me "Enciklopedinë e historisë së botës", që më ka marrë shumë kohë...
Punoj, punoj megjithse po e ndjej se energjitë po më pakësohen. Duke punuar mendoj se vdekja do t'më harrojë deri sa t'i mbaroj punimet që kam ndër duar. Gjej rastin të ju falenderoj që më zbuluat se jam gjallë...
Tiranë, më 30.03.1995
Kam besuar se Shqipëria do ta kishte një 20 shkurt
Remzi Lani interviston Dr. Lazër Radin
- Dr. Radi “Zëri i Rinisë” që ka intervistuar personalitete të njohura të politikës, kulturës dhe shkencës shqiptare ju drejtohet pak me vonesë. Le ta themi hapur, ne nuk ju njihnim. Ju ishit një nga ata të cilët regjimi ju kishte dënuar përveç të tjerash edhe me “heshtjen totale”, apo jo?
- Së pari falenderoj “Zëri i Rinisë” që vazhdon të mbetet derë e hapur jo vetëm e njerëzve të kulturës, shkencës dhe politikës, por edhe e njerëzve të panjohur, të dënuar me heshtje gjysëmshekullore!
Këtij kalvari, shumë si unë, i provuan të gjitha, që nga burgu, internimi, demaskimi, izolimi, ndëshkimi i fëmijëve e gjer tek heshtja e indiferencës totale. Në të vërtetë heshtja jonë ishte protestë, por edhe një lloj mimetizimi përballë makinës së tmerrshme të diktaturës shqiptare. Këtu do të kujtoja fjalët e oratorit të famshëm të parlamentit francez Abatit Sejez, i cili gjatë gjithë periudhës së terrorit të Revolucionit Francez s’e hapi gojën dhe, kur pas rënies së Robespierit e pyetën: “Ku ishe Abat gjer tani?”, ai u përgjegj: “Zheveky” d.m.th. (jetova) munda ta nxjerr kokën gjallë... Heshtja në kohën e diktaturave është diçka krejt normale dhe e zakontë, por heshtja me të cilën të mbulon demokracia është e tmerrshme. Të dalësh nga heshtja duke ulëritur, duke kërkuar të ngjitesh në piedestal persekutimin tënd, nuk më duket diçka e arsyeshme për cilindo intelektual. Sot, për mendimin tim, flamurin e persekutimit kanë nisur ta ngrenë lart të përkëdhelurit, ose mediokrit e djeshëm. Prandaj kam zgjedhur heshtjen përballë kësaj lufte ku shumkushi rrëket të mbajë flamurin.
- Jeta e juaj në një farë mënyre ndahet në katër periudha: fëmijëria në Kosovë, rinia në Shkodër, koha e mesme në burg dhe internim, dhe së fundi pleqëria në demokraci. A do t’ishit dakord me këtë ndarje?
- Kam lindur në Prizren dhe jam larguar prej andej në moshën katërmbëdhjetë vjeçare. Kam mbaruar Gjimnazin e Shkodrës në vitin 1938, në kohën e artë të viteve ‘30, ku shumë prej figurave të asaj kohe i kam njohur direkt ose indirekt. Ju nuk më kujtoni periudhën e tretë të jetës sime: studimet në Universitetin e Romës, ku kam mbaruar juridikun dhe jam lauruar në filozofinë e së drejtës me maksimumin e votave. Kjo është periudha më e trazuar dhe më energjike e rinisë sime. Në moshën 28 vjeçare i nënshtrohem diktaturës gjer në ditët e dhjetorit të 90-tës.
- Keni njohur Migjenin, Qemal Stafën, Ernest Koliqin dhe intelektualë të njohur të viteve ’30. Cila është optika e juaj për vitet 30, ende të paqarta për lexuesit tanë?
- Me Migjenin kam patur fatin ta kaloi një verë të tërë më 1936, viti i krijimeve të tia më të bukura. Me Qemal Stafën kam qenë në një klasë në Gjimnazin e Shkodrës dhe kemi qenë bashkpunëtorë shumë aktivë e të ngushtë në shoqërinë “Besa Shqiptare”. Ernest Koliqin e kam patur mësues ne Gjimnaz, udhëheqës shpirtëror në krijimet e mia letrare dhe më vonë koleg në Universitetin e Romës.
Vitet ’30 u bënë vazhdimi më i bukur i rilindasve dhe i pasrilindasve. Gjëja më e bukur e shkrimtarëve të rinj të atyre viteve ishte përpjekja e tyre fisnike për ta bindë veten dhe lexuesin se jeta shqiptare fshihte në gjirin e vet një bukuri dhe një atraksion të tillë sa me të vërtetë e meritonte ta jetoje. Do të mundohem të paraqes një vizion apo një optikë, siç thoni ju, të asaj periudhe ende të paqartë për lexuesin e sotëm. Shqipëria e asaj kohe nuk kishte akoma një qendër kulture që të rrezatonte mbi tërë vemdin. Tre qytetet kryesore me një jetë kulturore të vetën, ishin Shkodra, Gjirokastra dhe Korça. Në Shkodër botoheshin dy revista “Hylli i Dritës” dhe “Leka”, që kishin një nivel të lartë kulturor, ndërsa dy revistat e tjera “Cirka” dhe “Kumbona e së Diellës” synonin t’u drejtoheshin lexuesve mesatarë. Ndër to rriheshin probleme shoqërore e letrare, por, që të gjitha kishin për qëllim ta ngrinin Atdheun tonë në një shkallë të qytetërimit europian. Në Gjirokastër dilte gazeta “Demokracia” e Vangjel Koçës dhe e Branko Merxhanit. Rreth kësaj gazete ishin grumbulluar një grup të rinjsh vullnetmirë, të cilët, nën drejtimin e Branko Merxhanit po inicioheshin në filozofinë dhe sociologjinë moderne. Edhe Korça kishte një rreth të mirë të rinjsh intelektualë, që vazhdonin traditën e tyre të famshme në fushën letrare e shoqërore. Tirana, vendi më i prapambetur nga pikëpamja kulturore dhe intelektuale, në vitet ’30 nisi të luajë një rol shumë të rëndësishëm: po bëhej qendra e unitetit kulturor kombëtar. Pra, forcat intelektuale të periferisë nisën të lakmojnë kryeqendrën ku nisi të marrë formë e shtat unjisimi kombëtar. Nuk mund të rri pa përmendur këtu lëvizjen letrare të të rinjve të grumbulluar rreth revistës “Illyria”. Redaktorë të kësaj reviste ishin Branko Merxhani, Karl Gurakuqi, Vangjel Koça, Odhise Paskali, Anton Logoreci, Ismet Toto, Ernest Koliqi, Stefan Shundi, Lazër Shantoja, Et’hem Haxhiademi etj. etj.
Duke gjykuar politikisht mund të them se të gjithë intelektualët e rinj të viteve ’30 ishin në barrikadën kundërshtare me qeverinë dhe mbretin. Por, për hir të bashkimit të kombit, ishin gati të bënin edhe lëshime po të shikonin një kthesë reale të klikës sunduese. Për fat të keq ato reforma e lëshime që bënin sundimtarët nuk ishin tjetër veçse lojëra dhe manovra politike. Ata nuk e kuptuan apo nuk deshën ta kuptojnë se ishte një domosdoshmëri, një nevojë imperative, që kombi të futej në rrugën e demokracisë dhe të përparimit. Ata nuk e dëgjuan zërin kushtrimtar që po rrihte në kuadratin e historisë shqiptare. U rrëzua qeveria liberale e Mehdi Frashërit. Mehmurët patën frikë nga kultura: Shqipëria mori rrugën e greminës. Megjithatë, vitet ’30 mbeten periudha më e artë e letërsisë shqiptare.
- Si e gjykoni ju Migjenin? Si e vlerësoni trajtimin që i ka bërë atij kritika letrare e realizmit socialist?
- Migjeni ishte një njeri jashtëzakonisht i thjeshtë. Vetëm një verë kam jetuar me të. Ai i jepte një rëndësi të veçantë qëndrimit dhe sjelljes. Në çdo çast të ditës që nga paraqitja e jashtme të ngjallte respekt. Sëmundja e bënte të ndjeshëm ndaj gjithçkaje. Ishte sa entuziast, aq edhe i trishtë. Duke patur një kulturë solide dhe integrale, ishte një njohës i thellë i Niçes dhe i ditirambeve të tij, një adhurues i Shopenhaurit, prozën e të cilit e konsideronte si model të prozës elegante. Njihte mjaft mirë prozën dhe poezinë ruse të pararevolucionit, dashuronte me shpirt, duke ndjerë afinitet me poezinë e Branko Radiqeviçit dhe të Leopardit. Studjonte Dostojevskin dhe kishte libër të nënjastëkut “Vëllezërit Karamanov”. Lexonte me dëshirë gjithë veprat bashkohore e moderne që botonte “Nolit” (Nova Literatura). Gjithashtu lexonte me ëndje Naimin dhe adhuronte Koliqin. Ndoshta nën ndikimin e tij ai nisi të shkruajë “Novelat e qytetit të veriut”. Pra, midis kësaj gjendjeje komplekse shpirtërore e kulturore ai ngriti veprën e vet. Migjeni nuk ishte një mit, mit atë e bëri zhdukja e papritur. Ai qe një rrufe: midis flakës, gjëmimit dhe zhdukjes qe një periudhë aq e shkurtër sa askush s’mund të besonte në vdekjen e tij. Figurën e tij e rrit fakti, se ndërsa shkrimtarët e tjerë të viteve ’30 rrekeshin të gjenin drejtimet e duhura letrare, Migjeni ishte konkret dhe i drejtpërdrejtë, si një poet europian e modern. Ai e shtroi trasenë ku duhej të ecte letërsia shqiptare. Për sa i përket “Kritikës së realizmit socialist”, ajo i dha një pamje të njëanëshme duke ia ngushtuar hapësirën e duke ia marrë frymën. Me siguri Migjeni do të ndjehesh i fyer përballë një gjykimi të tillë.
-Keni botuar një pjesë të kujtimeve tuaja për Koliqin. Varri i tij gjendet në Itali, librat e tij nën çelsa të rëndë, vetëm si kopje të rralla të arkivit. Si e përfytyroni takimin e lexuesit të sotëm me Ernest Koliqin?
- Vërtetë kam botuar diçka të thjeshtë në shenjë kujtimi për profesorin, mikun dhe kolegun tim. Do të doja të bëja më shumë sepse kam vënë re se ndërmjet shkrimtarëve të çensuruar përmenden dendur Fishta, Konica dhe lihet në gjysëmheshtje Koliqi, intelektual i mirëfilltë, poet, prozator, studiues, përkthyes e krijues i Institutit të Studimeve Albanologjike në Universitetin “La Sapienza” të Romës.
Është tronditës fjala e juaj “librat e tij nën çelësa të rëndë, vetëm si kopje të rralla të arkivit...”. Por unë mendoj se ky harrim qëllimkeq do të kalojë shpejt. Para disa ditësh më ra në dorë një botim i mrekullueshëm i Koliqit “Tregtar Flamujsh” nga Shtëpia Botuese “Buzuku” në Kosovë. Akulli u thye! Të mendosh se sa shumë mund i është dashur këtij populli për ta krijuar kulturën e vet kombëtare dhe të shohësh me sa lehtësi janë përpjekur ta shkatërrojnë këtë kulturë: të pushton një trishtim i tmerrshëm.
Megjithatë Koliqi sot është përballë dyerve të hapura të Shqipërisë. E, më parë se të vijnë eshtrat e tij nga ekzili, duhet të hiqet pluhuri i veprës së tij. Sigurisht, pasi të jetë lexuar vepra e tij nga rinia shqiptare ai nuk do të ketë nevojë për monument, sepse vetë vepra e tij do të jetë një monument.
- Dr. Radi, pasi folëm për “të tjerët”, le të flasim për ju. Ç’kanë qënë për ju këto 45 vjet të sundimit komunist?
-Nëse është një kor i madh i përmasave të një populli që akuzon dhimbshëm, unë jam një zë i këtij kori. Në kulmin e rinisë e të vrullit, iu nënshtrova burgut, pas meje gruaja, na vdiq fëmija. Pas daljes nga burgu kalvari i pafund i interrnimeve nëpër kampe të panumërta. Isha laureuar doktor në drejtësi dhe avokat, e megjithatë m’u desh të punoja bujk i thjeshtë, marangoz, manipulues plehërash organike, hekurkthyes, bojaxhi, disenjator etj. etj., vetëm e vetëm për të mbijetuar. Unë nuk mund t’i them me dy rreshta, se ç’ishin për mua 45 vjetët e diktaturës. Pësova po atë fat që pësoi intelektuali dhe kultura në përgjithësi. Sot kam dëshirë që gjithnjë e më pak të flas për këtë kohë, në mënyrë që vetë heshtja të japë përmasat e një largësie sa më të madhe prej asaj. Ndërkohë, kur çdo fjalë mund të kthehej në akt-akuzë, kam punuar diçka, si kujtimet e mia, dy a tre libra me poezi, disa studime si dhe disa përkthime nga gjuhë të ndryshme. Vërtetë kjo është fare pak por është diçka!
- A shpresonit se jeta juaj do të kishte edhe këtë fazë të katërt, siç e quajtëm ne? Cilat janë preokupimet tuaja aktuale?
- Sa më të vështira ishin kushtet e jetës, aq më e madhe bëhej shpresa. Shpresa është gjëja e fundit që vdes tek njeriu. E them sinqerisht se e kam besuar ardhjen e kësaj dite. E kam besuar se Shqipëria do ta kishte një 20 shkurt, të cilin arrita ta shikoj me sytë e mi. Sot besoj se një ditë jo të largët ta shoh edhe Shqipërinë e Vërtetë. Kjo kërkon jo vetëm durim e qëndresë, por duhet t’i përgatiten edhe kushtet kësaj dite. Nëse do t’i japim shpejt trajtën shtetit demokratik, nëse do të dotë arrijmë të forcojmë lidhjet tona me botën, nëse do të mund të merremi vesh mesvedit, kjo ëndërr e trazuar do të jetë fare pranë realizimit. Kësaj ëndrre sot i kam kushtuar gjithë energjitë e mia.
- Si intelektual, si i gjykoni ritmet dhe tendencat e zhvillimeve demokratike në Shqipëri. Si ish i persekutuar si i gjykoni raportet, marrëdhënjet ndërmjet “fitimtarëve” dhe të “mundurve”.
- Diktatura dhe vetizolimi i gjatë kanë përçudnuar shpirtin demokratik të popullit shqiptar. Sot flitet shumë për demokraci e për demokratë. Por, a kemi sot demokraci të vërtetë? Them se jo! Dhe pse populli shqiptar e dëshmoi gjatë kalimit nga diktatura në demokraci, sot e përditë ndodhemi përballë paradoksesh. Ndodh që populli të jetë më demokrat se parlamentarët e vet. Pra, parlamenti duhet të bëhet një shkollë ku do të mësohet parlamentarizmi, shqetësimi qytetar, sensi i tolerancës dhe i mirëkuptimit. Një gjë e tillë nuk arrihet lehtë. Duhen spastruar ose si i thonë sot rëndom “rinovuar” mendësitë. Duhet spastruar rutina dhe institucionet nga mendësitë frenuese, duhet luftuar psikologjia e tarafit, e ryshfetit, e parazitizmit dhe e korrupsionit. Sot është koha e provës dhe e aftësive. Tendencat e zhvillimit duhen doemos të na afrojnë me Europën, ta fitojmë kohën e humbur dhe t’i bashkohemi asaj me dinjitetin tonë karakteristik. Nuk mendoj se ka fitimtarë dhe të mundur, të gjithë jemi fitimtarë nëse do të dimë të drejtojmë këtë anije drejt brigjeve të Europës. Fitimtarët janë përballë provës, të mundurit përballë si opozitë. E domosdoshme është konvergimi i të dyja palëve në interes të popullit. Si ish i persekutuar mendoj se midis fitimtarëve mund të kish elementë më cilësorë nga rradhët tona... Duhen luftuar formalizmat dhe përpjestimi dhe të futen realisht në punë individë kompetentë e të aftë për t’u përballuar me detyrat e mëdha të kohës.
- “Letërsia e burgjeve” filloi të botohet. Ju jeni një nga ata që keni shkruar në burg. Si e mendoni inkuadrimin e “letërsisë së burgjeve” në kuadrin e përgjithshëm të letërsisë shqipe?
-“Letërsia e burgjeve” që ka filluar të botohet, është shënja e parë e demokracisë. Ajo ka një specifikë të veçantë sepse është ngarkuar me protestën, revoltën, gjendjen shpirtërore si dhe dëshirën për liri. Do të ishte mirë të ngrihej një grup pune për mbledhjen, redaktimin, studimin dhe botimin e këtyre shkrimeve të ndihmuar nga shteti, sepse jo gjithçka e shkruar burgjeve do të hyjë në thesarin e letërsisë kombëtare. Nuk më duket i gjetur emërtimi “Letërsi e Burgjeve” sepse së fundi kam lexuar poezi të pabotuara të Miokom Zeqos dhe të Xhevahir Spahiut, të quajtura “poezi sirtaresh”. Shumë të tjerë nuk kanë shkruar nëpër burgje, por rrethana të përafërta me burgjet. Për mua do t’ishte më dinjitoze të quhej “Letërsi e Protestës”.
- Dosjet: të hapen apo të mos hapen?
- Është e vështirë t’i jepet një përgjigje e prerë kësaj pyetjeje, sepse cilado përgjigje do të mbarte me vete rrezikun e një konfuzioni të madh dhe të një çorodije mbarëkombëtare, duke patur parasysh terrorin nëpër të cilin kaloi gjithë një popull.
E zëmë për një çast se dosjet do të hapen. Sigurisht do të riktheheshim në luftën e klasave dhe tek vetëgjyqësitë gjë që në rrethanat e dizekuilibrit të sotëm do të ishte më shumë dëmprurëse për kombin.
Ç’do të ndodhte sikur të mos hapen dosjet. Do të ndodhte që jo vetëm dëshmitarët e rremë, torturuesit, por edhe persekutorët do të livadhisnin sipas qejfit duke penetruar gjer në hallkat më delikate të demokracisë së brishtë shqiptare.
Kështuqë duhet gjetur një rrugë e mesme ligjore: një komision i veçantë shtetëror të merret me studimin, arkivimin dhe skedimin e të gjitha dosjeve të veçanta. Presidenti ose një person i ngarkuar prej tij duhet të informohej për çdo hollësi.
- Si e keni ndjekur ju zhvillimin e kulturës, paralelisht në Kosovë dhe në Shqipëri, gjatë periudhës së diktaturës komuniste?
- Kosova i lindi intelektualët që i duheshin, ndërsa Shqipëria i shkatërroi ata që kishte. Shqiptarët nën Serbi jetuan nën një Jugosllavi pak a shumë të hapur ndaj Perëndimit, kurse Shqipëria dhe intelektualët e saj jetuan nën një izolim të plotë. Mbas viteve ’70 shqiptarët nën Jugosllavi e braktisën sa mundën komunizmin dhe iu përkushtuan kulturës dhe studimeve shqiptare duke nxjerrë shkencëtarë, studjues, letrarë e politikanë të kalibrit europian, ndërkohë kur Shqipëria akoma po vazhdon të tulatet me të kaluarën kobzezë.
- Kosova! Si e përfytyron ditën e kthimit në Vendlidje? - Kosova!
Prizreni, është ëndrra ime më e madhe, dëshira më e flaktë e gjithë jetës sime. Zoti, deri tani, m’i ka plotësuar të gjitha dëshirat. Duket se ka vendosur të ma realizojë edhe ëndrrën time të madhe: të shoh edhe një herë Vendlindjen time, Prizrenin tim. Ditën e kthimit në Vendlindje e përfytyroj si kthimin e Uliksit ne Itakë. Me një ndryshim, ai pas shumë peripecishë dhe aventurash udhëtimore, më në fund, pas njëzet vjetësh, mundi t’i hedhë çengelat në Itakë. Po unë? Po m’u dha mundësia të kthehem në Vendlindje, këtë e bëj pas 62 vjetësh, prandaj edhe malli, edhe dëshira janë tri herë më të mëdha...
- Një ndër temat më të nxehta të shtypit të sotëm është roli dhe përgjegjësia e intelektualëve nën diktaturë dhe në proçeset demokratike. Si e shihni ju këtë problem?
- Nuk duhet të harrojmë për asnjë çast se pa kulturë nuk mund të bëjmë asnjë hap përpara. Do të mbetemi primitivë të përjetshëm! Unë jam kundra denigrimit të intelektualëve. Nuk është i drejtë kriteri - që aplikonin monistët - sipas të cilit njerëzit dhe puna e zhvilluar në një epokë të caktuar të gjykohet e të dënohet sipas parimeve që përfiton epoka tjetër e mëvonshme. Dihet se në një kohë të çoroditur edhe veprimet do të dalin të çoroditura! Në një epokë anormale - siç ishte ajo e komunizmit - do të bëheshin gabime e faje jo nga qëllimi dhe vullneti i keq i vetë njeriut, por nga diktakti i kohës në të cilën kanë jetuar. Shqipëria sot ka një çetë të mirë intelektualësh. Mendoj se është detyrë e demokracisë t’i afrojë këta njerëz t’ua hapë horizontin dhe t’i ndihmojë ta kapërcejnë shok-un e asaj periudhe të mbrapshtë të diktaturës comuniste, në të cilën fati i çoi të lindin, të rriten, të kulturohen dhe të punojnë. Intelektual nuk bëhet njeriu as në një ditë e as në një vit! Duhen sa e sa vite shkolle, shumë studime, shumë djersë e punë për të arritur shkallën e një specialiteti në kulturë, shkencë dhe art. Njerëzit tanë të kulturës që patën fatin e keq t’i shërbejnë diktaturës duhet të përpiqen ta njohin veten, t’i mohojnë mashtrimet doktrinale që kanë mbrojtur, të klimatizohen me vlerat etnike iliro-shqiptare, t’i shtrohen punës duke zbuluar dhe duke zgjuar vlera në gjirin e kombit tonë, të punojnë me devocion për ngritjen dhe rindërtimin e Atdheut mbi baza të shëndosha drejtësie, lirie dhe demokracie. Me një bashkëpunim të tillë, me një grumbullim të tillë forcash intelektuale, do të mund të futemi në rrugën e madhe për krijimin e kushteve të shëndosha për një bashkëjetesë kombëtare të pastër, pa paragjykime e pa qëllime dinake. Ecja e një kombi nga një periudhë e errët në një periudhë tjetër mbarësie e drite quhet rilindje. Këtë rilindje pra e kanë për detyrë t’ia dhurojnë Atdheut ata që dijnë më shumë e që ndjejnë në damarët e tyre gjakun e shqiptarit. Ja kështu e gjykoj unë rolin e intelektualit që vjen nga diktatura dhe që integrohet në proçesin demokratik shqiptar.
- Cili është mendimi i juaj për Ismail Kadarenë?
- Ismail Kadareja së bashku me Rexhep Qosen janë dy shqiptarë të mëdhenj që ka nxjerrë vendi ynë në këtë shekull të njëzetë. Shqipëria do të ketë nevojë gjithmonë për këta ambasadorë të letrave shqiptare.
- A besoni në një përparim të shpejtë të Shqipërisë?
- Unë besoj në përparimin e Shqipërisë, sepse besoj në vitalitetin e popullit tim. Përsa i përket ritmit të këtij përparimi ai varet nga aktivizimi i qeverisë, puna e popullit si dhe nga ndihmat që mund të na vijnë nga Komuniteti Europian dhe Amerika.
Ju faleminderit.
(Zëri i Rinisë, e shtunë 2 Maj 1992)
Lazër Radi - Biografi
1916, me 29 janar, lind në qytetin e Prizrenit, (Kosovë) në një familje patriotësh, i fundmi i katër fëmijve.
1922-1929, frequenton shkollën fillore dhe të mesme në qytetin e lindjes
1929, si rezultat represionit serb mbas arratisjes së vëllezërve nga shërbimi ushtarak detyrohet të marrë udhën e mërgimit, në Shqipëri…
1930-31, vazhdon një vit të shkollës së mesme në gjimnazin e Tiranës
1931-1938, vazhdon gjimnazin e Shkodrës, në konviktin “Malet Tona”
1935-1938, fillon botimet e para në shtypin e kohës (Shtypi, Kombi, Drita, Diana, kryesisht me emër, me inicialet, L.R., apo me pseudonimet Lara, Lapredi, Ladi…)
1936, në verën e atij viti, në shkollën verore të Pukës, ku jepte mësim e motra, njihet me poetin Migjeni…
1936, grupi përparimtar i shkollës, ku bënin pjesë autori, Qemal Stafa, Xhemal Broja, etje. përgatit për botim gazetën “Shkëndija”
1937, ndodhet në Romë me grupin e njëqind studentëve shqiptarë
1938, përfundon me sukses gjimnazin dhe bën të gjitha përpjekjet për të vazhduar studimet në Jurisprudencë në La Sapienza të Romës…
1938-1942, vazhdon studimet në Itali
1940, bashkëpunon me gazetën “Tomorri” dhe “Tomorri i vogël” me një seri artikujsh, gjersa ndalohet me protestë të ambasadës jugosllave.
1942, laureohet me 110/110 Doktor juris dhe ftohet si asistent profesor në katedrën e prof. Vito Cesarini Sforza.
1942, kthehet në Shqipëri dhe nis stazhin e Avokatisë pranë studios së avokat Golgotës në Durrës…
1943-1944, publikon një seri artikujsh redaksionalë në gazetën “Bashkimi i Kombit” me emër, iniciale dhe me pseudonimin “Ushtima e Sharrit”
1943, në dhjetor martohet me Vitore Vushmaqin.
1944, merr liçencën e avokatit dhe nis ta ushtrojë atë.
1944, me 23 nëntor, arrestohet nga partizanët që kishin marrë pjesë në çlirimin e Tiranës
1945, dënohet me grupin e parë të të arrestuarve, në Gjyqin Special, me tridhjetë vjet heqje lirie,
1944-1954, vazhdon odiseja e pafund e burgjeve të tmerrit komunist
1952, i arrestohet edhe e shoqja dhe dënohet me dhjetë vite burg
1954, lirohet nga burgu dhe pa mbushur dy javë interrnohet fillimisht në Savër e më pas në kampin e intelektualëve, në Kuç të Kurveleshit.
1944-1958, interrnimi në kampin e Kuçit të Kurveleshit
1956-1957, lirohet nga burgu e shoqja dhe u lind fëmija i parë
1958-1962, i interrnuar në kampet, e Shtyllasit, Radostinës, Gradishtës dhe Çermës.
1959-1963, i lind fëmija i dytë dhe i tretë
1962-1990, i interrnuar dhe dëbuar në kampin e Savrës. Punon si mekanik, murator, marangoz, hekurkthyes, dizenjator dhe punëtor krahu në fushë…
1976, del në pension pleqërie
1982, demaskohet publikisht si armik i popullit dhe i pakënaqur nga regjimi.
1985-1990, nis të shkruajë kujtimet në tre vëllime, përgatit dy libra me poezi, plotëson veprën “Një verë me Migjenin”, përmbledh kujtimet mbi Mirash Ivanajn, përkthen librin “Qytete dhe Fantasma” të Duçiqit
1988, përkthen poemën e jashtëzakonëshme të Jevrem Bërkoviqit “Stalini, Moxarti dhe Maria Judina”, e cila qarkulloi fshehtas dorë më dorë.
1990, kthehet në Tiranë mbas një odiseje gati gjysëmshekullore persekutimi çnjerëzor.
1991, bën përpjekjet e para për të botuar shkrimet e para në shtypin opozitar…
1991, rikthehet në Romë pas një gjysëm shekulli dhe vihet në kontakt me shokët e dikurshëm të shkollës. Aty njihet dhe ndihmon dy gazetarët e rinj, Blendi Fevziu dhe Armand Shkullaku.
1992, nis të botojë intervista dhe artikuj të shumtë në shtyp (Z. Rinisë, RD, Kombi, Drita Islame, Patrioti)
1992, zgjidhet kryetar i degës së Tiranës, për partinë e Unitetit Kombëtar dhe boton një seri artikujsh në gazetën “Kombi”
1993, për mospërputhje parimore, jep dorëheqjen nga PUK
1992-1998, themelon së bashku me një grup patriotësh, Lëvizjen Demokratike të Bashkimit të Shqiptarëve. Organizojnë takime të shumta të kësaj lidhje në mjaft qytete të Shqipërisë.
1993, boton së bashku me të birin vëllimin poetik, “Muret e Muzgut” dhe përkthimin e poemës “Stalini, Mozarti dhe Maria Judina”
1993-1994, një seri gazetash të majta, si ZP, Kushtrim Brezash, Populli Po, Kombi, e sulmojnë paturpësisht përmes pseudonimesh. Megjithatë ai vazhdon të shkruajë e të botojë, artikuj të shumtë në përkujtim të viktimave të genocidit komunist.
1994-1997, boton gazetën “Bashkimi i Shqiptarëve”, e cila luftoi denjësisht për çështjen kombëtare jashtë kornizave demagogjike të kohës…
1994, boton librat dokumentarë “Misteret e një Ministri” dhe “Rrëfim për Dinejt e Dibrës”, ndërkohë vazhdon të punojë e të shkruajë, deri në 14 orë në ditë në kushte tejet të vështira. Përkthen Frojdin, Jungun, një “Enciklopedi të historisë së botës” dhe një seri veprash të mbetura dorëshkrime…
1995, boton librat me përkthime “Epopeja e njeriut” e vëllezërve Ivanaj dhe “Jeta dhe Zakonet e shqiptarëve” e Mark Milanit
1996, boton librin e dytë poetik “Shpresa vdes e fundit” dhe monografinë “Njeriu i rrugës së gjatë”
1997, i vdes e shoqja, Vitorja, me të cilën kishte ndarë vitet pafund të tmerrit komunist.
1997-1998, e megjithatë vazhdon të botojë përkthimet “Platoni, vepra”, dhe “Qytete dhe Fantazma” të Jovan Duçiqit, studimin “I pari Gjyq Special në Shqipëri”, memorialin “Shqipëria në vitet ‘30”, vëllimin poetik “Anzave të Sharrit” novelën “Apollogjia e Sokratit në Tiranë”
1998, me humbjen e gruas dhe mërgimin e të birit, shëndeti i tij vjen duke u rënduar gjithnji e më tepër, gjersa mbylli sytë mëngjesin e 23 shtatorit, ditën e daljes nga shtypi të librit që aq shumë e kish për zemër “Një verë me Migjenin”
1998, Shoqata e të Përndjekurve Politikë i organizon një varrim madhështor.