Helena Kadare: Kohë e pamjaftueshme, jeta me Ismailin

Nga Admirina Peçi, Gazeta Shqiptare

Kohë e pamjaftueshme...", shkruan Ismail Kadare në një poezi të hershme të tij. Me të njëjtin titull, Helena Kadare, bashkëshortja e shkrimtarit, sapo ka botuar në Francë një libër të pazakontë, kurioz, ngacmues, të sinqertë, me dëshmi, kujtime, letra dhe rrëfime mbi jetën e përbashkët me gjeniun e letrave. Një libër kujtimesh prej saj, ngjan si ftesë për të hyrë në një botë ku gjallojnë qindra histori, këndvështrime e përjetime të panjohura, të vërteta të fshehura, por edhe fakte e dëshmi të shumëpërfolura, e njëkohësisht ende të pazbuluara deri në fund… Por çfarë është ky libër, botuar fillimisht në frëngjisht nga "Fayard" me titullin "Le Temps qui manque" (Kohë e pamjaftueshme)? Në këtë rrëfim për "Gazeta Shqiptare", shkrimtarja Helena Kadare zbulon shumë linja të tij... 

Znj. Helena, nuk mjaftojnë pak fjalë për të zbërthyer një libër si ky, ndaj do t'ju pyes fillimisht si lindi kjo vepër? Kur keni nisur t'i shkruani kujtimet tuaja? Janë bazuar në ditarë mbajtur vit pas viti, apo në kujtime të depozituara në memorien tuaj që nga fillesat e njohjes me shkrimtarin Ismail Kadare? 

Mendimi për të shkruar kujtime nuk më ka ardhur aspak papritur. Në kohën e sotme një tundim i tillë qarkullon në ajër, aq më tepër kur bashkëjeton me një njeri të njohur. Mjafton të hedhësh një sy nëpër librari dhe sheh se ato janë të mbushura me kujtime të tilla. Nuk e fsheh që shpesh më ka shkuar mendja, megjithatë ka një datë kur vendosa të merrem me gjithë mend me to, seriozisht dhe pa u ndalur: pesëmbëdhjetë vite më parë. Nga kjo kohë fillova të punoj rregullisht. Qysh nxënëse gjimnazi e kam pasur zakon të mbaja ditarë, të cilët i kam vazhduar nëpër vite, por jo në mënyrë sistematike, me periudha. Të gjithëve, besoj, iu ndodh një gjë e tillë, por jo të gjithë kanë durimin apo kujdesin t'i fiksojnë dikund ato. Tek unë ka qenë përherë një llambë e ndezur për t'i qëmtuar e për t'i mbledhur. E gjitha kjo, mendoj se ka qenë një ndihmë e çmuar për atë punë të gjatë që erdhi më pas. 

Si ka qenë njohja mes jush? A e imagjinonit atëherë se do të qëndronit një jetë të tërë përkrah atij burri? Ç'ëndrra kishit? Ç'ndjesi? 

E kam përshkruar njohjen në fillim të librit. Ka qenë disi e pazakonshme: Ai ishte student në Moskë, unë nxënëse në gjimnaz të Elbasanit, kur më erdhi fare papritur një letër e shkurtër prej tij, ku më uronte për një tregim të botuar në gazetën "Zëri i rinisë". Për këtë letër ai ka thënë vetë më vonë se "letra më e pasinqertë e jetës sime, më ka sjellë shansin më të madh". Në libër e kam shpjeguar përse letra nuk ishte fort e sinqertë. Thelbi ishte ky: motivimi për të më dërguar atë letër, siç doli më vonë, nuk ishte vërtet tregimi im i botuar, por pamja e vajzës që e kishte shkruar atë. Këtë ma konfirmoi me gjysmë shaka Dhimitër Xhuvani, që ishte bashkë me të në Moskë, por edhe ai vetë. 
Edhe pse një gjeni, autor i një vepre ndër më të rëndësishmet të letërsisë botërore të shekullit XX, Kadare gjithsesi nuk është një burrë i përsosur. Për më tepër është një karakter i vështirë. Në këtë drejtim, ju e ngacmoni kureshtjen e lexuesve që në fillim tek e përshkruani vizitën e tij të parë në familjen tuaj me fjalët "...si të kishte mbartur me vete një erë të akullt, prania e tij e ngriu atmosferën..." 

Znj. Helena, si do të ishte një portretizim i shkurtër por shumë përshkrues i Ismail Kadaresë përtej portretit të shkrimtarit? 

Episodi i mësipërm tregon se unë nuk i kam shkruar kujtimet për t'i bërë lavdërime, gjë për të cilat, mendoj se I. Kadare s'do të kishte nevojë, por për të folur për të dhe për gjithë jetën tonë të përbashkët, për jetën në përgjithësi, në mënyrë reale dhe të besueshme. Prej tij kam mësuar, midis të tjerash, një gjë të rëndësishme në letërsi: të dish, por dhe të pranosh të bësh humor me vetveten, me njerëzit e tu të afërm. Kjo gjë nuk është shumë e njohur në letërsinë tonë. Ismaili e ka bërë shpesh në veprat e tij dhe, disa herë jam përpjekur ta bëj edhe unë në novelat e mia të para, gjë që më ka shkaktuar edhe probleme me fisin tim. 
Në këto kujtime kam dashur të jap një portret të tij të saktë, me karakter të vështirë vërtet, siç e thatë edhe ju. Ky karakter, sidomos pakujdesia në sjellje, i ka krijuar shpeshherë probleme me njerëzit. Vetë profesioni i shkrimtarit, në kushtet e njohura tek ne, bëhej shkas i natyrës së mbyllur e të nervozizmit të tij. Është lehtë që kryeneçësinë apo mosvëmendjen e njeriut ta marrësh për shpërfillje, sidomos kur tjetri është shkrimtar. Nuk dua t'ia justifikoj këtë anë të karakterit, që më ka qëlluar ta provoj nganjëherë edhe vetë mbi shpinë. Ka qenë nga gjërat që bashkë e kemi folur shpesh dhe jam përpjekur, aq sa kam mundur, t'ia vë në dukje për t'ia shmangur keqkuptimet. 

Ju jeni dëshmitarja më e afërt, që mund të rrëfejë sot se si janë shkruar kryeveprat më në zë të shkrimtarit. Cila prej tyre ka reflektuar më fort në marrëdhënien tuaj me Kadarenë? 

Jeta e tensionuar e shkrimtarit në diktaturë pas plenumeve, kritikave, autokritikave, besojmë është një prej kapitujve që ka lënë shenja të thella në jetën tuaj familjare. Ç'dëshmi mund të sillni mbi këto raste? 

A kishte miq besnikë e të sinqertë në familjen tuaj në atë kohë? Paralelisht me këtë, a kishte dilema, dyshime, zhgënjime, pabesi? Kaq vite më vonë, sa prej tyre mbetën miq të vërtetë?

Ajo vizitë është përshkruar në një shkrim të vitit 1984, një vit përpara vdekjes së E. Hoxhës. Ka qenë i vetmi takim mes tyre (pa përmendur takimet në grumbull, dhënien e dorës në plenume apo aktivitete). Të gjithë atyre që iu kishte ndodhur një gjë e tillë, iu kërkua ta përshkruanin. Pra, merrej me mend që E. Hoxha mund t'i lexonte vetë shkrimet e tyre. Përshkrimi që i ka bërë Ismaili kësaj vizite është i saktë, mund ta lexojë gjithkush. Në një emision televiziv me gazetaren E. Vasili pas rënies së komunizmit, ai e ka shpjeguar ashtu siç ka qenë atë takim. Në po atë emision ka folur për temën shumë delikate, atë që quhet raport i një sunduesi me një shkrimtar të njohur. 

Përtej caqeve të kësaj jete me tension, a mund të rrëfeni çaste të lumtura, kujtime të bukura nga ajo kohë? 

Duke qenë e tensionuar, jeta jonë nuk ka qenë aspak e ngrysur dhe pa gëzime. Pa llogaritur gëzimet familjare, që asnjë epokë, sado e ashpër të jetë, nuk mund t'i shuajë dot, takimet me miqtë, darkat e pasdarkat me ta, bisedat e paharrueshme, nga më të çuditshmet e më interesantet që mund të bëhen, ne kishim edhe një tjetër gëzim të madh e të pakrahasueshëm me asgjë: botimin e librave. Duke qenë i ndërgjegjshëm për vështirësitë, çdo botim të tij Ismaili e quante një triumf të vërtetë. Ai mbetej i tillë edhe kur botimi krijonte probleme më pas. Ata që kanë marrë pjesë në plenumin ku u dënua "Pallati i ëndrrave", e mbajnë mend gjakftohtësinë e tij. Ishte në tribunë, pranë Ramiz Alisë, kur ky i fundit i drejtoi haptas kërcënimin: "Partia të ngriti në Olimp, partia të rrëzon në humnerë". Fytyra e tij qëndroi e palëvizshme dhe unë që e ndiqja nga salla, e dija fort mirë arsyen. Nëse romani nuk do të ishte botuar, me siguri shqetësimi i tij do të ishte shumë më i madh. Por romani "Pallati i ëndrrave" ishte botuar dhe shitur komplet në 20.000 kopje. Dhe kjo krijonte një tjetër gjendje, një qetësi të veçantë. 

A ndiheni e sakrifikuar sa i takon botës suaj të shkrimeve? Një jetë pranë një shkrimtari të madh kërkon sakrifica...Ka qenë e vështirë të jeni njëkohësisht shkrimtare, bashkëshorte e një shkrimtari të përmasave të Kadaresë, nënë, grua, intelektuale...? 

Jo, nuk mund të them se ndihem e sakrifikuar. Në radhë të parë sepse herë pas here kam shkruar dhe kam botuar letërsi. Për t'i thënë gjërat siç janë, natyrisht, po të mos isha gruaja e tij, ndoshta do të shkruaja pak më tepër, por sinqerisht nuk më vjen keq për këtë. Nuk do ta ndërroja kënaqësinë e të shkruarit me atë kënaqësi që krijohej prej vetë faktit që isha e pranishme, më afër se gjithkush tjetër, në krijimin e një vepre të rëndësishme, që niste e merrte jetë, aty, fare pranë meje. 
Sa për të tjerat, në preokupimet e mia si nënë, si zonjë shtëpie e të tjera, nuk mund të them që ai më ndihmonte, por kishte një gjë të mirë që nuk më ndërhynte në këto gjëra. Përgjithësisht bëja atë që mendoja dhe që kujtoja se ishte mirë ta bëja. 

Ka qenë një periudhë dramatike arratisja juaj drejt Francës. Askush në Shqipëri asokohe nuk e dinte ku ndodheshit... A zë vend në librin tuaj kjo periudhë? Ç'ishte për ju Shqipëria atë kohë? 

Kjo periudhë zë një vend të dukshëm te Kujtimet. Krahasuar me tmerrin e arratisjeve, s'kishte ndonjë gjë vërtet dramatike. Megjithatë ka qenë periudhë jo e lehtë. Unë kisha lënë në Shqipëri vëllain, me të cilin isha e lidhur shumë dhe, natyrisht që më hante meraku për të dhe familjen e tij. Kurse Ismaili e kishte më të vështirë. Lajmi më i hidhur që na erdhi pas disa ditësh, ishte bastisja natën e apartamentit në Tiranë, ku banonin motra dhe nëna e tij, gjysmë e verbër. Përfytyroni që dy gra të vetmuara shikonin se si po kthehej shtëpia përmbys, për të sekuestruar gjithë dorëshkrimet e tij. Për fat të mirë, dorëshkrimet nuk u dëmtuan dhe na u kthyen të plota më pas. 
Ju më pyesni se ç'ishte për mua Shqipëria në atë kohë? Do të më duhej të flisja gjatë për këtë...Kjo gjithashtu zë një vend të gjerë te Kujtimet. 

Pas asaj arratie, si ishte kthimi në Shqipëri? Dhe më tej, si vijojnë të jenë kthimet në atdhe vit pas viti, stinë pas stine...? 

Sikurse dhe kishte deklaruar Ismaili, ne u kthyem fill pas rrëzimit të komunizmit. Emocionet e atij kthimi edhe sot i kam të freskëta... Tani ne e ndajmë jetën gjysmë për gjysmë, në Francë dhe në Shqipëri. Një gjë mbetet e pandryshueshme: edhe pse vijmë aq shpesh, emocionet e ardhjes nuk arrijnë të zbehen, ato janë përherë bashkë me mua. Kur vij, ndihem e lumtur dhe ditën e fluturimit drejt Tiranës e pres me padurim... Ismaili gjithashtu, por ai ka shumë më tepër punë në Paris. 

Polemika e debate të shumta janë hapur e mbyllur, duke e lakuar shpesh emrin e shkrimtarit Ismail Kadare. Si janë përjetuar në familjen tuaj sulmet ndaj shkrimtarit, kritikat e hapura, apo edhe akuzat, sidomos në dhjetëvjeçarin e fundit? Ku gjendet burimi i tyre sipas jush? 

Kjo është e vërtetë, por ne jemi përpjekur të mësohemi me to. Në një farë mënyre është një gjë e njohur dhe e kuptueshme, është taksa që duhet të paguajë njeriu i njohur. Ç'është e vërteta, në Shqipëri kjo taksë është tepër e lartë. Fakti që në shumicën e rasteve akuzat e kapërcejnë çdo logjikë, në vend që të na acarojë, disa here bën të kundërtën. Një mbrëmje, për shembull, rasti e solli të shohim në lajmet televizive se si në një sallë mbledhjesh promovohej një libër, titulli i të cilit ishte përafërsisht: I. Kadare kundër UCK-së dhe Kosovës. Besoj, nuk ka nevojë të shpjegoj ose të bëj ndonjë koment. Nuk po zgjatem me shpifjet fare vulgare, si ajo që gjoja ka thënë për refugjatët, e fabrikuar nga shteti, për ta armiqësuar shkrimtarin me popullin e vet, sidomos pas ikjes sonë. 
Të gjitha këto njihen, siç e thashë në rastin e shkrimtarit, por, ka diçka që unë personalisht, si nënë, meqenëse po më pyesni, nuk mund ta harroj dhe nuk mund ta fal kurrë edhe sikur të kisha për të jetuar dy jetë bashkë: Është fjala për një emision televiziv, vite më parë, kur ndodhi një gjë çnjerëzore, që rrallë ndodh në botë, të godasësh fëmijën e shkrimtarit, për të dëmtuar të atin. Unë nuk e njoh ndjenjën e urrejtjes, as të hakmarrjes, por, në këtë rast, më duhet të pranoj, nuk e kapërceva dot. 

Si e përjetoni muajin tetor të çdo viti, kur në Stokholm gëlojnë diskutimet për çmimin 'Nobel', kur emri i Kadaresë lakohet vazhdimisht si pretendent për çmim, e që gjithsesi nuk shpallet fitues... 

Shpresova se nuk do ma bënit këtë pyetje...Janë tepër të rralla ku në intervistat që jep Ismaili, në çdo vend e në çdo kohë, të mungojë kjo pyetje. Kam vënë re se ai nuk bezdiset prej saj. Në fund të fundit një gjë të tillë e quan nder. Kur këtë vit çmimin e mori Vargas Llosa, që ne kemi pasur rastin ta njohim dhe e çmojmë shumë, Ismaili, që ndodhej në Londër, më tregoi në telefon për habitjen që kishte treguar Llosa kur mori vesh lajmin. Ngaqë kishte ca kohë që nuk ia kishin bërë pyetjen e famshme, tregoi me sinqeritet se e kishte mbledhur mendjen, ngaqë kujtonte se e kishin harruar. 

Kthehemi sërish tek libri, që besoj gjithçka thamë më lart, në një formë a në një tjetër ka gjetur strehë në faqet e tij. Pse e botuat fillimisht në Francë? Si e priti botuesi juaj atje, shtypi francez, opinioni publik? 

U botua fillimisht në Francë, sepse kështu ka qenë kontrata me botuesin francez, që ka të drejtën botërore për librin. 
Libri është ndërkaq në të gjitha libraritë franceze dhe shtypi ka nisur të shkruajë për të pozitivisht. Nga letrat e shumta që vijnë shoh se ai po lexohet me interes. Të njëjtën pritje e kam parë edhe në takimet me lexuesit. Promovimi i këtij libri fillimisht u bë në Strasburg, në librarinë e madhe "Kleber". Ndërkaq, ditët e ardhshme do të ketë promovime të tjera në Monte Carlo, në Nice e në Bruksel. 

Cili ka qenë gjykimi i parë i Kadaresë mbi këtë libër? Ju ka përkrahur, kritikuar, vlerësuar...? 

Pikërisht për këtë kam folur në Hyrje të librit. Nuk ka qenë kundër dhe kjo ma ka lehtësuar shumë punën. Ky është libri i jetës dhe i kujtimeve tona të përbashkëta dhe, merret me mend se pa miratimin e tij s'do ta nisja punën. Në libër ka shumë letra të tij, sinopse veprash, që u shkruan ose nuk do të shkruhen asnjëherë, si edhe shënime të tij nga tre udhëtime të ndryshme. 
Ndërkaq gjatë viteve që merresha me të kemi folur bashkë për episode të veçanta, por librin, ashtu të tërë, të përfunduar, ai e lexoi veç në fund fare, madje, për të qenë sa më i distancuar në gjykim, e lexoi pasi u krye përkthimi në frëngjisht. Më propozoi të shkurtoj rreth 100 faqe, për të cilat u mendova gjatë para se t'i hiqja. Për të cilat ende nuk jam krejtësisht e bindur... 

Dhe së fundi, kur do të jetë ky libër edhe në duart e lexuesit shqiptar?