Skënder Hasko

                              

DARDANËT JANË ATY

 

Roman

 

Zjarr në fshat

1

Ndërkohë që po shkarkonin plaçkat nga kuajt, aty, te Shkëmbi i Shqipes, ku sapo kishin mbërrijtur, u dëgjua thirrja e nënës Nexhmie:

- Zjarr! Shikoni, ka rënë zjarr në fshat!

Të githë i kthyen sytë andej dhe u dridhëruan. Po shikonin e po vrisnin mendjen të gjenin se çfarë po digjej.

- Na e dogjën shtëpinë, - tha Rizai.- Ja, për këtë u shkulëm në mesnatë nga votra jonë, me mall e gjë. Po të mos kishim ikur, do të digjeshim brenda. Ky është zanati i shkjahut… Shkarkoni, shkarkoni!

 

2

Ikjen asaj nate nga fshati të familjes së Riza Gurabardhit e dinte vetëm Rifat Bajrami. Ai e dinte se ia pat thënë Rizai. Ata të dy kishin bërë edhe një plan, që s’e dinte askush tjetër veç atyre të dyve.

Por, ama, edhe Zorani, vëllai i Dragan Çoviçit të vrarë, kishte bërë planet e veta…

Në mesnatën e ikjes së familjes Gurabardhi, ai mori një bidon me benzinë, u afrua tinëz dhe e hodhi benzinën me spërkatje rreth e rreth shtëpisë, në oborr, në mullarët e ushqimit të bagëtive e kudo ku mundi, pastaj, duke u ngërdheshur me ligësi, i vuri shkrepsen. Sakaq shpërtheu flaka që përfshiu gjithçka. Zorani ia mbathi si lepur i trembur dhe, pasi u fsheh afër shtëpisë së tij, kundronte flakët që kishin ndezur e mbërthyer shtëpinë e Riza Gurabardhit. “Hë, ngordh, bashkë me ç’ke brenda, me njerëz e bagëti, o Riza shiftari! Ngordhshi të gjithë!” thoshte me vete Zoran Çoviçi dhe hidhej pupthi, si majmun. Atë natë nuk fjeti nga gëzimi që kishte shkrumbuar një familje shqiptare me ç’kish e ku kish.

 

***

Në mëngjes, rreth e rrotull shtëpisë së shkrumbosur së Riza Gurabardhit, ishin grumbulluar njerëz: gra, burra, të rinj e të moshuar, madje edhe fëmijë, të cilët ishin zgjuar më herët se ditët e tjera. Shikonin, sa të çuditur aq edhe të zemëruar dhe lotonin e psherëtinin. Ç’ishte ajo mynxyrë?! Aty pranë, jashtë ish-gardhit të oborrit, ishin radhitur pesë arkivolë të mbyllur. Pranë tyre, me kokën ndër duar, qëndronte Rifat Bajrami. Gjindja filloi ta pyeste:

- Ç’është, o Rifat?

- Ja, siç e shihni… Shkrumbosën një familje të tërë…

- Kush?!

- Oh, - përgjigjej Rifati, - dihet: raca që përzë shqiptarët nga vatrat e tyre… Po ec e gjeje kush nga raca…

- Pse?!

- Si?!

- Ec e gjeje pse e si…

Në të vërtetë Rifat Bajrami bënte sikur s’dinte, se, për të ditur, ai i dinte të gjitha: dinte se kush ia kishte vënë zjarrin shtëpisë së Riza Gurabardhit, se ku ishte Rizai me familje dhe ca gjëra të tjera… Ai dinte edhe ç’ishin ata arkivole, se vet i kishte sjellë aty, po nuk hapej, se ruhej nga veshët e të këqinjve. Ai çdo gjë e mbante të fshehtë, se ashtu e kishin bërë planin me mikun e tij Riza Gurabardhi. Të mos shkonte asnjë fjalë në veshin e shkjahut të lig, Zoran Çoviçit.

Fshatarët ishin vërtetë të pezmatuar. Atyre u dhimbte në shpirt për çka besonin se kishte ndodhur me atë familje.

Rifat Bajrami i ftoi bashkëfshatarët t’i çonin arkivolët në varreza e t’i shtinin në dhe me nderime e dhimbje. Ashtu bënë. I morën arkivolët në supe dhe u nisën. Oh, sa të rëndë qënkeshin!

- Rëndokan shumë, - tha dikush.

- Kështu rëndojnë të vdekurit, - ia ktheu një tjetër, - po këta rëndojnë edhe më shumë, se   i kanë pre në besë, i kanë djegur në gjumë, siç bëjnë vetëm cubat.

Bashkëbiseduesit nuk e dinin se brenda arkivoleve s’kishte trupa njerëzish, nuk e dinin se, mbi supet e tyre, rëndonin ca kërcunj pemësh e ca gurë shtrënguar midis tyre me bar e gjethe, që të mos rrokulliseshin brenda  atyre arkave prej dërrasash e të bënin zhurmë. Njerëzit ecnin me pesha të rënda në sup e në shpirt. Pyetjet “pse” e “qysh” u rrinin si çekan në tru, po nuk kishin për ta mësuar kurrë të vërtetën, se atë e kishte ndry në vetvete miku i Riza Gurabardhit, Rifat Bajrami.

Kur “kortezhi” po i afrohej varrezave, në dritaret e shtëpisë së Zoran Çoviçit u dukën disa koka njerëzish. Ishin koka burrash e grashë, koka pleqsh e fëmijësh. Ata herë shikonin “kortezhin” e herë njeri-tjetrin. Shikonin e qeshnin me ligësi. Dikush pëshpëriti “hvala bogu!” dhe të tjerët përësritën, si në kishë… Qeshnin… Jo, ajo nuk ishte e qeshur. Ata po zgëdhiheshin.

Të mirët qanin, të këqinjtë zgërdhiheshin.

Zoran Çoviçi, tërë qejf, si një i dehur në valle dhe, si të mos shikonte kortezh, por krushq që sapo kishin marrë nusen, iu drejtua fëmijëve:

- Dilni te sheshi para oborrit dhe lozni e kërceni! Këndoni, që të dëgjoheni gjer përtej!

Njeri nga të gjashtë kalamajtë, ai më i madhi, që ishte 11 vjeç, duke bërë shenjë në drejtim të kortezhit, tha si me drojë:

- Po…janë ata… Po shkojnë në varreza…

- S’kemi punë me ata, - ia ktheu egër Zorani. - Ata u shofshin të tërë brenda një nate! Hëm, shiftarët… Shkoni lozni e këndoni, siç bëni në festa!

Kalamajtë zbritën nga kati i dytë i shtëpisë, ku ishin duke kundruar dhe, disa prej tyre si me të shtyrë e disa me shumë dëshirë, dolën jashtë oborrit. I pari ia nisi lojës e këngës djali i Zoranit, Radkoja. (Nuk thonë kot: biri i qenit - qen do jetë…)

Kënga e Radkos së Zoran Çoviçit thoshte se shtëpitë e shqiptarëve duhen djegur të gjitha, se shqiptarët s’janë kosovarë, se Kosova është e Serbisë dhe se shqiptarët duhen varur të gjithë në litar. Ai këndonte e hidhej pupthi, si karkaleci në livadh, kurse aty pranë ia plasi të qarit djali i xhaxhait të tij, Lubomiri, i cili ishte më i vogli ndër kalamajtë: gjashtë vjeç.

Gjithë fëmijët e tjerë u çuditën. Edhe Radkoja e la këngën e iu afrua.

- Ç’ke që qan, Lubomir?

- Qaj, se ti këndon që t’i varim të gjithë shqiptarët… Po shqiptar është edhe Pali, është edhe Elezi. Ata janë të mirë. Unë i kam shokë e loz gjithmonë me ta. Edhe atyre t’u digjen shtëpitë? Edhe ata të varen në litar?

- Të gjithë, të gjithë, edhe ata të varen! - ia ktheu Radkoja tërë inat.

- Jo, jo, nuk u lë t’i varni shokët e mi, nuk u lë! - shpërtheu Lubomiri, duke dënesur.

- Po, po! - ulërinte Radkoja, si i çakërdisur, duke lëshuar stërkala pështype.

- Jo, jo! - kundërshtonte tërë llahtari Lubomiri i vogël dhe, ngaqë nuk duroi dot egërsinë e kushëririt Radkto, vrapoi poshtë, arës. S’dinte ç’të bënte dhe u rrokullis në bar, duke u përpëlitur, si t’i kishte hyrë një shtizë në zemër.

Tjetër njeri Radkoja e tjetër Lubomiri i vogël. Ai nuk e kishte thithur ende helmin e xhaxhait Zoran…

 

Bija e Shkëmbit të Shqipes

 

Aty ku qëndroi e vendosi të jetonte, familja Gurabardhi ndërtoi, me drurë e gjethe, një kasolle, si me thënë, sa për të futur kokën. Aty vetëm sa flinin, se për të gatuar e për të ngrënë, gatuanin e hanin në natyrë.

- Ja, kështu, si barinjtë e moçëm do jetojmë ca kohë, deri sa të ndërtojmë “sarajet”, - thoshte Rizai si me shaka. Atë fjalën “saraje” e kishte mësuar nga turqishtja, qysh kur ishte i vogël dhe kishte dëgjuar të flitej për sarajet e sulltanëve.

Qysh ditën e dytë të mbërritjes në atë vend larg njerëzve, që nga mugëtira e mëngjesit e deri sa binte muzgu i mbrëmjes, Shkëmbi i Shqipes nuk kishte qetësi. Riza Gurabardhi çohej qysh në orën katër të mëngjesit dhe, pa folur fare, merrte veglat e punës e niste të çukiste përmbi shkëmb, që të nxirrte gurë e rrasa për shtëpinë e re. Të tjerët, që nga nëna Nexhmie e deri te më e vogla, Arbnroja, dëgjonin goditjet e varesë e gërvishtjet e qysqisë së Rizait dhe zgjoheshin e visheshin pa thënë asnjë fjalë. Shkonin njeri pas tjetrit atje ku punonte kreu i familjes dhe fillonin nga punët që u ishin caktuar nga babai qysh ditën e parë të fillimit të asaj pune: mbartnin gurë e rrasa dhe i sistemonin te vendi i sheshuar, ku do kishte themelet shtëpia. Kurrkush nuk thoshte “u lodha”. Edhe drekën e hanin thuajse më këmbë. Punën e ndalonin veç kur errësira e mbrëmjes nuk i lejonte të shikonin. Ishte një punë rraskapitëse, po nuk ankohej askush, se për strehëzën e tyre punonin.

Pasi ishte grumbulluar goxha material (edhe drurë për trarë e për plitharë), Rizai thirri katër mjeshtra shqiptarë që jetonin në Maqedoni. Ai i njihte prej kohësh dhe e dinte që ishin zanatçinj të mirë e të shpejtë. Njerin prej tyre, Sulejman Seferin, e kishte edhe mik, se i kishte dhënë mbësën, vajzën e motrës, Diellëzën, për të birin, Zenelin. Ai ishte krushk që e mbante fjalën. Ata i dhanë besën Riza Gurabardhit se nuk do të tregonin ku punuan e për kë punuan. “Fjala-fjalë e besa-besë” i thanë ata.

 

***

Shtëpia prej guri, në gjoks të Shkëmbit të Shqipes, u ndërtua për dy muaj. Pas lodhjes rraskapitëse, familja u rehatua në të. Atë ditë që u futën në shtëpinë e re, Riza Gurabardhi e mblodhi të gjithë njerëzit e familjes rreth vetes e u tha:

- Dëgjoni, o njerëzit e mi të halleve e të gëzimeve! Jeta e solli të ikim nga vatra jonë e vjetër, ku kishim lindur e ishim rritur, e të ngremë këtë vatër të re, këtu, te Shkëmbi i Shqipes. Po jemi më mirë se ata që i degdisën në Turqi, se të paktën ne jemi në dheun tonë. Kur i zë rrugën e keqja, njeriu kërkon e gjen shteg të largohet prej saj, pastaj kërkon një shteg tjetër, që ta mundi të keqen. Kështu edhe ne. E keqja që na ka zënë  rrugën neve është serbi, më mirë të them qeveria e serbit, të këqinjtë e serbit, se nuk i fus dot të gjithë në një thes… Ja, ju e njihni fqinjin tonë serb, Zllatan Dejanoviçin. Ai nuk është njeri i keq, ndërsa të tjerët… Sidoqoftë ajo e keqe na ka zënë dhe e kemi në vatrat tona, ndaj po u jap disa porosi, që t’i vini vëth në vesh, për tërë jetën!

E para, mos i tregoni askujt se prej nga e si kemi ardhur këtu. Gojën të kyçur, se jemi në hasmëri me shkjahët.

E dyta, do punojmë të gjithë, të rritur e fëmijë, siç punuam për ndërtimin e kësaj shtëpie, se na duhet ta përballojmë jetën fillikat, larg nga gjindja tjetër.

Dhe, e treta, (mbajeni mend mirë), mbiemrin Gurabardhi harrojeni, gjersa të zhduket pushtimi serb! Tani e tutje do të kemi mbiemrin Karadaku. Këto janë porositë e mia,- tha Rizai dhe iu drejtua vajzës së vogël: - Hë, moj Arbnore, pa i thuaj babës, si e ke mbiemrin ti?

- Karadaku, - iu përgjigj ajo.

- Ja, kështu të pastë baba, Karadaku, - i tha Arbnores, duke e perkëdhelur në kokë, pastaj u tregoi fije e për pe të gjithë ngjarjen e vdekjes së Shkelzenit, se kush e kishte helmuar me pastë dhe si e vrau Dragan Çoviçin.

Kështu, familja Gurabardhi, e cila prej asaj dite e tutje do të quhej “familja Karadaku”, nisi një jetë tjetër në shtëpinë e re në zemër të malit e në gjoks të shkëmbit. Ajo shtëpi, prej atyre që e ndërtuan e jetuan në të, mori emrin “Bija e Shkëmbit të Shqipes”.

 

Çudi dhe llahtar

 

Kishin kaluar pesë muaj e gjysmë nga dita që familja me mbiemrin e ri “Karadaku”, kishte hyrë në shtëpinë te Shkëmbi i Shqipes. Një jetë e re, një jetë tjetër nga ajo që kishin bërë tërë jetën në fshatin e tyre, ku ishin lindur e ishin rritur të mëdhenj e të vegjël. Tani psonitë, blerjet e shitjet bëheshin në të tjera qytete e në Maqedoni. Gjithçka ndryshe nga më parë.

***

Ishte ditë pazari. Njerëzit lëviznin nëpër rrugë, nëpër tezga e dyqane si bletët nëpër lule. Po binte mbrëmja. Papritmas ia nisi një shi i rrëmbyeshëm. Ata që ishin jashtë, nëpër rrugë, vrapuan dhe u futën nëpër strehë. Një turmë u fut në strehën e një kioske. Që t’i shpëtonin njomjes, shtrëngoheshin pranë njeri-tjetrit. Befas një burrë lëshoi një “auuu!” dhe ia mbathi vrapit nëpër shi. Vraponte e shikonte mbrapa, sikur druhej mos e ndiqte kush. Të gjithë ata që qëndronin poshtë strehës së kiosks, u çuditën dhe nuk po kuptonin se ç’pati ai burrë (gati dy metra i gjatë), që iku i lemerisur. Një tjetër burrë, që kishte zënë vend midis turmës dhe që kishte një plis borë të bardhë në kokë, u kollit pothuaj në të thatë, enkas, për të tërhequr vëmendjen e të tjerëve, ndezi një cigare, pastaj lëvizi midis njerëzve dhe doli në krye, karshi njeriut që po vraponte. Vrapuesi lëshoi edhe një “au” tjetër me zë të çjerrë dhe nxitoi edhe më shumë, si ndonjë lepur i ndjekur nga dhelpra… Të pranishmit kuptuan se njeriu që vraponte ishte frikësuar prej njeriut me plis në kokë. Ata shikonin shoku-shokun sikur pyesnin: “Pse?! Kush janë këta dy njerëz që nuk e durojnë dot njeri-tjetrin?!” Askush nuk dinte të jepte përgjigje.

Njeriu që vrapoi u fut në derën e një lokali dhe humbi brenda tij. Njeriu me plis në kokë doli nga streha dhe eci në drejtim të lokalit. Ecte më nge, duke thithur cigaren, pa pyetur për rrebeshin e shiut, që derdhej mbi të shkulme-shkulme. Hyri në lokal. Pas dy minutash njerëzit që rrinin nën strehën e kioskës vunë re nën dritën e neoteve të sapondezura, se nga dera e lokalit doli e vraponte sa i hanin këmbët ai që dikush e quajti “frikamani”. Ai vrapoi e vrapoi si i çmendur, gjersa u zhduk në një rrugicë, ku humbi e nuk u duk më.

Burri me plis u ul e u rehatua në një nga tavolinat e lokalit dhe i tha kamerierit:

- Një kafe dhe një llozovac!

Kamerieri i çoi porosinë dhe uroi:

- Të bëftë mirë, zotni!

Njeriu me plis në kokë ishte Riza Karadaku (Gurabardhi), kurse ai që vraponte si i shastisur dhe i pëgërë prej frikës, ishte Zoran Çoviçi, i cili nuk u besonte syve që Rizai ishte gjallë, ngaqë ai “e kishte shkrumbosur” me gjithsejt… Tani e shikonte si një të ringjallur e të dalë prej varrit, që e ndiqte nga pas për t’i marrë shpirtin…

Zoran Çoviçi kishte shkuar në atë qytet për të blerë një lopë race te një miku i tij, i cili jetonte në një fshat aty pranë dhe që i kishte premtuar Zoranit se, ditën e pazarit, do t’ia zbriste lopën në qytet, që të mos e mundonte gjer në fshat. Mirëpo, para se Zoran Çoviçi të takohej me mikun e lopës, ia nisi rrebeshi dhe ndodhi ajo që ndodhi: nën strehën e kioskës  pa Rizain, të cilin, siç thamë, e kishte “djegur” me gjithë familje e gjë. I lemerisur nga ç’pa, Zorani nuk u interesua më për lopën, por mori një taksi dhe ia mbathi. Kur arriti në shtëpi nuk foli fare, si të ishte memec, por shkoi në dhomën e gjumit dhe u shtri mbi shtrat, pa hequr as këpucët. E mbërtheu shikimin në tavan dhe fjalosi me vete: “O Zot, më thuaj: si u ngjall Riza Gurabardhi e si më erdhi atje, te streha e kioskës e te kafeneja?! Më thuaj, o Zot, mos isha e jam në ëndërr?! O Zot, o Zoot, o Zo…ooot!…”

Pastaj zëri iu shua dalëngadalë dhe filloi një gërrhimë si mjaullimë maçoku.

E shoqja, Jovanka, e cila kishte qenë për vizitë te fqinja e saj, Dragica, dhe nuk u ndodh aty kur u kthye i shoqi, erdhi dhe, sapo u fut në korridor, dëgjoi të gërrhiturat. Ajo e njohu gërrhimëm e Zoranit dhe, disi e çuditur, hyri në dhomën e gjumit. Kur pa se ai ishte shtrirë krejt i veshur, madje me gjithë këpucë, diç pëshpëriti lehtë nëpër dhëmbë, ia hoqi këpucët me shumë kujdes, që të mos e zgjonte, i nxori ato në korridor dhe shkoi në kuzhinë e pyeti të birin, Radkon:

- A e solli lopën yt atë?

- As pamë lopë e as na tha gjë babai, - tha Radkoja.- Ai, kur erdhi, nuk na foli fare, por hyri në dhomën e gjumit. Mos është i sëmurë? Apo mos është dehur?

- Nuk e di e nuk po kuptoj gjë, - ia ktheu Jovanka. - Ai po gërrhet sikur të kishte një javë pa fjetur… Pa të shohim ç’do na thotë.

Ajo shkoi përsëri në dhomën e gjumit dhe e trazoi lehtë-lehtë të shoqin me dorë te shpatulla, duke i folur ëmbël:

- Zoran! Zoran, more! Ç’e ke këtë gjumë, i veshur krejt, si asnjëherë?!

Zorani u zgjua i trembur dhe, me sy të çakarritur, pyeti të shoqen:

- Ti qënke?... Në ëndërr? Në ëndërr isha?

- E nga ta di unë në ishe në ëndërr ose jo?! - i tha ajo, disi e çuditur nga ajo pyetje,- Po pse ke fjetur i veshur, bile edhe me këpucë? Po lopën a e solle?

- Për lopën të flas më vonë, - i tha Zorani, - por më thuaj: a e dogjëm atë natë Riza Gurabardhin me krejt?

- Si jo.

- A u varrosën familjarisht të nesërmen, në varrezat e myslimanëve shqiptarë?

- Si jo, - ia ktheu përsëri Jovanka, duke e hetuar me kujdes të shoqin, i cili po i dukej i çuditshëm, si asnjëherë më parë.

- A ngjallen të vdekurit, Jovankë?

- A je i marrë a?!

- Jam shëndoshë, grua. Riza Gurabardhi është ngjallur e më ndjek nga pas. E takova në Suharekë.

- Veç në qoftë ngjallur lugat, - tha Jovanka, e cila nuk dinte ç’të thoshte tjetër.

- Lugat a djall, nuk e di, por di të të them se ai ishte në Suharekë.

Jovanka qëndroi pak në mëdyshje, se s’dinte si të sillej me Zoranin, ngaqë e mori për të sëmurë, pastaj i tha butë-butë:

- A po çohesh të hash diçka, se edhe përgjumja të largohet, edhe urinë e shuan…

- Më ler, Jovankë, më ler të qetë! Ik e më ler vetëm!

- Mirë, mirë, po zhvishu të paktën, se kështu… krevati…Hiq pantallonat, hiq…

Zorani e ndërpreu tërë inat:

- Te krevati e te pantallonat e ke mendjen ti… Hiqmu nga sytë, të thashë!

Jovanka, e trembur nga ajo sjellje e të shoqit, që nuk e kishte patur kurrë, u tërhoq mbrapsht dhe doli nga dhoma, duke tërhequr derën për ta mbyllur. Kur doli në korridor nxitoi, hyri në kuzhinë dhe i tha Radkos:

- Radko, mos u largo, se unë po shkoj përsëri te Dragica, mbase më jep një këshillë për tët at, se ai nuk është mirë… Thotë disa gjëra që… Ika, ika!

Kur po dilte nga dera, dëgjoi të gërrhiturat si prej maçoku të Zoranit, ndaj u kthye edhe njëherë dhe e porositi të birin:

- Mos bëj zhurmë, ë, se yt at ka rënë në gjumë të thellë!… Kushedi çfarë ëndrrash sheh dhe, kur të zgjohet, do na i tregojë për të vërteta… Mos, o Zot!

Tërhoqi derën e jashtme lehtë, se mos zgjuante të shoqin dhe eci gati me vrap për të arritur sa më parë te Dragica, t’i qante hallin që e kishte zënë. Megjithëse peshonte mbi 80 kile dhe kjo e pengonte goxha, ajo ecte duke u tundur e shkundur, si ata të dehurit pas daljes nga pijetorja…

Më në fund Jovanka mbërriti te shtëpia e fqinjës dhe filloi të fliste që në mes të oborrit:

- Dragicë, moj motra Dragicë! Ç’më ka gjetur e ç’më ka ndodhur, moj motra Dragicë!

- Ç’është, ç’është?! - pyeti Dragica që nga veranda e shtëpisë, duke i shkuar mendja te ndonjë sëmundje a, edhe më keq, ndonjë vdekje e ndokujt nga farefisi i Jovankës.

Jovanka, ca nga nxitimi e ca nga shëndeti i tepërt, mezi u ngjit në verandë, duke marrë frymë me zor, dhe u lëshua si plëndës lope në një minder të vjetër, që u ndodh aty pranë. Duke lëvizur duar e këmbë, si ta pickonin milingonat, nisi t’i fliste Dragicës për ngjarjen me Zoranin. Fliste aq shpejt e aq e shqetësuar, sa, herë-herë i sosej fryma, fytyra i merrte një skuqje përzier me kafe, si mëlçi pule, dhe mbulohej nga djersët, si t’i kishte hedhur ndokush ndonjë legen me ujë.

Ndërkohë që Jovanka tregonte, Dragica ndukte faqet me pulqerët e gishtërinjve e thoshte vazhdimisht: “Ua, ua, i ziu Zoran, i shkreti Zoran, i mjeri Zoran!” Më në fund, e çuditur jashtë mase për ç’po i dëgjonin veshët, por edhe dyshuese, e pyeti Jovankën:

- Moj Jovanka, ngjallen të vdekurit?

- Ku ta di unë, moj motra Dragicë, por thonë se shqiptarët edhe ngjallen… Ngjallen ashtu…, si i thonë,…lugat…

- Pupupuuu, çfarë tmerri paska parë Zorani yt! Edhe ti qënke sikletosur shumë. Ke hak, Jovankë, ke hak. Të të bëj një çaj? Kot po të pyes, do ta pimë bashkë nga një çaj, se na mbledh stomakun. Po një cigare e do? Kot pyes, se do ta pimë bashkë edhe nga një cigare. Moj, po një gotë të vogël shlivovicë, e do? Kot të pyes edhe për këtë, se do ta pimë bashkë nga një gotë shlivovicë… Është shumë e mirë, e ka bërë vet im shoq, Luka. Është mjeshtër për shlivovicën Luka im.

Dragica fliste e fliste pa pushim, me një të folur monoton, saqë Jovankës po i dukej si një nina-nana dhe po i vinte për të fjetur… E sollën në vete: çaji, cigarja dhe shlivovica. U çel në fytyrë dhe nisi nga thashethemet, duke harruar hallin që kishte për Zoranin…

Po ç’bllamaniste Jovanka tani që kishte përgjysmuar gotën me shlivovicë? Eh, plot të thëna e të pathëna…

- Dëgjove për djalin e Popoviçëve, moj motra Dragicë? Ua, ua, si s’paske dëgjuar?! Ai, kur kishte dalë nga shkolla, kishte gjetur një portofol me 2 milionë dinarë dhe, në vend që t’i dorëzonte në milici t’i ktheheshin të zotit, siç bëri Radkoja im vitin e kaluar, u fut në një market dhe bleu ç’i deshi oreksi… Llupësi i djallit! Ai nuk vlen as sa një këmbë e Radkos tim. Moj, po për dosën e Dushanit, more vesh? Si, moj motra Dragicë, s’paske marrë vesh as për këtë?! Ajo është një nga çuditë më të çuditshme! Lindi trembëdhjetë derrkucë të vegjël, gica de, gica që nuk peshonin të gjithë së bashku dy kile e njëqind gramë… Po kjo s’është gjë. Njëri nga derrkucët lindi me tri këmbë, me një sy si të qikllopëve, veshët i kishte atje ku të tjerët kanë bishtin dhe kishte feçkë si të elefantëve… Moj, mos ka shkuar me ndonjë elefant ajo dosë e bijë dose?… Uf, u lodha, pa kisha për të të treguar të tjera çudira.

Gota e shlivovicës ishte boshatisur dhe fytyra e Jovankës kishte marrë ngjyrën e mëlçisë së derrit… Iu kujtua Zorani dhe u ngrit.

- Më fal, moj motra Dragicë, po më duhet të iki, që të shoh se ç’bëhet me Zoranin tim. Uh-uh, ta dish si është katandisur! Asnjëherë s’ka qenë më keq se sot. Ika, ika!

Dragica e përcolli deri jashtë oborrit dhe u kthye nxitimthi. U vesh dhe u nis për te komshia t’i tregonte “historitë” e Zoran Çoviçit.

***

Në portën e Zelko Stojkoviçit u dëgjuan tri të trokitura, pastaj tri të tjera dhe përsëri tri të tjera. E shoqja e Zelkos, Sllavica, e dinte kush trokiste tri herë nga tri të trokitura, ndaj tha që brenda:

- Shtyje, Dragica, se hapur është!

Dragica e shtyjti kanatën e portës me aq forcë saqë ajo u përplas me tërsëllëmë pas murit, u kthye mbrapsht dhe për pak e goditi Dragicën në fytyrë e desh ia bëri hundën përshesh… Ajo u zmbraps duke fryrë e shfryrë gjoksin se nuk po ngopej me frymë nga ecja e shpejtë që kishte bërë. U ul në një karrige, si të ishte në shtëpinë e saj, dhe filloi t’i zbrazte Sllavicës ato qëi kishte thënë Jovanka, madje shtoi edhe disa “nga xhepi”. Për shembull, ajo i tha se Zorani i Jovankës flinte me sy hapur, si puna e lepurit, dhe nga frika prej Riza Gurabardhit mbante poshtë jastëkut një pushkë, dy thika e tre revolverë nga ata që kur qëllojnë nuk nxjerrin zë. Pastaj Dragica i foli edhe për dosën e Dushanit që kishte pjellë 13 derrkuca (gica), por në vend që të tregonte për derrkucin me sy qikllopi, me veshët te bishti dhe me feçkë elefanti, siç ia tha Jovanka e Zoranit, i tha se derrkucët e asaj dose ishin të 13 meshkuj, por që s’kishin bibilushkë, se të 13 ishin me nga tre veshë te kërbishtjet, me nga një sy prapa kokës, demek në zverk, dhe se në vendin e feçkës paskeshin organin e jashtëqitjes…

Kështu, Dragica shtoi sa deshi e siç deshi dhe, pasi kullufiti si e babëzitur një çokollatë me të cilën e qerasi Sllavica, u ngrit e iku. Iku e kënaqur se ishte zbrazur…

Tani radha për të përhapur “lajmet e reja” nëpër komshiet e veta, i mbeti Sllavicës, ndaj, për të mos humbur kohë, ajo vrapoi siç ishte: me shapka e me fustanin e punëve të kuzhinës. Sa hap e mbyll sytë u gjend te shtëpia e fqinjës Sllobodankë.

Kështu, atë mbrëmje, secila grua shkoi në derën e komshies së vetë, shtoi nga një thes me të ngjara e të pangjara dhe largohej e “lehtësuar” nga barra e thashethemeve. E fundit në këtë ecejake të hallakatur e të çartallosur, ishte gruaja e Zllatanit, Mirjana, e cila shkoi te shoqja e saj, Besa, gruaja e Rifat Bajramit.

***

Besa mezi priti që të vinte i shoqi në shtëpi. Ajo ishte çuditur sa s’ka për ato që i kishte treguar Mirjana e Zllatan Dejanoviçit, se si Zoran Çoviçi kishte parë të gjallë Riza Gurabardhin.

Sapo Rifat Bajrami futi këmbët në oborrin e shtëpisë, Besa gati vrapoi drejt tij e i tha me një frymë:

- Or burrë, a ke marrë vesh se çka ka ndodhë?

- E çka paska ndodhë e unë s’e ditkam?

- Zoran Çoviçi ka pa të gjallë në Suharekë Riza Gurabardhin. M’a tha Mirjana e Zllatanit. Asaj ia kishte thënë Sllobodanka, Sllobodankës ia kishte thënë Sllavica, Sllavicës ia kishte thënë Dragica dhe Dragicës ia kishte thënë vetë Jovanka e Zoranit…

- … Dhe Mirjana erdhi e ta tha ty, - tha si me tallje Rifat Bajrami.

- Ashtu, ashtu, - ia ktheu Besa.

- Oj, oj, na paskan parë të gjallë në Suharekë Riza Gurabardhin…, - vazhdoi Rifati gjasme me mospërfillje. - Hajt, moj, mos u merr me marret e grave, që s’dinë tjetër veç të llapin kot së koti!…

Dhe Rifati, pasi hoqi këpucët te veranda, u fut në dhomën e ndënjies, duke vrarë mendjen se ç’duhej të bënte për mikun e tij Riza, për t’i dalë përpara ndonjë të keqeje. “Do shkoj te Shkëmbi i Shqipes e do t’i them Rizait ç’flitet nëpër katund. Duhet me pas kujdes!” - tha me vete Rifati.

Të nesërmen ai u ngrit herët dhe, pasi lau fytyrën, i tha së shoqes:

- Oj ti, më sill tash me hangër, se kam do punë jashtë katundit!

Besa e shikonte të shoqin si me dyshim. Asaj i dukej se ai diç i fshihte, gjë që s’e kishte zakon. Por ajo nuk e dinte se Rifati mbante të fshehtë brenda vetes historinë e familjes Gurabardhi, e cila ishte “djegur e varrosur” gati gjysmë viti më parë.

***

Rifat Bajrami, pasi mbaroi së ngrëni, nxori kalin kuqalosh nga stalla dhe po e stoliste si për dasmë.

Besa po e vërente dhe po çuditej që ai nuk po i thoshte asgjë. Më në fund Rifati shaloi kalin dhe, para se të dilte nga oborri, i tha së shoqes:

- Po shkoj në Maqedoni, te Jusuf Elezi, se më ka thirrë për një hall të vetin. Po nuk u ktheva sonte, mos u bëni merak! - Dhe e ngacmoi kalin në ije me thembrat e këpucëve. Kuqaloshi u bë erë.

Rifat Bajrami lëkundej sipër kalit si gjethja në degën e pemës e bisedonte me veten: “Eh, mor shkjah i keq, nuk mjaftoi që na je fut në votra, si gjarpri nën jatak, por na bën edhe të liga sa s’ka! Ja, mua po më detyron me gënjye edhe familjen, që nuk e kam pas zakon kurrën e kurrës. Ptffu!”

Te Shkëmbi i Shqipes mbërrijti sapo kishte rënë mugëtira e mbrëmjes. Thirri që prej së largu:

- Oj Riza Gurabardhi!

Rizai, që ishte duke mbledhur bagëtitë, vuri dorën si strehë sipër vetullave dhe iu përgjigj:

- Këtu nuk ka asnjë me mbiemrin Gurabardhi, o Rifat Bajrami. Këtu jeton Riza Karadaku me familjen e tij e askush tjetër!...

Pasi u përshëndoshën me mall me njeri-tjetrin, u futën brenda. Atë natë Rizai preu edhe një qengj dhe e priti mikun si s’ka më mirë. Rifati i tregoi fije e për pe ç’flitej nëpër katund e se si përcillej prej grave nga shtëpia në shtëpi ajo që kishte treguar Zoran Çoviçi.

Çdo gjë zmadhohej e zmadhohej dhe fryhej e fryhej, saqë ngjante me një legjendë.

- A e di, o Riza Gurabardhi… Më fal, se duhet të të them “Riza Karadaku”… A e di pra, se në katund flitet se ti je ngjallur lugat?…, - tha Rifati duke qeshur.

- Aq më mirë, se Zoran Çoviçi do më trembet më shumë, - ia ktheu Rizai po me të qeshur.

Tërë ajo natë, deri afër mëngjesit, kaloi me biseda të ndryshme, por biseda më e rëdësishme ishte ajo për të këqiat e milicisë dhe të disa serbëve ndaj shqiptarëve dhe shkonin punët më tutje. U bisedua edhe për një plan (që duhej mbajtur sekret), se si do ta “tërbonin” Zoran Çoviçin, i cili, kur kishte parë Rizanë në Suharekë, ishte trembur më keq se një lepur…

Të nesërmen Rifat Bajrami u kthye në shtëpi “nga Maqedonia” shëndoshë e mirë. Besa e pyeti të shoqin për familjen e Jusuf  Elezit dhe ai, veç “të falave”, i solli edhe një shall të bukur, të cilin “ia kishte dhënë” e shoqja e Jusufit për të…

Kështu, Rifat Bajrami, po e gënjente të shoqen për të dytën herë brenda dy ditësh. Por, megjithëse ato ishin gënjeshtra, Rifati mendonte se ato ishin gënjeshtra për të mirë…