Fatos Baxhaku: Pas tre vjetësh te “fëmijët e kromit”

Pas tre vjetësh te “fëmijët e kromit”

AFER & LARG

Nga Fatos Baxhaku

Mbi Bulqizë, shiu herë pushon dhe herë të tjera rikthehet furishëm. Në prag të dimrit, qyteti i kromit është bërë edhe më i murrëtyer se zakonisht. Njësoj sikur ta ndjejë thellë që e pret një dimër i gjatë e i egër. Drutë kanë kohë që nisur të stivosen në ballkone apo nën strehë. Ne ngjitemi në lagjen “Gjeologu”. Në fakt, kështu quhet vetëm zyrtarisht, sepse njerëzit e këtushëm përdorin emra të tjerë për të treguar njërën prej vendeve më të varfëra në krejt vendin. Njëri emër është “Te barangat”. Kështu ka mbetur qëkurse dikur këtu ekzistonin disa ngrehina metalike, që përdoreshin për të strehuar të ardhurit e parë, gjeologë e minatorë. Mbi këtë grumbull ndërtesash lartësohet një mal i vërtetë. Duhet të jetë mali më i veçantë në krejt Shqipërinë. Më së pari ai është krijuar nga njerëzit, ndryshe nga shkrepat me të cilat jemi mësuar jetë e mot. Vendasit e quajnë “stogu”, një term që me sa duket vjen nga gjermanishtja. “Stock” në këtë gjuhë ka, veç të tjerash, edhe kuptimin grumbull, depozitë. Mbi këtë mal krejt gri nuk lind asnjë gjallesë, as nuk jeton kush. Ky është grumbulli i madh i mbeturinave të kromit, i gurëve dikur të seleksionuar si jo fort të pasur në mineral. Me kalimin e viteve, me dhjetëra mijëra tonelata nga guri i kromit janë mbledhur në shpinë të lagjes. E vetmja gjë e gjallë që sillet vërdallë këtu, është qenia njerëzore. Më saktësisht fëmijë dhe gra, ata që nuk mund të punojnë dot në minierë si baballarët apo bashkëshortët e tyre. Mbi këtë labirinth të mjerimit është folur e shkruar shumë. Një herë e një kohë madje ky vend u rrethua edhe me policë për të mos lejuar punën e fëmijëve. Porse shfaqja përfundoi shumë shpejt. Fëmijët iu kthyen labirinteve të tyre në shpinë e malit. Për ditë, me të njëjtin ritëm të pandryshuar, tashmë që prej shumë vitesh, disa fëmijë rriten duke mbartur kovat e rënda, të tjerë bëhen gati për të nisur profesionin e më të mëdhenjve. Është një lloj stafete e trishtë, që vazhdon paprerë në këtë skaj të vendit. Minerali pastaj peshohet dhe ngarkohet mbi kamionët e rëndë që përfundojnë larg.

Tre vjet më parë kishim pasur rastin të njiheshim me shumë prej këtyre fëmijëve. Çfarë ka ndodhur me ta në këta tre vjet? Kjo pyetje na solli sërish në krah të lagjes “Gjeologu”, bash e në anë të “stogut”. Pasi kaluam rrugicat e përbaltura nga shiu skena e parë që na panë sytë ishin fëmijët e ngarkuar me kovat e rënda. Shumë pak gjë paska ndryshuar gjatë kësaj kohe! Kjo ishte gjëja e parë që na shkoi ndërmend.

Elverina

Ajo është vajza më e madhe në shtëpinë e Nexhmi Shirës, ish-minator, invalid. Prindërit i kanë vënë emrin e një halle të ndjerë, e cila pat vdekur në moshën 18-vjeçare. Kishte një apandesit të thjeshtë, por Qafa e Bullit ishte bllokuar nga një stuhi e fortë. Kjo pat qenë fatkeqësia e parë e kësaj familjeje, sepse pas saj edhe gjyshi i Elverinës u aksidentua në minierë dhe pas saj vetë Nexhmiu, i ati. Disa kohë më pas dy xhaxhallarë të vajzës, që punonin në Greqi, shpresa e vetme e familjes, u aksidentuan rëndë. Njëri vdiq në vend, tjetri mbeti i paralizuar. Elverinën, asokohe 9-vjeçare, e patëm gjetur teksa qëronte kastraveca. Kaq ishte dreka e atëherëshme. Ishim njohur me Besniken, mamanë, edhe me Arifin, vëllanë e saj më të vogël, ndërsa më të voglin fare, Denisin e kishim parë të lidhur në shpërgenj, teksa tundte fort kokën që të largonte një goxha mizë, e cila kishte vendosur të qëndronte se s’bën mbi fytyrën e tij. Asokohe e gjithë familja banonte në një dhomë të vetme. Nexhmiu sapo kishte nisur të shtonte një tjetër. Tani dhoma tjetër ka mbaruar vërtet, porse në të nuk mund të banohet. Shiu që bie brenda depërton lehtësisht në atë që familjarët kush e di se përse vazhdojnë ta quajnë dhoma tjetër. Të ardhurat e familjes nuk kanë ndryshuar: ndihma sociale dhe raporti i invaliditetit i babait. Është vërtet pak, por të paktën me kaq para familja ushqehet dhe mbathet. Fëmijët e Nexhmiut ende nuk kanë shkuar me shokët të mbledhin mineral në malin e grinjtë. Teksa ngrohemi ca në anë të sobës më dru, Elverina vazhdon të bëjë detyrat. Ëndrra e saj është të bëhet mjeke.

Te nëntë jetimët

Tre vjet më parë kishim trokitur në një gjysmështëpi e gjysmëbarangë. Një grua, e re nga mosha, por e lodhur nga jeta, na kishte pritur në prag. “Urdhëroni brenda – na pat thënë – ndonëse zakoni e do që të ishte burri këtu, por megjithatë…”. Këtu kishim njohur një vajzë të vogël që mbante në dorë një saksofon të prishur. I ati i saj i binte klarinetës nëpër dasmat rreth e rrotull Bulqizës. Mësojmë se ajo gruaja, nënë e nëntë fëmijëve nuk jeton më. Para disa kohësh, teksa mblidhte gurë kromi në shtog, një makineri e rëndë e zuri përsipër. Më kot u munduan mjekët, më kot u dërgua me urgjencë një helikopter nga Tirana. Marjana Rushiti, 45-vjeçare, dha shpirt në ajër. Vetëm atëherë shpëtoi njëherë e mirë nga grija e thellë e shtogut. Fundi i një jete të lodhshme. I shoqi, kishte kohë që e kishte braktisur familjen.

Në shtëpinë e errët na pret Flutura. Është 24 vjeçe, më e madhja nga të gjithë fëmijët. Më kot rrotullojmë sytë të gjejmë atë shoqen tonë të vjetër që i binte saksit. “Është në mal me mbledhë gurë – na thotë Flutura – të gjitha janë atje. Vetëm më të vegjlit, që nuk mbajnë dot kovën janë duke luajtur jashtë”. Nga nëntë fëmijët e mbetur jetimë vetëm Zifja na ka ndjekur pas. E ka lënë punën e saj në mes të gurëve e kuriozuar nga miqtë që mbërritën në shtëpinë e saj. Zifja ka kohë që e ka lënë shkollën. Nëntë gojë janë shumë. Kur e pyesim për ëndrrën e saj ajo ngre thjesht supet. Duket si e çuditur se si mund të përdoret një fjalë e tillë në një shtëpi si e saja. Me sa duket ka të drejtë. Ndërsa ne vazhdojmë të flasim me Fluturën, për ndihmën sociale që nuk e marrin, për vëllanë që është martuar kohët e fundit dhe që nuk ka asnjë punë dhe për vendimin e saj tashmë të prerë – “Nuk martohem sa të rriten vëllezërit e motrat. Nuk dua që të përfundojnë nëpër jetimore” – Zifes i ka ikur tashmë kurioziteti. “Unë po iki se kam lanë kromin vetëm”, thotë ajo dhe zhduket nëpër grinë që mbështjell tërë lagjen. Në korridor dëgjohet një debat i fortë. Dikush po i bërtet Fluturës se përse i ka lejuar gazetarët brenda. Mes zënkës, e mbytur e mes urdhrave dëgjojmë shpeshherë fjalën “kamera”. Shumë vetë janë të interesuar që të mos bëhet zhurmë për “Oliver Tuistët” e mijëvjeçarit të tretë. Shikime të vëngërta që vinin që përtej xhamave të furistradave që sillen vërdallë në skaj të shtogut do të kemi rast të shohim edhe më vonë. Por nuk janë vetëm këta që nuk duan të dalin në publik kjo lloj jete. Për ironi të fatit edhe vetë familjarët, fëmijët, të varfërit duket se janë pajtuar tashmë me këtë punë prej skllavi modern. “Të paktën kjo u jep bukë”, këtë fjali do ta dëgjojmë shumë shpesh.

Dëllinja s’vret, guri vret

Fëmijët e shtogut janë zakonisht të imët. Shumica e tyre janë të dobët e të shkathët. Ata i ngjiten malit të shtogut, përmes gurëve që rrokullisen sakaq, njësoj sikur të jetë një tufë me keca të mësuar që herët me pjerrësinë. Pikërisht prandaj në vizitën tonë të parë, na kishin bërë përshtypje vajzat e një familjeje. Ato i kishim takuar teksa po seleksiononin në oborrin e shtëpisë së tyre gurët që kishin mbledhur. Alda dhe Klodiana ishin fare buçko dhe qeshnin pa hesap, njësoj sikur të jetonin në vetë parajsën. Ato janë vajzat e Hamit Ballës, ish-minator. Ky e ka lënë një sy gjatë një avarie në minierë. E shoqja, që kishte ardhur nuse këtu nga Ura Vajgurore, kishte punuar edhe ajo në industrinë e kromit. Tre vjet më parë, puna e fëmijëve ishte e vetmja e ardhur, pas përkrahjes sociale që vinte nga shteti. Tani Hamiti dhe e shoqja kanë shkuar diku larg për një qokë. Në shtëpi na pret vajza e madhe. Ajo është martuar në Laç. Ja një e re për ne pas tre vjetësh. Në shtëpi qëllon edhe Klodiana. Ajo lëpin me një okë qejf një lëpirëse dhe pranon të bisedojë me ne vetëm pak minuta, pastaj do shkojë te kovat e saj. Tre vjet më parë të njëjtat kova ishin në të njëjtin cep të oborrit. Klodiana 11-vjeçare vazhdon të shkojë në shkollë. Kur të rritet ajo e ka vendosur që të bëhet mësuese letërsie, por deri sa të vijë kjo ditë, ajo do të vazhdojë të mbledhë krom në rrëpirën përbri shtëpisë së saj. Asaj i duket krejt normale jeta që bën. Të paktën kështu beson njëri prej nesh në fillim, i cili si për ta përforcuar këtë ndjesi, apo për të qetësuar disi veten thotë: Fëmijë shumëkush prej nesh ka punuar, dikush ka kullotur lopën, dikush ka mbledhur manaferra, dikush tjetër dëllinja, por jo si kjo punë…”. Klodiana e heq shpejt lëpirësen nga goja. “Ah, more xhaxhi – thotë si një grua e madhe - dëllinja nuk vret, guri vret. Kjo është puna”. Pastaj ajo ikën në errësirën që ka nisur të pllakosë oborrin e saj. Janë me dhjetëra rastet e aksidenteve në këtë mal të frikshëm. Hapat e saj që bëjnë pllaq-plluq mbi shtgune përbaltur dëgjohen edhe për pak sekonda. Pastaj, rreth nesh rrotullohet heshtja dhe serioziteti i fjalëve që porsa kanë dalë nga goja e një fëmije të pjekur para kohe. Ca më lart takojmë edhe Aldën, motrën e Klodit. Tani është rritur dhe ka hedhur shtat. Na përshëndet me të njëjtën buzëqeshje si para tre vjetëve, dhe pastaj shpejton të shkojë lart, atje ku ka kovat me krom. Ka ardhur koha për të peshuar dhe për të marrë lekët e ditës. Në gjysmë errësirën e muzgut hijet e fëmijëve duken si disa figura imagjinare që sillen rreth një asgjëje. Në fakt ky është momenti më i rëndësishëm i ditës. Pagesa e një fëmije shkon nga 600 deri në 1000 lekë. Kjo varet nga trupi i secilës “milingonë” të vogël. Në këtë rast buçkot tona janë më me fat.

Te Zarja

“…Bashkë me Nexhmiun vazhdojmë të ecim përmes barrakave të varfëra. Në pragun e njërës prej tyre, një fëmijë, afër një vjeç, po luan i patrazuar me një… mashë të madhe. Është e vetmja lodër që ka. Mashën, që e përdor herë pas here e ëma për të trazuar urët e zjarrit në sobë, djali e përdor si lodër. Nuk është mësuar të shohë kaq shumë njerëz njëherazi, ndonjë prej të cilëve edhe me një palë mustaqe, kështu që në fillim ia shkrep një goxha të qare, që na le për pak kohë jashtë banesës së thjeshtë ku jetojnë Skënder Përkola dhe e shoqja, Zarja. Skënderi ka qenë minator. Zarja vuan nga astma. Mbahen vetëm nga ndihma sociale…. Mbi sobë dallojmë drekën. Një bukë, që pret të piqet dhe një si lloj lëngu, që pretendon të jetë supë, i përbërë vetëm nga ujë, pak vaj dhe disa copa domate të prera trashë. Djali i vogël ka pushuar së qari. Madje ka nisur të vërë lehtësisht buzën në gaz. Është një qeshje me frikë, sikurse është zakonisht buzagazi i trishtë i varfërisë…”. Kështu patëm shkruar në qershor 2007. Tani ai djali i vogël – Ergys quhet - nuk qan kur na sheh. Tani është më i madh. masha, lodra e tij e parë është ende në skaj të sobës ku po ziejnë fasulet. Njësoj si tre vjet më parë, buka, ende e paarrirë, pret të bëhet gati që të futet në furrë. Asgjë nuk ka ndryshuar në familjen e Përkolajve, as frymëmarrja e rëndë e Zares, as mobiliet e vjetra, as shikimi i përhumbur dhe i pashpresë i të shoqit… Mbase vetëm batanijet e vjetra janë ngrënë edhe më. Një nga vajzat po bën detyrat në skaj të odës.

Ergysi, miku ynë i vjetër, tani ka një lodër të re. Është karroca që ngarkohet me gurët e shtogut. Njësoj si të tjerët, si të gjithë fëmijët e kësaj lagjeje të trishtë edhe ai pret që të shkojë me shokët lart në malin përbri shtëpisë së tij të vogël. Lodra, ëndrra, libra, të gjitha janë të ndaluar për fëmijët e “malit që s’bëzan”. Atyre u duhet vetëm të rriten sa më shpejt, aq sa të bëhen të aftë të mbajnë mbi shpinë peshën e rëndë të varfërisë.

Befas shuhen dritat. Sheshi qendror i Bulqizës përflaket nga fishekzjarrët. Po festohet për heqjen e vizave. Vetëm disa orë më parë është dhënë lajmi i gëzueshëm. Nuk jemi shumë larg sheshit, por këtu fishekzjarrët e festës kush e di sepse na duken më të largëta. Këtu askush nuk e vret mendjen për këto punë. Për ta me viza, pa viza jeta ka pasur të njëjtin ritëm, madje edhe të njëjtën ngjyrë. Atë gri, që është ngjyra e malit nga ku buron vetë ekzistenca e tyre.

Shkolla ha pare, mali sjell pare!

Qershor 2007

“… Jemi në familjen e Hamit Balliut. Mjeshtër shpërthimesh, ka punuar 19 vjet me radhë në galeri, derisa ndodhi një aksident i rëndë, ku desh la jetën. Njëri sy i tij është i mbyllur. Tjetri, i vetmi që sheh, rrotullohet me një gjallëri të pazakontë nga të gjitha anët. Familja Balliu, e përbërë nga dy prindërit dhe gjashtë fëmijët jetojnë kryesisht nga pensioni i invaliditetit të Hamitit. 10.5 mijë lekë, kaq paguhet një sy i humbur në minierë. Bashkëshortja e tij, e ardhur këtu nga Ura Vajgurore, jep gjak çdo muaj. Ja ku u shtua edhe një 4 mijë lekësh tjetër. Pastaj u vjen radha fëmijëve, dhe në radhë të parë bufes që kemi takuar në fillim. Ajo tashmë është specializuar në mbledhjen e mineralit. E di që me të prekur që ky gur bën dhe ai tjetri duhet flakur tutje. Vajza e ka lënë shkollën. Familjes i intereson më shumë që ajo të gërmonte në malin përballë sesa të shkonte përditë me çantën e librave në shkollë. ‘Shkolla ha pare, mali sjell pare’, thotë minatori me një sy, ndërsa ‘Buçi’, sikurse e quajmë tashmë të gjithë, vazhdon punën e patrazuar. Sa kohë që nuk jemi nga ata që blejnë mineralin, asaj nuk do t’i bëjë përshtypje asgjë tjetër. Nga një portë e hapur aty pranë dallojmë stopin e një makine relativisht të shtrenjtë, që është parkuar në anë të një grumbulli me mineral. Stopi vetë kushton të paktën nja dhjetë herë më shumë sesa ai grumbull gurësh të errët…”.

(Fatos Baxhaku, Gur, “Papirus, Tiranë 2008).