Istref Haxhillari: Vallja e kapedan Fordinës

Istref Haxhillari

 

Vallja e kapedan Fordinës

 

(Tregim)

 

Prej një jave dielli i fshihej Shkëmbit të Shqiponjave. Suferina luante melodinë e harlisur të përvitshme, grabitqarët e hapësirës nuk guxonin të dilnin nga guvat. Era përplasej egërsisht mbi gurin gjigand, e rrihte nga të katër anët në rrethim fatal, të tërbuar. Fishkëllima e shtrëngatës tingëllonte pa pushuar ditë e natë.

Strukur në shpellën e madhe me përthyerje të frikshme stalakmitesh, ikanaku vështronte kuturu kredhur në pështjellim mendimesh dhe ndiesish të ngatërruara. Kohën e çmonte me dritë dhe terr, shpesh mëdyshej nëse fekste mëngjesi apo ndehej mbrëmja.

 Braho Fordina ngriti sytë. Prijësi dremiste i qetë me kokën futur mes krahëve. Mashkulli më i madh i lukunisë grabitqare e mori kreun e tufës me luftë. I vjetri, drobitur nga vitet, nuk e linte vendin e parisë së grigjës, sfidanti duhet ta meritonte. Mbrëmjes vonë, në dritën e argjendtë të hënës, soditi përleshjen e pazakontë me sqep e thonj, pendët shpërndarë në ajër si gjethet e panjës në vjeshtë dhe koloninë çuditërisht indiferente. Dhjetëra shqiponja kacavjerrë përreth majës së shkëmbit gjigand pastronin pendët dhe hidhnin sytë pjerrtas mbi kundërshtarët e kreshpëruar. Goditjen e fundit prijësi i moshuar e mori në ajër përmbi kokën e Brahos. Aty dha frymën e fundit dhe u përplas në pikiatë dhjetë metra larg tij. Tjetri e ndoqi në tokë, i erdhi rrotull me krahët e hapur i gjakosur. Vështroi i habitur njeriun mbështetur përfund ahut të madh dhe fluturoi drejt grumbullit. Brahua dalloi sqepin e trashë të kthyer si hundë dhe njollën e kuqërremtë në krahun e majtë të fitimtarit. Njohja e parë me Prijësin e ri i la përshtypje të veçantë. I donte trimat, i nderonte përmbi të gjithë sipas traditës së lashtë të vendit.

Ditët që erdhën u panë disa herë. Sa afrohej njeriu, shqiponjat zhurmonin të egërsuara. Aty kishin vezët, të vegjëlit, shtëpinë. Kur u rrek të ngjitej në shpatin jugor, mori goditjen e egër pikërisht nga Prijësi. Arriti në kohë të lëvizte kokën dhe mbrojti sytë. Sqepi iu ngul në shpatull rrëshqanthi, copëtoi gunën, e gjakosi. I hutuar u struk rrëzë ahut në zgavrën e hapur nga egërsirat dhe mbylli derën, thurur me degë të forta lajthie. Të nesërmen nuk bëri asnjë përçapje. Vuri me nge leqet.

Gjysmën e lepurit të egër zhyer me gjak e la përpara derës. Shqiponjat vështronin me kërshëri nëpër karakollet e gurta. Prijësi fluturoi nga maja e shkëmbit, qëndroi degës së ahut përmbi gjahun dhe shikoi hakërrues njeriun. Zbriti në tokë, bëri hapin e parë, të dytë, burri nuk lëvizi. Atëhere u hodh me kërcim të gjatë, rrëmbeu mishin ndër kthetra dhe u largua triumfator. Fitorja u përshëndet nga tufa e grabitqarve fluturues me klithma të mprehta shurdhuese.

Mëngjesin e një dite të kthjellët pranvere, e la gjahun, dhelpër të vogël kuqalashe, afër këmbëve. Kur shpendi i shpupurisur u step tre hapa larg, ia zgjati miqësisht. Prijësi u afrua me ecjen e çuditshme prej çalamani krahëhapur, i gatshëm të ngrihej në ajër. Binin në sy këmbët e plota si qafa mjellmash, kthetrat ngjyrë bronzi dhe koka e brymtë. Zogu e mori gjahun qetësisht dhe u largua ngadalë kokulur pa asnjë shenjë fitimtari. Më pas nuk ngurroi, e përlante mishin nga dora e njeriut. Dy muaj zgjati loja që farkëtoi miqësinë e çuditshme si rrallë tjetër mes gjallesave në botën e çartur.

 Afërsia mes njeriut e shpendit mori formë kur ikanaku pa përvojë u strehua në Shkëmbin e shqiponjave, i vetmi vend sigurie në hapësirën përqark malit Kozic. Prijësi e donte më shumë nga sa duan njerëzit njëri-tjetrin. Syri i shqiponjave pikaste lëvizjet fshehtarake të ndjekësve në largësi të mëdha. Brahua dëgjonte klithmën e shqetësuar të zogjve në çdo cep të pyllit. Me kohë mëtoi nëse rrezikohej prej njerëzve apo kafshëve të egra. Nga njerëzit mbrohej përkrye shkëmbit në shpellën e stalakmiteve, egërsirave u fshihej në guvën e ahut.

 Muajt e dimrit ushqeu koloninë e dobësuar nga të pangrënët. Grackave të ngritura mjeshtërisht binin lepuj, dhelpra, dhi të egra, thëllëza. Darka e shqiponjave asnjëherë më parë nuk shtrohej kaq e bollshme. E përshëndetnin ardhjen e tij me krakëllima të buta miqësore. Verës u mahnit nga çfaqjet e hatashme të tufës. Orë të tëra ngulte sytë në kopshtin zoologjik të reve ku miqtë fluturues zhvendoseshin midis koka shtazësh të përçudnuara shtresave të bardha e lejla në perëndim të diellit. Vjeshtës shqiponjat morën pamje të këndshme lozonjare, përkundër natyrës së tyre egërshane. Zgjatnin qafën, mprihnin sqepin e metaltë nëpër gurë, barisnin si mbretëresha shesheve shkëmbore. Drita e bardhë binte mbi sqepat e zinj shkëlqyes, puplajat farfuritëse dhe krahët ngjyrë çeliku. Brahua nuk ngopej me pamjen këndellëse.

I vështroi me kërshëri nga afër dhe u habit; ato kishin fytyrë. Të gjitha gati njëlloj e prapë aq të ndryshme. I ndërmendën gratë e fshatit mbrëmjeve kur tirnin lesh me furkat e gjata dhe mbanin nëpër gojë njerëzinë.

-Oh, plaka Mine, - i regëtiu njëra me qafën e gjatë të bardhë, puplat e imëta në trajtën e bashkave të leshit, sqepin e kërrusur si hunda e saj. Ecja e ngadalshme, çalthi nga këmba e majtë, i solli të gjallë anenë.

Ja dhe Tina me Ritën mendjelehtë shikonin mospërfillëse një mashkull shtatmadh që ngrohej me nge shullërit plloçak. Gjeti mjaft të njohur të tjerë mes shqiponjave. U gëzua sikur të dashurit e tij, shndërruar në zogj, e shoqëronin në ndërmarjen e vështirë.

Sundimtarët e ajrit shfaqnin ndjenja delikate herë të ëmbla, herë të serta kur shoqëroheshin në grupe të vogla dhe çiftoheshin. Kujdesi për të vegjëlit shpalosej në trajta të holla, që nuk i pati vënë re asnjëherë te njerëzit.

Shpesh sytë e Braho Fordinës i rrëmbushnin lot malli. Kujtimet e sulmonin si dallgët e Shkumbinit pranverës, kur ujrat teptisin me zhurmë brigjeve të thepisura. Jehona sillte zërat e njerëzve ashtu si puthjen e erës me drurët e pyllit, kundërmimin e athët të eshkëtirës, zukatjen e bletëve nëpër foletë ngritur në gjoksin e shkëmbit. Me zor i përballonte, luhatej shpesh nga një gjendje në tjetrën. Trimërinë dhe mallin drithërues i kishte emocione binjake në ndërkëmbim të vazhdueshëm. Përmes vetmisë së gjatë, kredhur brenda vetes, shquante hollësira të hershme. Në rrethana të zakonta as do t’i shkonin nëpër mend.

Në dasmën e vëllait të madh, Sokolit, hodhi herën e parë vallen dyshe mokrare. Xha Meti ia mësoi një dimër të tërë mbrëmjeve në lëndinën e tërfilit. Lani e mbante dhe djersët i shkonin çurk.

-Të shkon kapedan, - i tha plaku.

Vallen e luajtën në lëmin e shtëpisë, veshur me rrobat e traditës; fustanella të bardha borë, këpucë të lehta, takiet e leshta. Dasmorët u mahnitën. Valltarët e rinj nuk kërcenin, po fluturonin duke kënduar:

“Plot molla lule të bardha…”

Aty pikasi sytë e lotuar të Shqipes dhe dritëzën e ëmbël të virgjërisë së shtatit. Vajza u lebetit nga përdredhjet e frikshme, lëshoi një “oh” kur mbaroi. Brahos i mbeti koka andej. Si nuk e pati vënë re më parë? Ajo aty kishte qenë gjithnjë.

Atë ditë u pagëzua me nofkën Kapedan, askush nuk e thirri me emër. Kapedan i valles e i këngës; dasmat nuk bëheshin po të mos ishte ai dhe Lani.

Tundi kokën, shkundi përhitjen e kohës së lumtur. Hodhi sytë e ngashëryer përmbi fshatin e mbuluar nga tymnaja e thëllimit dhe dëbora lëbyrëse.

-Oh, Zot! - gulçoi i ligështuar.

Vegimet e ditës i kontrollonte, po ëndrrat e ujshme të natës e sfilitnin. Dendur shfaqej Shqipja e menduar me sytë e zjarrtë dhe brengën e zezë në shpirt.

-Përse? - e pyeste natë për natë.

Ai e shikonte dhe s’ngopej.

-Ti e di, - përgjigjej.

-Ç’fitove?

Mendohej po nuk gjente rrugëdalje në qerthullin e hamendjeve të terrta.

Thellë shpirtit, si imazh që zhduket e s’kapet dot, vazhdonte të regëtinte shpresa. Ndoshta do ta shihte edhe një herë. Sa e sa gjëra ndodhin në jetë!

-Gjallë a vdekur? - pyeste çupa fatkeqe dhe kullohej së qari.

Zgjohej i lemerisur, thërriste, përpiqte pëllëmbët pas faqeve të gurta. Prej dhjetë muajsh nuhaste lirinë. Shkaku i fatkeqësisë, dëshira e të qenit i pavarur dhe zot i vetes, i shfaqej sqimatare e avullt, sfidë e mjegulluar forcash të errëta.

-Vërtet ç’fitova? Përse vlen kjo arrati e mallkuar? - hungëronte nëpër shpellë.

-Emri yt qarkullon gojë më gojë, - i tha verën e shkuar Lani, - thonë se je me krahë e fluturon.

U gëzua, gjeti njëfarësoj përgjigjen e pyetjes, që e mundonte prej kohësh.

-Krahët e shqiponjave, - ia ktheu i tjetërsuar, - nuk më zenë dot.

E ndoqën këmba-këmbës. Në vrundullin e ndeshjeve sfilitëse, përndjente se shkëmbi gjigand i pingultë ishte shpëtimi. Shqiponjat ndienin afrimin e të huajve shumë kohë përpara. Nuk donte të largohej prej aty, ku shikonte shtëpinë në kohë të mirë, nxirte mallin përvëlues.

Planin e bloi gjashtë muaj rrjesht. Kuturisi të shpinte gjer në fund përçapjen çmendurake, në dukje e pamundur. Rifilloi ngjitjen me sytë nga shqiponjat. Mësuar me dredhitë e njerëzve, dyshonte te miqtë e rinj puplorë. Ua nguli sytë një copë herë, vardisur përfund shkrepit. Prijësi sodiste qetësisht, ndërsa kolonia mospërfillëse merrej me punët e saj. Shumë shpejt u bind në paqen e heshtur. Sundimtarët e ajrit nuk e trazuan njeriun me gunë, e konsideruan pjesë të tyre. Pas orvatjesh të pabesueshme, arriti shpellën e madhe mbushur me stalakmite.

Streha e Braho Fordinës nuk arrihej nga njerëzit. Në ndjekjet e përsëritura gjurmët humbisnin rrëzë shkëmbit. Askush nuk besonte se mund të kacavarej rrëpirës së thiktë. Po ai,  rrezikuar në çdo hap, ngjitej e zbriste sa herë ja donte puna. Ftohtësira dhe forcat e ndjekjes e bllokonin me ditë të tëra. Rrethimi i fundit në fillim të janarit, e detyroi të ngjitej. Kërkuesit u larguan nëpër muzg, po cikna behu papritur natën, veshi me akuj të pakalueshëm shkallët e pjerrëta prej gurësh të dalë. Brahua mbeti në shpellë. Po ta shikonte dikush nuk do të besonte se në atë masë të madhe mbuluar me lesh të zi dendurak, ku shkëlqenin sytë e skuqur nga e ftohta, fshihej njeriu. E shumta arushë, vardisur shkrepit për të dimëruar.

 Janari e izoloi më gjatë se çdo herë tjetër. Kapërceu muaji mbyllur në çarkun e lartësisë. Tri ditë më parë Prijësi gjuajti  një lepur. Pasi u ngop lëshoi pjesën e mbetur në shpellë. Brahua i futi një purtekë shkoze, e ngeci mes shpatullave në dy furka lisi përmbi prushin e kërcunjve të ahut. E rrotulloi ngadalë derisa u përzhit. Preu një copë gjysmë të pjekur, e përtypi me nxitim i babëzitur. Ditë të tëra pa futur asgjë në gojë veç ujit të stalakmiteve dhe dëborës.

Me buzët e lyrosura ngriti kokën nga strofulla prej guri.

-Pa ty do të kisha vdekur, - i tha mikut të murmë me sqepin e kthyer dhe kthetrat e hirta qarkuar rrënjës së gjembariut.

-Kra, kra, - u dëgjua krakëllima dashamirëse e shpendit sikur të kuptonte saktësisht fjalët e njeriut.

Mëlçinë e përzhitur ia zgjati me shkop. Zogu e çukiti përkitas. Brahua qeshi. Shqiponjat nuk e donin mishin e pjekur.

Tri javë pas ngjitjes së parë në shkëmb ia behën sërish ndjekësit. Dëgjoi alarmin e kolonisë së shqiponjave shumë larg masivit të gurtë mes pyllit, pastaj grupin e njerëzve të armatosur e vëzhgoi nga shpella e stalakmiteve si tufë ujqish të uritur. Mori nishan, qëlloi me dorë të sigurt. Rënkimi i të plagosurit dhe zhurma e armës i vuri në panik njerëzit me uniformë, që rrekeshin të shkoqisnin nga vinte rreziku. Krisma e tjera boshatisën sheshin përfund shkëmbit. Të vrarin, djalë të ri jo më shumë se njëzet vjeç, e braktisën. Sytë e hapur bojë deti vështronin ende përqark të habitur.

E mbështeti pas trungut të ahut. Shpendët vështronin pa reshtur. Kur dita u davarit dhe muzgu zaptoi hapësirën, Prijësi u krodh fluturimthi. Me goditje befasuese të sakta i nxori sytë. Brahua u largua i lemerisur në thellësi të pyllit. Lukunia e përlau trupin. Kockat e zbardhura shkëlqenin në dritën e hënës. Grabitqarëve me pupla u shijoi së tepërmi mishi i njeriut. Braho Fordinës i hipën të ngjethura nga llahtari.

Vuri kapelën e të vrarit dhe ngriti kokën majës së shkëmbit. Instiktivisht ndjeu armiqësinë e tufës, zhurmimin e mbytur të shqetësuar. Më shumë për të kaluar kohën ia veshi herë pas here uniformën trungut të bredhit në përmasat natyrore të njeriut. Shqiponjat prisnin rastin, sulmonin viktimën gjithënjë në vendin ku duhet të ishin sytë, pastaj e shkalafisnin.

Sa herë e sillte rasti merrte ç’linin ndjekësit, kapela, xhaketa, rripa lëkure. I hidhte përfund shkëmbit dhe shikonte me kureshtje sjelljen e lukunisë. Pas përgatitjes me lëvizje ritmike të krahëve dhe trokitje mbi gur, suleshin pingulthi copëtonin trofenë.

 Brahos i shkëlqyen sytë. Nuk ishte i vetëm në betejën e gjatë, të ashpër.

Nga lartësia e shkrepit soditi pyllin, shtrirë në këmbët e tij si teatër natyror, qarkuar nga shpate të përndritshme shkëmbore, rrëzuar me qindra metra breg pas bregu deri në ultësirën e Shkumbinit. Prej aty shikoi për herë të parë, si me një të rënë peneli mbi letër, fshatrat njëri pas tjetrit fundosur dëborës së dimrit.

E mahniti Kozici me drurë të dendur, shpërndarë në çdo cep. Nga shpella e stalakmiteve peizazhi rrezatonte madhështi dhe nur mahnitës. Pylli rritej lartësi pas lartësie në garë me retë, mbulonte malin me qilim të blertë deri afër shkëmbit. Drurët e vjetër qindravjeçarë vishnin sipërfaqe pafund. Ahet mbushnin shpatet më të thepisura deri brigjeve dhe çukave të thikta. Mbi cepat, gungat e shkallinat e poshtëme renditeshin grupe pemësh më të ulëta. Faqeve të rrafshëta toka e butë mbështillej nga një petk i ngjeshur shkurresh e barishtash, gëmusha shkoze, lajthi, dëllinja. Përmbi kokat e tyre ngriheshin trungjet e lisave viganë me kurorat që pluskonin në ajrin e kthjellët. Poshtë Shkumbini, që bashkonte ujrat e veta me përrenjë përreth, buçiste me potere. Nga një grykë e zezë plot mjegull shtillej si fill argjendi dhe shkëlqente me barkun kthyer diellit.

Pa me habi ujqit, dhelprat, lepujt, dhitë e egra, që vërtiteshin si qerthull i pambarimtë në ndjekje të njëri-tjetrit. Nga çatia e pyllit rabeckat, korbat dhe mëllenjat pis të zeza hovnin me qindra në grumbuj të mëdhenj. Mbulonin qiellin me napë të errët ndehur përmbi tokën e gjethëzuar, pastaj këputeshin një nga një si gurë në kërkim të ushqimit. Thëllëzat bënin fole në pemët më të ulëta. Ngado barisnin fluturat. Prej këtej kasollet e bagëtive kërcënoheshin çdo natë nga arinjtë dhe kopetë e ujqëve. Dhelprat vetmitare mësynin qymezet e pulave.

Afër mesditës zhbiroi me tejqyrë shtëpinë e tij, folezë e vogël lyer me të bardhë. Pushoi dëbora, doli dielli i hirtë mbi majën e malit. Përmes atmosferës së kthjelluar mundi të dallojë njerëzit tek barisnin udhëve, të vegjël si milingona. Të rralla ditët e tejpashme kur sodiste me qartësi të tillë. Pamja e fshatit me njerëzit e afërm e zhytën në kujtime, më së shumti pelin të hidhura.

Me dhimbje ndërmendi arratisjen e bujshme, të nëmur; veshët i buçitën nga britmat, ulërimat, zhurmat e armëve. Dhjetëra njerëz të armatosur grumbulluan burrat në sheshin përqark manit. Pas këmbimit të fjalëve pa krye, taksidari i egërsuar e zuri për gryke të atin, zgjedhur i parë në fshat.

-Nxirni bereqetin e fshehur, - tha me kërcënim.

-Nuk ka bereqet të fshehur, as të pafshehur, - mezi u përgjigj plaku.

-Shteti mbahet me detyrimet tuaja.

-Kur s’ka nuk merr as mbreti, - psherëtiu me keqardhje kryetari i fshatit.

Taksidari e vështroi vëngër. Ky burrë i vjetër, i gjatë si shkop tallej me qeverinë.

-Ka edhe mënyra të tjera, - hungëroi.

Tjetri ngriti supet i habitur.

Ndihmësi i taksidarit, një burrë i egër me mustaqe të shpëlara, e shtrëngoi plakun sa i dolën sytë, e përplasi pa frymë përtokë. Brahua iu qas të atit, po një shkelm i fortë ia solli mendjen vërdallë. Iu mbajt fryma, rënkoi i ndërkryer. U ngrit me shpejtësi, nguli thikën e harkuar në barkun e kërcyer të mustaqelliut tinëzar, në aq pak kohë sa të tjerët nuk arritën të bënin lëvizjen më të vogël. Gjysmë i shkalluar, pa përfillur rrezikun, i vuri tehun në fyt taksidarit. Nga  të gjitha anët iu drejtuan armët e mbushura.

-Thuaju të hedhin pushkët, - ulëriu

Tjetri e pa veten në thonjtë e djalit shtatmadh si ndonjë div. Thika i gërvishtte qafën,  gjuri i Brahos e torturonte në fund të barkut.

Të dërguarit e qeverisë u larguan, po lanë ankthin e zymtë.

Fshatarët mbajtën frymën. Brahua qe çmendur. Të prekej shteti!? Askush nuk mund të hahej me të, aq më pak një fshat i vetmuar. Pleqtë s’mbanin mend të turpërohej kështu fuqia e shtetit. As në kohën e mbretërisë nuk pati ndodhur. Shumica, veçanërisht besimtarët e moshuar dhe bestytët më të rinj, pandehën se djali ngriti dorën kundër Zotit.

Me trupin e gjatë, mustaqet e zeza ngritur përpjetë, duart muskuloze dhe ballin e lartë, Brahua u mbështet në trungun e manit. Shpërfilli gjykimet e heshtura. Thika i vajti në kockë dhe gjaku në tru, bëri atë që duhej.

-Kush dëshiron le të më ndjekë, - tha me të butë.

Njëmbëdhjetë djem iu bënë shokë.

-Këtej rrotull, - u foli me të mirë burrave, kthyer në statuja të ngurosuar rrotull manit.

I ati e përqafoi me dhembshuri.

-Bir i babait, - e puthi përmes lotëve.

Pas një muaji fshatin e përmbytën forcat e armatosura. Ndjekësit iu qepën këmba-këmbës. Në përpjekjen e parë u vra Sokoli. Trupin ia sollën në fshat, e masakruan në sy të njerëzve. I ati plak nuk duroi thikat mbi trupin e djalit të vrarë, vdiq atë ditë në mbrëmje. Mori me vete në varr brengën e hidhur të lemerishme.

Ndjekja në thellësi të pyllit u përsërit, po djemtë shpëtuan.

Emri i Brahos u përhap me shpejtësi si shiu thatësirës stërgjatë verës së nxehtë. Fshatarët e shihnin me shpresë flakëzën e re.Taksat u merrnin frymën. Shteti nuk u besonte, i kërcënonte gjithnjë e më shpesh.

Shumë shpejt revolta përngriti qeverinë.

Braho Fordina e ndieu më tepër se sa e kuptoi gjëndjen e koklavitur. Do të përmbysnin gur mbi gur t’i kapnin, kundërshtia nuk kishte të ardhme. Mblodhi shokët e mbetur. Me leshrat e gjata, trupin kaba dhe zemrën copë qëndroi gurit plloçak si sofër.

-Ikni, - u tha, - më kërkojnë mua, ju nuk jeni fajtorë. 

U larguan të gjithë atë natë. Kur mbeti vetëm u strehua në Shkëmbin e Shqiponjave.

Jetonte me mish gjahu dhe vezë shpendësh. Ushqime i sillnin rrallë kur firaksnin ndjekësit. Koka e tij paguhej shtrenjt.Nuk ishte e lehtë të ndihmoje kundërshtarin e qeverisë; spiunët përgjonin.

Nguli sytë i trishtuar në hapësirën tej shkëmbit.

-Dhjetë muaj, - mendoi, - nuk u mërzitën?

Mugëtira erdhi përnjëherë pis e zezë. Bashkë me natën behu sërish shtrëngata, nisi këngën vajtuese era e lartësive, e vetmja muzikë e lartësive.

-Eh, or mik, si do të vejë filli? - iu drejtua Prijësit.

-Ti nuk je si ata, - i tha dhe bëri me dorë andej nga duhet të qenë ndjekësit.

E bëri zakon të fliste me zogun çdo natë derisa e mbërthente gjumi mbështjellë me gunën e dhirtë. Thurte plane, shpesh ëndrra me sy hapur, kërkonte mendimin e aleatit murrash me njollën e kuqërremtë në krah.

-Krra, krra, - zgjati kokën zogu, pastaj mprehu sqepin në cep të guvës.

-S’i thonë shaka, luftë me shtetin, - u mburr Brahua.

Prijësi i shqiponjave futi kokën mes krahëve.

-Të flihet, - i tha me qesëndi, - sa gjumash je?

Mbrëmja krodhi në gjysmëterr shpellën. Majat mavi të maleve tërë rrudha, mbuluar me dëborë, vizatoheshin në horizontin e zbehtë ku endej akoma pasqyrimi i muzgut. Në qiellin e errësuar yjet e rrallë nxirnin kokën midis reve të zeza. Zotëroi heshtja. Vetëm suferina vazhdonte këngën e mërzitshme të njëllojtë. Diku nga perëndimi ndriçimi zvetënues i diellit të padukshëm rrinte varur mbi pyll. Me dritën vezulluese të valëzuar drithëronte krejt botën e përçudnuar nga thëllimi. Kur u shua e fundmja regëtimë drite, qielli erdh u bë ngjyrë jargavani e blu, terrina pushtoi vendin. Tutje pyllit tretej muzgu vagëllues, hija dendësohej gjithnjë e më shumë. Sytë iu mësuan me zor në gjysmëerrësirën larushitur  nga e kuqërremta e flakëve.

Afër mëngjesit e zunë dridhmat, mbërdhima i hyri në palcë.

-Buisi shkurti, - tha me vete.

Në fshat shkurtin e quanin muaj të zi.

 Rregulloi kërcunjtë, i fryu prushit të shkrumbuar. Dëbora pushoi. Në lindje u ravijëzuan turbull grumbuj resh ngecur në qafa malesh. Dita, në agun e saj, hapte udhë përmes të çarave të qiellit. Dalloheshin vagëllimthi drurët mbuluar me shapka dëbore. Gremina të hatashme misterioze vizatoheshin përreth në formë njollash të zeza. Mjegullat, përdredhur si gjarpërinj, zvarriseshin nëpër rrudhat e trasha të shkëmbinjve të afërm sikur  ndjenin të frikësuara afrimin e ditës.

.Pas pak gdhiu, pushoi era, furtuna reshti. Zgjati kokën, vështroi qiellin e kthjellët pa dëborë. Nën dritën e ftohtë dimërore derdhi shikimin i mallëngjyer mbi pamjen e mrekullueshme të agimit. Hyrja e zgavërt fuste me zor përflakjen kaltëroshe. Re pluhuri drithmonin mes mbeturinave të zjarrit.

Formacioni i përbindshëm shkëmbor i shpellës, granit i lëmuar përgjatë kohës së pamatë prej erës dhe shirave, ngrihej frikshëm nga thellësitë. Shndriste në një të kuqe të kërmëztë bakri, a thua  guri pati marrë flakë dhe prushitej nga të brendshmet e tij. Në zbardhëllimin e mëngjesit i dukej sikur mes flakëritjes së kontureve të pyllit dallonte njerëz e kafshë që fërgëllonin.

Ndjeu gëzimin e lirisë. Në pritje të zbutej akulli nën diellin e leqendisur, u vu të vëzhgonte me nge fshatin.

Afër mesditës vuri re lëvizje të pazakontë nëpër rrugë. Një flakë e madhe shpërtheu te sheshi ku lartohej mani. Nuk ndodhte të ndiznin zjarr jashtë mes dimrit. Në pranverë digjnin koskutat e misrit, barin e kalbur, mbeturinat e dushkereve. Pastronin arat për mbjelljet e reja. E mbuluan kujtime të ëmbla, vegime të shkuara, siç i ndodhte dendur së fundmi. E pa veten fëmijë tek grumbullonte ferra, rrënjë barishtesh të egra, degë të thata. Ndizte zjarr mes arës si ky i sotmi. Zemra e kallkanosur nuk duroi. Dhjetë muaj me egërsirat, pa zëra njerëzish, larg shtëpisë dhe të afërmve. Qielli i kaltëruar, ndriçimi i bardhë, ajri i kristaltë ia ngatërruan kohërat.

Uli kokoren e rreckosur të gunës. Bëri një hap në dalje të shpellës, vështroi me vëmendje shkallët e rrëpirëta. Akulli zbutej me zor, squllej ngadalë. Parandjenja të frikshme e shtynë të kuturiste. Filloi zbritjen me ngulm, rrëshqiti, nguli thonjtë nëpër gurë, gjakosi duart.

Zoti e shpëtoi nga rrokullima në humnerë.

Zjarri vazhdonte të fekste përmes xhamave të tejqyrës. Përndjeu të vërtetën e hidhur; kërcënonin fshatin.

Mbi lumin e mpakur takoi Lanin.

-Frikësojnë me zjarr, - i tha.

Braho Fordina nuk foli. Hoqi armën nga supi, shtiu pa iu dridhur dora. Shigjetat e zjarrta të plumbave çanë qiellin tejpërtej.

-Ç’bëre! - u mblodh Lani.

Tjetri i vuri dorën në sup dhembshurisht.

 

***

Gjyqi e dënoi me varje publike. U munduan të zbulonin lidhjet me armiqtë e shtetit, fijet e komplotit, bashkëpunëtorët. Nuk besonin dhjetë muaj arrati vetmitare.

-Me se ushqeheshe? - e pyetën.

-Me mish gjahu, - tha Brahua.

-Po dimrit?

Nënqeshi i habitur.

-Vendosja leqe nëpër shtigje, - u përgjigj, - ngahera ngrejmë kurthe në fshat.

-Ku strehoheshe?

-Në Shkëmbin e Shqiponjave.

Dërguan njerëz panë vendin. Ngrehina shkëmbore e thiktë u ngjethi mishtë.

-Atje nuk kacavaret njeriu, - i thanë.

-Unë u ngjita.

E shikuan mosbesues, këmbëngulja i nervozoi.

Akuza për rrëzimin me dhunë të qeverisë e çuditi.

-Me qeverinë nuk pata gjë, - kundërshtoi.

-Vrave grumbulluesin e drithit, - i thanë, - preke shtetin.

-Shteti nuk i djeg njerëzit e tij, - u inatos Brahua dhe heshti.

Tërë ato pyetje të çuditshme, pa kuptim.

-Ku s’u shkon mendja! - mërmëriti me vete i sëndisur.

Pranvera e atij viti s’u ngjante të mëparshmëve, vinte disi e vonuar. Pemët sapo  mugulluan, me zor çelën lulet e  kumbullave nëpër lugina, arrat dimëronin ende. Shkumbini flinte në shtratin e mpakur. Nga maja e Kozicit era ngjishte ca re ngarkuar me lagështirë dhe çast pas çasti fironte dritën e diellit. Vështirë të kuptoje nëse pati shkelur pranvera.

Në shesh sollën banorët e pesëdhjetë fshatrave. Njerëzit dyndeshin indiferentë, më shumë për t’u dukur. Ashtu si qindra copëza të jetës së njerëzve, prania në shesh lidhej me pëlqimin e qeverisjes. Fshati i tij erdhi vetë. Të mëdhenj e të vegjël donin ta shihnin edhe njëherë; e kishin të afërm, u dhimbsej.

Aq njerëz bashkë Brahua nuk kishte parë kurrë. Sikur vinë për dasmë mendoi i ligështuar. Në rrjeshtin e parë Shqipja e zverdhur fshinte sytë e buavitur me shami. Të ëmën plakë e mbanin për krahu. Gra të tjera qanin në heshtje fshehur, sikur turpëroheshin nga lotët.

Hodhi sytë përreth. Janë mbledhur për mua u drodh së brendshmi. E ndjeu deri në thellësi të shpirtit; vajtonin mortin e tij. Ishte dhe nuk ishte mes tyre. Frikën e vdekjes e mendonte po kurrë nuk besoi të qe kaq e llahtarshme. Asnjëherë s’kish patur si tani etje për të jetuar. Kaq shumë gjëra të thjeshta jetësore do të zhdukeshin.

Me zor mposhti plogështinë që po e mpinte.

Dikush e zgjidhi. Fërkoi kyçet e duarve, ngriti flokët e gjatë rënë mbi sy. Turma ndiqte çdo lëvizje e përqëndruar.

-Si do të prishet kaq i ri, i bukur! - pëshpëriti dikush.

-Shpirtin po ia marrin njerëzit, jo Zoti, - tha një tjetër, me sa dukej hoxhë.

-Gjynah, - mërmëriti dhe ngriti sytë nga qielli.

Në qetësinë e përmortshme u dëgjua një zë i thatë si tingull teneqeje.

-Çfarë ke për të thënë?

Djali shikoi me habi fëmijësh. E ç’mund të thoshte? Se aty në shesh një vajzë e priste? Apo sa shumë i donte njerëzit, malet, fshatin e tij? Kush nuk i dinte këto?

Vështroi përqark i mallëngjyer. Donte të merrte sa më shumë imazhe, të mos linte asgjë pa soditur çastet e fundit. Vuri re një gjethe të tharë kumbulle ngjitur në këpucë. Shikoi një copë herë fletëzën e gjorë që fërfëllinte në erë. Druante se do të shkëputej dhe fluturonte, po ajo qëndroi me ngulm kapur në një cep.

Oh, sikur të ndalej hapi i kohës, të mos vinte kurrë ai çast i tmerrshëm! Pikëllimi rritej si ortek, i shqyente zemrën.

Ngriti kokën me mundim.

-Dua Lanin, - tha.

Zbatuesi i ligjit s’e kuptoi, u mat të kërkonte sqarim, po vuri re djalin që u shkëput nga turma me çantë në dorë.

-Ky qënka tjetri, - tha me vete.

 Lani nxori nga trasta fustanellat, kapat dhe këpucët, të gjitha të bardha borë. U afrua edhe një plak thatanik i krrusur me gajde, pas tij dy të tjerë me fizarmonikë dhe daulle. Brahua i shikoi me dashuri. Harroi vdekjen. Përkëdheli me sy xha Metin, deshi ta falnderonte me gjithë shpirt; po i lehtësonte çastet e fundit.

Plaku e puthi me dorë dhe lëshoi tingujt e gajdes. Të tjerët e ndoqën.

Në mes të sheshit buçiti melodia e njohur. Brahua lëvizi këmbën e djathtë, u mbështet mbi supin e shokut, nisi këngën.

“Plot molla lule të bardha…”

Lani u përkul nën peshën e rëndë, e shoqëroi më lëvizjen e këmbëve dhe mbajti ison e këngës.

“… Hej lule të bardha…”

Pastaj Brahua kërceu përmbi kokën e tij. U drodh në lartësi, qëndroi mbi njërën këmbë të përkulur, ndërsa gjuri tjetër preku tokën. Trupi kaba rëndoi mbi Lanin. Nga rrjeshti i parë u dëgjua një “oh” e zgjatur. Brahua e shikoi fluturimthi në ajër me sytë e qeshur çapkënë sikur i bënte isharet. Pastaj u hodh përpara. Lani e ndiqte në të gjitha ato spërdredhje të holla.

-Dil i mblidh moj çupë e re, - oshëtiu zëri i djaloshit nën hijen e litarit që lëkundej me pulsin e valles.

-Unë i mbledh po s’kam në se, - e shoqëroi Lani dhe ndoqi ritmin.

Qindra njerëz përcillnin vallen e vjetër sa dheu mokrar. E kishin parë të hiqej nëpër dasma, fejesa, lindje fëmijësh po kështu nuk qe luajtur kurrë. Në shesh zotëroi qetësi varri. Sy e veshë ndiqnin magjinë e valles së Braho Fordinës, kapedanit të këngës.

Kur mbaroi, gratë dënesën me zë të lartë, nuk u fshehnë më. Përmbi të gjitha u dëgjua një zë i dridhur plake, ngritur në këmbë me shami dorës së djathtë.

                                              “Jam zgjuar apo në ëndërr

Bir të bëri nëna dhëndërr…”

 Me dorën tjetër shkulte leshrat e hirta të kokës.

-Të marton nëna me litarin, - u çorr me zë të vajtur.

-U çmend, - tha dikush.

Të tjerat e shikuan me inat.

Vajzës pa ndjenja i hidhnin ujë.

Ç’ishte kjo gjëmë? Të varej kënga, të shuhej vallja?

-Jepini fund, -  mezi u dëgjua të fliste zbatuesi i ligjit.

Zëri iu drodh dhe uli kokën.

Brahua shkoi në litar i lehtësuar si besimtarët që rrëfehen para vdekjes.

Nga degët e arrës stërmadhe përqosh sheshit u sul vërtik një shqiponjë. Njerëzit vështruan të tmerruar xhelatin e përgjakur; ulëriu dhe fluturoi nga dërrasat e trekëmbëshit. Në vend të syve, hapur dy gropa të zeza. Zogun e metaltë me sqepin e kthyer e vunë re të largohej me shpejtësinë e plumbit vetëm disa. Më pas nuk ishin të sigurt në se e panë vërtet.

Braho Fordina e pikasi Prijësin përpara se të kridhej në degët e shtrembëra të arrës. E ndjeu nga krakëllima e mbytur.