Stavri Trako: Tema e konferencës së Tiranës më 30 shtator 2010

TEMA E KONFERENCËS SË TIRANËS 30 SHTATOR 2010?

Nga Stavri Trako

stavri_trako@yahoo.com

Konceptimi  bashkëkohor i teksteve të letersisë

Pyetjet që do të shtroj në këtë ligjëratë janë:

 A flasin shqip tekstet e letërsisë së shkollës së mesme?

 Po  hartuesit e  këtyre teksteve sa e njohin dhe a janë të përkorë në përzgjedhjen e pjesëve letrare për ndërtimin e teksteve cilësore në një kohë kur në stadin e sotëm të përpunimit të gjuhës Shqipe kanë mundësi të pa fundme për hartimin e teksteve të arrira?

                             1-Gjendja -konstatim

          Janë të pakët maturantët që fitojnë  njohuri të qëndrueshme  për gjuhën shqipe , për të mos thënë madje që shumë  prej tyre nuk arrijnë të shprehin qartë me shkrim mendimin e tyre. Edhe pse ata mund të dinë të dallojnë pjesët e ligjëratës , janë të pasigurt në ndërtimin e mendimit dhe në stilin e duhur të kumtimit  të mendimit në Shqip. Me keqardhje të gjithë konstatojmë se në përfundim të shkollës së mesme nxënësit e kanë të vështirë të ndihmojnë një të huaj  për t’i spjeguar gjuhën amtare  nga që kanë një leksik të varfër  dhe u mungon saktësia në shprehjen e mendimeve.etj. Pra diçka e rëndësishme nuk shkon në mësimdhënien e gjuhës shqipe në shkollën e mesme.

2- Zgjidhjet.

           a-Përfshirja vetëm e teksteve që plotësojnë  kushtin e shqipërimit dhe përzgjedhja prej tyre e shembujve për  analizat  gjuhësore .

?shtë shqipërimi i shkëlqyer i Onjeginit  të Pushkinit  që një nga nxënësit e mij të më pyeste :A  ka qënë ndonjëherë  Pushkini në Shqipëri? Kjo për mua do të thotë që Pushkini kuptohet në Shqip fal shqipërimit të Lasgush Poradecit.

Shekulli i 21 –të duhet të thotë fjalën e tij për vlerat ,  ruajtjen  dhe pasurimin e gjuhës Shqipe. Por pa siguruar në vazhdimësi specialistë të mirëfilltë të gjuhës Shqipe, njohës të thellë  dhe shqipëruesve  të zot, gjuha Shqipe do të jetë e kërcënuar nga ky sindrom që po përjeton  sot.

Kemi vënë re, se Shqipja e ka shumë më të lehtë ta sjellë në shqip  letërsinë e lashtë  të  Homerit, Eskilit, Strabonit  apo Herodotit  drejtpërdrejt nga gjuha e tyre mëmë se sa nga ndonjë gjuhë  tjetër e madhe ku përkthyesit e kanë pasur më të lehtë për  të na i përciellë në Shqip. Kështu P.sh. Krahasoni  si  janë përkthyer në shqip dhe në gjuhë të tjera  vargjet e Odisesë së  Homerit:

Tek  Iliada ata janë të shënuara në Kapitulli i Anijeve në librin 2. Pas përshkohen  qytete të ndryshme  të  Hellespontine, poeme vazhdon:

???????? ????? ???? ???????? ???????????,
??? ?? ??????? ????????? ????????????
??? ???????????? ?? ??????? ??, ???? ?????,
??? ??? ?????? ???????? ??????????.

 Ipothos  u dha miqësi (besë) Pellazgëve shtizë-hedhes

Atyre që  Larisan   do te mbushnin e me ta do ushtonte

Ata  në krye  Ipothos  e  Pylios, t’bijtë  e Aresit

Si  dy  Lythio (Gurë) të Teutamidës Pellazge

       Hipothoos led the tribes of spear-fighting Pelasgians,
they who dwelt in Larisa with its rich soil;
their leaders were Hippothoos and Pylaios, scion of Ares,
the two sons of Pelasgian Lethoos, son of Teumanos.

[Homer, Iliad 2, lines 840 - 843]

3-Departamenti i gjuhës Shqipe të ketë detyrim ligjor  ruajtjen  e sintaksit  genetike të shqipes ,duke larguar  përshtatjet e panevojshme të  modeleve formale, sidomos të atyre të huazuara nga gjuhët e mëdha.

Tiparet më qënësore të gjuhës Shqipe janë:

1-sistemi i fleksionit i pasur (që do të thotë: përthyerjet e fjalës bëhen sipas lakimit,zgjedhimit: në vetë, numër, kohë e mënyrë) njohuri që merren në mënyrë të mjaftueshme në gjithë ciklin 9-të  vjeçar.

2-Topika (vend-ndodhja) e lirë e fjalëve në shprehjen e mendimit, kur e flasim dhe e shkruajmë atë, sepse  shqipja dallohet për ekonomi  komunikimi , lakonizmi, kur, p.sh. përdor  sakt  vendosjen  (sintaksin) në  invers  i fjalëve  për t’i dhenë medimit shumëkuptimësi. P.sh. Qytetari e do atdheun, Atdheun e do qytetari, E do qytetari atdheun ketë tipar e ka pas edhe Latinishtja).

Ky tipar,i dyti, duhet të jetë objekt studimi  dhe zbatimi në mësimidhënien e  gjuhës  Shqipe në  shkollën e mesme, sepse për nga shkalla e vështirësisë  përkon me  moshën  pjekurisë  mentale  të  nxënësit  dhe e mundshme  për  t’u përvertësuar prej tyre.

Rendi i fjalëve, në shprehjen e qartë dhe të saktë mendimit, është një prej nyjeve që duhet  të zgjidh nxënësi me ndihmën e mësuesit në këto mote të jetës së tij.

Dihet që vendosja e fjalës para ose pas tjetrës ka të bëjë jo vetëm me qëllime stilistike, por  më fort është rindërtim  sintaktik,  për të dhënë një vlerësim të ri  kuptimor, me të njejtin varg tingëllimor.

Por, në topikën(vendin) e fjalëve në fjali, lozin rol  motivet, si: stili, retorika, ritmi, theksat  e mendimit. E theksoj “mendimit –vargu tingëllimor me të cilin përciellen  ide, emocione, si dhe  qartësia e shprehjes së tij, do të përftohet   përsosja e të menduarit të nxënësve.

Mënyrat e shprehjes  së mendimit, duhet të përbëjë direkun e formimit gjuhësor të  nxënësit  në  shkollon e mesme. Për këtë arsye  teksti duhet të pajiset me njohuri specifike të zbatueshme  dhe të thjeshta për t’u kuptuar.

     4-Raporti  i gjinive dhe llojeve letrare ne tekstin e letërsisë

Për mendimin tim të tri gjinitë letrare duhet të ndihen te respektuara njëlloj në Sofrën e Dijeve të nxënësve gjimnazist .Nxënësi gjimnazist duhet  t’i ndjejë dhe t’i kuptojë në të gjitha dimensionet:  tonet, thekset, ritmet dhe topikën e fjalëve; modelet  lakonike të shprehjes së mendimit që realizohen nga këto tri gjini të  edukimit  letraro-artistik. Në këtë udhësi, nxënësit mund dhe duhet të përvetësojnë teknikat dhe modelet e shprehjes së mendimit, elegancën, fisnikërinë, muzikalitetin dhe harmoninë  e shprehjes së mendimeve të tyre, por edhe zbutjen e shpirtit  të trazuar  djaloshar /vajzëror, pse jo dhe rebel të tyre.  Modelet e topikës së fjalëve  u edukon atyre qartësinë e mendimit dhe saktësinë  e kumtimit të mendimit. Nxënësi  në mënyrë të ndërgjeshme  duhet të përdor, aty  ku duhen, thekset dhe tonet dhe kjo e ndihmon  që të ekonomizojë shprehjen e mendimit dhe të jetë i qartë për bashkëbiseduesin.

Hartuesit e  teksteve  duhet  të  bëjnë  kujdes në shmangjen e perifrazimeve te huaja duke i dhënë ato me modelet sinonimike të Shqipes.

Një  tipar i qënësishëm i Shqipes  është  dhe  qartësia  e mendimit. Dhe për ta mundësuar këtë tipar  të  mendimit  duhet  menduar  për përgatitjen e redaktoreve, nëpërmjet kurseve special për njohjen e  shenjave   diakrikitike: thekse, tone,  ritmet , mundësisht  këtë teknikë  duhet ta përfitojnë edhe mësuesit me seminare speciale. Hartuesit e teksteve , por jo vetëm ata, duhet te zotërojnë teknikat  e përdorimeve stilistike dhe sintaktike, kompozimin e shprehjeve lakonike.  Studimi i modeleve dialektore dhe atyre artistike e letrare të Shqipes  me pikësynime të qarta njohëse dhe zbatuese  është një mundësi potenciale  për arritjen e dijeve  dhe  të aftësive të duhura për këtë qëllim.

Sot, Shqipja  përvijohet në shkollën e mesme nga përsëritja e njohurive formale gramatikore  që i pëkasin një cikli më të ulët.

Në  shkollën e mesme  nxënësi, duhet  të  përvetësojë  logjikën e sintaksës së gjuhës  amtare. Për zgjidhjen e kësaj  kundërshtie  ka  ardhur  koha për hartimin dhe përdorimi e sintaksës  genetike  të  Shqipes, që  modelin pa shumë vështirësi mund  ta gjejmë  te  dy simotrat e saj të lashta, Greqishtja dhe Latinishtja. Edhe pse  për  një çast ky diskutim do t’ju duket diakronik, të jeni të bindur se nxënësit do ta duhet ta mësojnë më ndryshe nga sot stilistikën dhe sintaksën e Shqipes.

 Shqipja e shkruar e ka më të lehtë të shpreh saktë edhe emocionet fal shumëllojshmërisë pasthirmore-onomatopeike dhe natyrës së saj tingëllimore natyrore. Vështirësitë  në shkolla, ndihen në analizën  dhe në formulimin  e sintaksit të fjalive të përbëra. Dihet, se: Shqipja në këto lloj fjalish e shpreh mendimin  me  ndihmën e inversit  nga që ka prirjen për  të qënë sa më ekonomike. Shqiptarin nuk e habit fakti formal: që një fjali e nënrenditur  paravendoset,  sepse  Shqipja  është  e prirur  të vendos të parat vlerat kallzuesore të mendimit duke i dhënë  theksin logjik atij dhe pas saj vlerën kryefjalore  që formalisht  njihet  si  fjali kryesore. Dhe  këtë  e  bën  për të ekonomizuar mendimin.

          Detyra  e para  që  duhet të zgjidhin hartuesit e teksteve të letërsisë së shkolla të mesme  është rikonceptimi i njohurive të sintakës dhe stilistikës së Shqipes.

         Kujtoj këtu fjalët e Profesor Çabejt  që thotë se është i drejtë ‘’Ankimi i Herman Hirtit (Indogermansche grammati 132) që një gramatikë  shkencore e shqipes mungon. Hartimi i gramatikës Sintakso- stilistike të Shqipes  do ta bënte edhe të interesuar  nxënësin  për ta parë, të  zbatuar  në  lëndën e letërsisë, vetedijen e gjuhës së  mëmës

  Si mund të bëhet një analizë gjuhësore e një pjese letrare.

U  tërheqim vemendjen nxënësve për rrëfimin që realizohet në kohën e pakryer   të formës  pësore. Tregimi  për këdo është  i besueshëm,  sepse  kjo  kohë  foljeje  hyn te   foljet  e mendimit. Folja në kohën e pakryer  krijon  hapsira të pafundme  të mendimit  dhe  si e tillë   ka dimensione  të  pa kufishme.  Rrëfimi   shtjellohet  si  i paanshëm, i natyrshëm, interesant ,  por dhe  i vërtetë  dhe  i pa diskutueshëm. Faktet  renditen sipas  një rrjedhe llogjike   por dhe  kronologjike.

Nga ana tjetër, forma  pësore  e bën shumë interesante  shprehjen e  mendimit  sepse këto fakte  personalizohen  tek lexuesit  e tregimit  dhe  ata  natyrshëm lidhen  nga magjia  e metonimisë  nga  një gjasë  të pësuar në të shkuarën nga dikushi-personazh. Duke   e ndjerë   si  të  pakryer  veprimin ,  mendimit  i personalizuar  i lexuesit e ka  shumë  lehtë  t’ja  përqas  vetes në të tashme atë veprim  dhe  ta përvetësojë  si  një  vlerë  estetike për të ardhmen . Duke  qënë  kohë  e mendimit, e pakyera   u shkon  për  shtat   dhe  rëfimeve  fantastike , legjendave,  përrallave , orakullive   që  padyshim  për  lexuesin  moderne  kanë besueshmëri   dhe  vlera artistike.  Çdo pësim i pa kryer ,  për  mendimin,  është nxitës  dhe  lexuesi  reket  ta besoj  dhe  ta  vërtetojë.  Koha e pakryer   e foljes   i  le  vend  veprimit  dhe ndërveprimit  emocional  të  lexuesit me veprën. Pësimi ndodh  në  mendimin  dhe në  subkoshiencën  e  lexuesit  dhe  i  shndërruar  në një  impuls  biojonik  realizohet me  shpejtësinë  e  dritës . Në  mjedisin  jonik, çdo gjë është e mundur  për  t’u realizuar. Mbani mend: ?shtë e pallogaritshme fuqia e mendimit  me folje në kohën e pakryer.

Stavraq Trako
Kandidat  për  doktoraturë në Albanologji
Departamenti e gjuhës Shqipe
Universiteti i TIRANËS