Mira Meksi: Ikona flet shqip

IKONA FLET SHQIP

Nga Mira Meksi

Guri Filozofal

Kupton ai që mundet.

Sheh ai që ka sy të vështrojë.

Dëgjon ai që ka veshë të dëgjojë…

Kur ndodhesh në poçarinë e krijimit të një vepre letrare, kur i ke duart deri në bërryl me baltë krijuese dhe e di se fati yt për kohë të tëra ka për të qenë ngujimi aty, dhe ndonëse s’është aspak e lehtë, sërish ke çaste ngazëllimi të epërm, sepse me hundën në re, të ngjan vetja pak si Zotat që ngjizin botë… dhe për këto çaste të vogla ia vlen barra qiranë. E pra, kur ndodhesh në një proces krijimi dhe lëviz, si brenda një labirinti, nëpër një shumësi realitetesh, hapësirash dhe kohësh, një nga gjërat më të bukura, më të lehta dhe më çlodhëse, mendoj, është nevoja që të del ngaherë për të bredhur pas një fjale, një koncepti a diçkaje që ka nevojë të hulumtohet, të përndiqet, të zhbirilohet enciklopedive, internetit, gojëdhënave a kujtesës së gjallë njerëzore, dhe që ti e bën pa e vrarë mendjen për kohën që ikën dhe s’ke shkruar dot një rresht në kompjuter (sepse në fund të fundit ia faturon këtë shpezë dorëlëshuar kohe vetë procesit krijues dhe justifikohesh paq) dhe kur nga një fjalë a koncept a diçka që kërkon, të hapet përpara një botë e tërë, të cilën as që e kishe imagjinuar se ekzistonte…

Në romanin E kuqja e Demave rol thelbësor si nyje lidhëse për rrëfimin, luajnë murgjit e bardhë të Manastirit të famshëm të Veruela-s (manastirit ku punoi dhe jetoi romantiku më i madh spanjoll, Adolfo Gustavo Becker) në Tarazona të Spanjës, të Urdhrit të Cister-it, të cilët merren me simbolikën e ngjyrave të Ikonës dhe prej këtej dilet tek e kuqja e Onufrit tonë, interpretimi i saj etj., një nga gjërat e rëndësishme të romanit. Kështu u nisa në përndjekje të Ikonës, për të cilën mendoja se dija shumë gjëra, më tepër doja të mësoja për gjuhën e ngjyrave të saj; dhe përndjekja që s’kishte fund, u kthye në një proces të tërë njohjeje. Gjatë këtij procesi njohjeje mësova edhe për debatin mes ikonoklastëve dhe ikonografëve në lidhje me Ikonën dhe shpejt murgjit e mi të Urdhrit të Cister-it në roman u kthyen në Luftëtarët kundër harresës së Ikonës. Por përpara se të shpjegoj se përse u dhashë këtë rol të paparashikuar murgjve të bardhë, më duhet të shpjegoj se përse Ikona rrezikon të harrohet dhe më e rëndësishmja, se përse nuk duhet harruar, e ca më parë akoma, lipset të tregoj për debatin mes ikonoklastëve dhe ikonografëve në lidhje me Ikonën, - nëpërmjet tij do mundohem të sjell në vëmendje të lexuesit vetë cilësitë që përmban Ikona – apo imazhi, siç quhet ndryshe.

Ikonoklazëm, (partizanët e saj janë ikonoklastët) mund të përkthehet si “urrejtje e imazhit” dhe nga ana teologjike, bazohet në moslejimin, në ndalimin e kthimit në idhull jo vetëm të Zotit, i cili pa dyshim, mbetet i paarritshëm, i paemërtueshëm, i padukshëm, i pashfaqshëm, por edhe të çdo forme tjetër të realitetit (në qiell, mbi tokë, në ujë). Ikononografia (ikonografët janë jo vetëm ata që e “shkruajnë” ikonën, por edhe që e “lexojnë” atë) që është pothuaj “e kundërta” e ikonoklazmës merret me studimin e paraqitjes imazhore të një subjekti (personazhe të shquara, epoka, religjion etj.), por është edhe vetë kjo paraqitje. Të parët janë kundër Ikonës, të dytët jo vetëm mbrojnë Ikonën, porse hedhin tezën se ajo çka paraqet Ikona, nuk është në kundërshtim me tezën e Ikonoklazmës, përkundrazi. Sipas tyre, moslejimi, apo ndalimi për të cilin flasin Librat e Shenjtë dhe që përbën bazën teologjike të Ikonoklazmës, nuk është për imazhin, por për idhullin, është për faktin e shndërrimit të një forme a paraqitje të thjeshtë në një perëndi. Përkundrazi thonë ata, ne quajmë Ikonë një imazh që nuk pretendon të paraqesë realitetin, por t’i japë kuptim dhe ta simbolizojë atë, duke ruajtur kështu të paprekur karakterin e paarritshëm dhe të padukshëm të personit të paraqitur. Ajo nuk tregon se ç’është Zoti (e si mund ta tregojë “Atë që nuk ekziston?” (Zoti nuk ekziston: Ai Është, dhe Ai nuk është Asgjë e asaj që Ai është Shkaku). Ikona nuk tregon se kujt i ngjan Krishti apo një shenjt, ajo nuk është përshkrim, por EVOKIM. Nëse do t’i viheshim të bënim dallimin midis Ikonës dhe Idhullit, nuk do ta kishim fort të vështirë, pasi Idhulli (statuja e Athinasë p.sh. shkëlqente që nga Akropoli deri te vështrimi i marinarëve të Pireut) është krijuar për t’iu shfaqur vështrimit të njeriut, për ta tërhequr, tejmbushur dhe mbërthyer atë e në këtë mënyrë për t’i dhënë në dorë njohjen; mjafton t’i hedhësh veç një vështrim Idhullit, për ta njohur menjëherë. Ndryshe nga Idhulli, Ikona tërhiqet, shuhet, përpara asaj që paraqet, ajo është shenja e dukshme e Të Padukshmes. Fytyra apo imazhi që Ikona i paraqet vështrimit apo soditjes nuk mbyllet tek e dukshmja, por është e mbushur me të padukshme; ajo është si një derë a një dritare për të shkuar tek ajo që format dhe vështrimi rrëfejnë. Njëlloj siç ka mënyra të ndryshme për të vështruar botën, ekzistojnë mënyra të ndryshme për të “lexuar” një ikonë dhe për ta interpretuar atë. Ka lexime estetike, teologjike, liturgjike, tradicionale, por edhe antropologjike, pasi çdo ikonë është për shpirtin syzgjuar apo për vështrimin, një zbulim apo një përshfaqje e njeriut në thellësinë e tij dhe të ardhmen e tij…

“Leximi” i ikonës ka për qëllim edhe të na mësojë praktikën vizionare që i ka frymëzuar, të na lejojë të integrojmë në lëndën e ekzistencës sonë, elementet nga të cilat është kompozuar: ngjyrat dhe format që e strukturojnë, praninë e matur dhe të fuqishme, të cilën ajo e evokon me efektshmëri…

Ikona nuk përshkruan një histori (atë të momenteve të ndryshme të jetës së Krishtit apo shenjtorëve) ajo e rrëfen atë duke e interpretuar, duke e simbolizuar, duke e transfiguruar. Ajo nuk është tablo me temë fetare, është një vizion i botës së transfiguruar, d.m.th., të banuar nga “energjia hyjnore”, për të cilën flasin Gregoire Palamas dhe teologët ortodoks. Ikona është një engjëll: më shumë se një mesazh, ajo është vetë lajmëtari – ajo është vepër e një “ imagjinate kreative”. Ikona, nëpërmjet proceseve të çuditshme të ngjyrave, simboleve dhe perspektivave të përmbysura, ka si funksion hapjen ndaj transendencës. Është një shkollë vështrimi që, duke u nisur nga e dukshmja, na fut me durim tek e padukshmja – na fton në takim me “të shenjtën”

Kupton ai që mundet.

Sheh ai që ka sy të vështrojë.

Dëgjon ai që ka veshë të dëgjojë...

Këto fjalë lidhen me një tjetër mënyrë njohjeje, të ndryshme nga “mendja mashkullore” racionale, ajo ka të bëjë me një njohje të tipit profetik apo vizionar, që i përket dimensionit femëror apo intuitive (që mund ta cilësojmë si engjëllor apo oriental) të njohjes njerëzore. Ikona i përket botës së vizionit, ikonografi shkruan një “vizion” që nuk është i tiji, por ai i një tradite të ndriçuar nga tërë vështrimet që e kanë pararendur në soditjen e të Parrëfyerës; për të, ashtu si edhe për këtë traditë, ajo që “mungon” tek ikona, është Personi që i shfaqet atij që e vështron, dhe është drejt kësaj të tashme të padukshme që kthehet inteligjenca, zemra dhe format e ndryshme të adhurimit të tyre.

Ikona nuk është as abstrakte dhe as figurative, ajo është abstrakte dhe figurative. Për vështrimin “e jashtëm” Ikona konsiderohet si një objekt estetik me forma të përsëritura madhërisht të fiksuara. Në realitet, ajo nuk është një objekt i zakonshëm, qoftë ky edhe i shenjtë, por një objekt i banuar, “i subjektivizuar”. Në një farë mënyre ajo kthehet në një person që mund të bëjë edhe mrekullira kur evokohet, njëlloj si një Engjëll. Ikona është e hapur ndaj interpretimit tonë, kjo është një nga gjërat më të rëndësishme që hasa gjatë hulumtimit tim. Lufta e gjatë midis ikonoklastëve dhe ikonografëve mund të shpjerë në ndalimin e Ikonës, apo, ca më keq akoma, në harresën e saj, çka do të thotë ta privosh njeriun nga një fytyrë që na vështron, një fytyrë e destinuar të jetë tempulli i shpirtit dhe i qartësisë – andaj murgjit e mi të bardhë në roman u kthyen në Luftëtarët kundër harresës së Ikonës. Porse zbulimi në poçarinë e romanit “E kuqja e Demave” vjen paskëtaj: vërtet Ikona përkthehet rëndom “imazh”, por Heidegger-i thotë: “Emërimi ikon, që vjen nga greqishtja, ka një kuptim më të thellë, e cila i ka rrënjët te folja eiko, që do të thotë shkoj praptazi, lëshoj vendin duke u tërhequr përpara Kësaj që duhet të zërë tërë vendin…” E pra, a nuk do të ishte shumë më racionale shpjegimi i fjalës IKON, me foljen shqip IK, e cila shpreh ku e ku më mirë se folja e greqishtes së vjetër (pasi sot ajo as që ekziston në greqishten moderne) atë që Ikona shpreh: pra ik, largohu, lësho vendin? Me siguri Heidegger-i nuk e ka ditur këtë folje të bekuar e të drejtpërdrejtë të gjuhës shqipe.

Kur ndodhesh në poçarinë e krijimit të një vepre letrare, kur i ke duart deri në bërryl me baltë krijuese dhe e di se fati yt për kohë të tëra ka për të qenë ngujimi aty, dhe ndonëse s’është aspak e lehtë, sërish ke çaste ngazëllimi të epërm, sepse me hundën në re, të ngjan vetja pak si Zotat që ngjizin botë… dhe për këto çaste të vogla ia vlen barra qiranë…