Daniel Gàzulli: Rrëfime zadrimore (VI)

Daniel Gàzulli

 

RRËFIME ZADRIMORE

 

Peng dashnie për Vendlindjen

 

 

 

51. Barra si maza e tamblit

 

Simbas Kanunit, me shti afër një grueje shatzanë e me i trembë barrën, tue çue gruen me humb fëmijën në bark, asht baraz me një vrasje e ai që shtin i ka gjakun të damtuemit.

Kjo punë ndodhi një herë në Pistull, po damtuesi kërkoi gjykimin e Parotës e nuk i ndej Kanunit. Jo gjithmonë, tha ai, Kanuni ka të drejtë.

- Puna e parë, - foli Kryetari i Parotës – duhet me pa pse u gjend nusja ku u shti pushkë.

- Tash kjo ndoshta i kalon caqet e gjykimit tonë, - foli nji tjetër. – Na duhet me gjykue a i ka gjakun Ndoc Paloka të damtuemit e s’ia ka.

- Bash për këte na duhet me dijtë pse u ndodh nusja aty, - kambënguli kryetari i Parotës. – A ishte grueja tue shkue në punë të vet, a si e solli puna.

U la me thirrë si Ndoc Palokën, ashtu edhe nusën.

Pyet njenin e pyet tjetrin, Parota u bind se nusja nuk kishte qenë tue shkue udhës së madhe: Ajo po i çonte bukë atij që mandej vrau Ndoc Paloka, se ishte në gjak me të.

Doli edhe se nusja nuk po ia çonte bukën të fshehunit me leje të burrave të shtëpisë, kështuqë Parota vendosi mos me i njoh shtëpisë së nuses të drejtën e gjakmarrjes. Po të

shtinin mbi Ndoc Paloken me marrë gjak, do të binin në gjak ata vetë.

Se Kanuni, more zotni, s’ka pasë si me i pa tana gjanat si kishin me ndodhë.

 

 

 

52. Ograja a Fatimes

 

Kisha pyetë sa herë të moshuemit pse quhej ashtu ajo ograjë, po asnjeni nuk më ishte përgjegjë, sikur i bezdiste kambëngulja ime e kotë. Ma kthenin shkurt: Ashtu i thonë – dhe kaq.

Mirëpo një ditë, tue ndejë me një shok në kodrën e vogel aty përballë ograjës, kalon një plakë e tue shikue herë andej e herë këndej, na drejtohet ne:

- A e dini pse quhet Orgraja e Fatimes kjo?

- Jo, - iu gjegja shpejt unë pa shumë shpresë se ajo do të na jepte edhe përgjigjen.

- Ka qysh në kohë të turkut kjo, kaherë fort – foli plaka tue u mbajtë për shkop, sikur donte ta ngulte në rrugën e Milotëve, që ndan kodrinën me ograjën – Nji oficer i ri, që

komandantonte Sarajet, nji që me iu randë tokës, tue dalë nji ditë prej Lezhnje, rrëmben nji vajzë prej Shehri, shtëpije të sojme, Fatime i paskan thanë, e maje kalit e drejt e për në

Dajç.

Kur mrrinë bash këtu ku jam unë, vajza hidhet prej kalit t’oficerit e vetimë e në ograjë, që aso kohe ka qenë si pyllë i vërtetë.

Iu vunë mbrapa turqit, shti në pushkë me e friksue, e rrethuen ograjën anë e kand, po vajzën nuk muejten me e kapë. Ishte edhe tue ra nata e vajza nuk dukej kurrkund.

Atëherë ky oficeri komandar çoi në kambë tanë Dajçin e u tha: O ma gjeni deri nesër nadje, o ka një në ditë prej jush kam me e pre.

Dajçasorët e gjetën vajzën, po në vend që me ia dorëzue oficerit turk, e fshehen në Nënshat te Ipeshkvi, po përditë vazhdonin me kërkue në ograjë e në pyjet mbarë.

Dikur i thanë oficerit: Tash, efendi, mundesh me ba çka të duesh, po vend pa kërkue nuk kemi lanë e nuk mund e gjejmë. Si duket e ka hupë Zoti nën dhe.

Dikur edhe ai e kuptoi se ishte e kotë me shpresue ma.

Vajza ndej nandë muej e fshehun, deri sa e larguen atë oficerin diku kah Manastiri.

Prandaj edhe i ka mbetë emni Ograja e Fatimes.

 

 

 

53. Xhurdini

 

Motit të gjithë burrat dimnit vishnin xhurdi shajaku se të mbante ngrohtë. Sipër shpinës xhurdini kishte edhe një fletë jo fort të vogël e me thekë bukur të gjatë. Rrallë e hidhnin mbi krye me u mbrojtë prej shiut, se fleta e xhurdinit me theke mbi krye ishte shej i keq: e hidhnin ashtu kur vdiste kush e kur i afrohehsin shtëpisë së të shuemit, fillonin me e vajtue:

 

I mjeri unë për ty, o vëlla,

I mjeri un-o, i mjeri un-e!

 

Ishte taman nji vaj i thekshem me të ngjethë mishin e trupit.

Nji ditë vjen ky Lazër Vokrri prej Hajmeli e drejt e te shtëpia e Lacukëve. Sa i afrohet derës së oborrit, hedh fletën e xhurdinit mbi krye e ia nisë vajtimit:

 

I mjeri unë për ty, o Kin Lacuku,,

I mjeri un-o, i mjeri un-e!

 

Të çohen të shtëpisë të trumhasun, se Kini kishte shkue nadje në treg të Shkodres e menduen se ç’gjamë u kishte ndodhë. Ku qé Lazër Vokrri. Disi u qetësuen, se ia dinin lojnat e randa që bante ky Lazri.

- Lazër, more!? – nuk muejt me ndejë pa britë një grue – Çka asht kjo gjamë që po na ndjell?!

Lazri e hoq fletën e xhurdinit prej kreje e i qetë u drejtohet të shtëpisë:

- Paj ky Kini, sa herë vdes dikush, më thotë se nuk ka në Zadrimë njiqë vajton kaq bukur si ti. Ia kam dhanë fjalën se do të vajtoj edhe në dekë të tij, po unë nuk di a dal kësi

dimni, pse nuk po jam hiç mirë, e desha me e mbajtë fjalën.

 

 

 

54. Shnjoni

 

Natën e Shnjonit tanë Zadrima merrte zjarr. Dilnin fëmijë e të rijë maje kodrash e kush t’i bante vandakët e bykut ma të mëdhej, u jepnin flakë, i sillnin vrangull që flaka të hapej sa ma shumë, e dukeshin prej Nenshati në Dajç, prej Dajçi në Blinisht e kështu mbarë Zadrimës.

Nji herë, në kohë të Nemces, më kanë thanë, pra Natën e Shnjonit, dajçasorët mbetën keq. Po shikonin drejt Baqlit ku kishin ba nji flakada që me shndritë Kallmet e Mjedë.

Ata po, ua kishin hjedhë të gjithëve.

Të nesërmen u muer vesht se ai flakadani në Baqel nuk kishte qenë shrregull, po ishte djegë shtëpia i Lec Palushit, kurse tanë katundet kishin kujtue se kishte qenë shrregull Shnjoni.

- Ani, të paktën nji natë, - tha ky rrezikziu Lec Palushi – Baqli ua mbylli gojën të gjithëve.

 

 

 

55. Veshllapushi

 

Dimnit, vinin shkodranët me gjuejtë në Zadrimë; merret vesht, ata që ia kishin ngenë. Gjojë po sa të duesh. Fushat përmbyteshin prej Drinit, Gjadrit e prrojve të Anës Malit, kështuqë, sidomos lepuj e dhelpna, dimnit strehoheshin ne pyje e orgraja të kodrave. Kishte mandej edhe rosë e patë a po do.

Një tregtar kishte marrë për herë të parë në gjueti edhe të birin, që e kishte njitë në shkollë të nalta në Austri.

Ky, çizmet e lustrueme deri në rrazë të kofshëve, lëpi flokët si gratë, një veshllapush, ditën e parë e mori me bezdi gjojën. Mirëpo kur pa të atin e shokët e tij dajçasorë sa gjah

banë atë ditë, i hyni inati me vete.

Të nesërmen u mundue edhe ai me zanë shtigjet ma të mira, po tue u ruejtë ferrash e balte.

Aty kah cila, sheh një lepur të madh tek po zbret kodrës qetë qetë, e ky, pa një pa dy, merr shej e ia zbrez te dyja plumçet e të bërtet:

- E vrava! E vrava! Kam vra një lepur të madh që mos me t’u besue!

Vrapojnë gjuetarët, po çka me pa: kishte vra gomarin e Llesh Gegës.

Burrat shtangën. U vinte ma keq për kafshën e shkretë, se sa për damin.

- Ani, ia paguej unë Lleshit – tha Zekë Paloka.

Mandej, si ia nguli fort shikimin djalit veshllapush, i thotë të atit:

- Nuk ka pasë faj. Edhe ky veshët e gjatë i ka. Mos na e merr ma në gjueti, se po na e ngatrron ndoj qumshtor, se veshët të ngatrrojnë, lum zotnia.

 

 

 

56. Nuk muj me i vra

 

Gjon Gjyshani kishte tre djem e një vajzë. E vajza ishte ma e vogla. I donte djelmtë Gjoni, si i do çdo prind, po mbi vajzën e vetme nuk vinte asgja.

Po ja që erdhi nji ditë e vajza u rrit: ishte po lulja ma e bukur në breg të Drinit e përtej tij.

Nji të hanë, aty pak para mesdite, vajza kishte shkue me mbushë uji, se do të ktheheshin baba e vllaznit prej are e të gjenin në mos tjetër pak uji të freskët në atë ditë qershori me djegë edhe gurin në mal të Kakarriqit.

Kur qé, kalon atypari maje kali Matia, ai nipi i kojshisë së tyne, që e kishte ndesh edhe sa herë të tjera: shpatullat gjanë mos me e zanë dera, me perçen e gjatë të flokëve që i

lodronte mbi shpinë dallgë - dalllgë e si ar, si i mbanin asokohe flokët burrat, gjoksin gati përjashta, pse e kishte hapë krejt këmishën e bardhë si borë Cukali. I ra kotrova prej dore e u ba copë-copë. E kuqja që i përshkënditi fytyrën e bani edhe ma të magjishme se e kishte falë Zoti.

E ky Matia, që rrekej mbas Lenës qysh sa e kishte pa për herë të parë, nuk humbi kohë e po i thotë vajzës:

- Nesër nadje, kur të dalin burrat në arë, të pres te fojleta e Margegajve.

Djali e nguci kalin ma fort e u largue, po Lenës s’i pat ma zemra paqë.

U takuen të nesërmen, u takuen prap e prap, e mbas dy muejsh baba i Matisë i çoi dajen e vajzës me e kërkue Lenën për djalë.

Gjon Gjyshani i preu drutë shkurt: Edhe magjypit ia jap, e atij jo! Të kishte ardhë qysh në fillim i ati me ma kërkue, jo tash që m’i ka nxjerrë namin e zi vajzës e ma ka trullosë që, të mos e kisha të vetme, bash i kisha pre kryet!

U munduen grue e vllazën me ia mbushë mendjen, po Gjoni nuk hante pykë. E vajzës i doli hakut: Shkove ma me të, të dyve do t’u vras.

Mirëpo Gjoni i kishte ba hesapet pa hanxhinë: vajza e donte e vazhdonte me u takue me Matinë.

Si marrìa e kohës, Gjon Gjyshani kërkoi një mirditor që vriste me pare, i rrahi pesëdhjetë napolona në dorë e i tha:

- Kur të kesh krye punë me ta, ke edhe njëqindë të tjera!

Mbas dy ditësh ky Ndreca, si quhej ai mirditori, i gjet “tue kërkue mollë”, si thonin dikur, prap nën hije të fojletës së Margegagjve. I kundroi prej jo fort larg e mori shej në ta.

Po kur mori shej, desh me i pa edhe pak, e mbas kund një minuti uli pushkën: çift ma të bukur nuk kishte pa në jetë të tij e iu duk çarku i pushkës mos me muejtë me e terheqë

dy pendë qè.

U mendue e u mendue, e ma në fund u kthye te Gjon Gjyshani:

- Qe pesëdhjetë napolonat që më dhè mbramë. Nuk muj me i vra. I ka falë Zoti që me i marrë sytë edhe diellit. Mos hy në gjynah me ta – i tha e iku ky Ndreca.

Po Gjon Gjyshani e kishte mendjen tershanë: E martoi vajzën me një burrë të vej në Kallmet e Matisë nuk ia dha.

 

 

 

57. Bora

 

Dasmat, si dihet, dikur motit janë ba ma së shumti në vjeshtë, pse atëherë punët e shumta mbaronin, rakia piqej, mishi ishte ma i majm, as nxehtë e as ftohtë.

Mirëpo Gegë Martinit i erdh puna me ia marrë nusen djalit aty kah fillimi i dhjetorit.

U hipen krushqit kuajve, krushkapari deverin para vedit, kali i nusës mbas tyne, e drejt e te miku në Piraj.

Koha nuk premtonte për mirë e miku nuk i mbajti shumë, edhe pse gatitë ishte me tana të mirat me i pritë.

Sa tue iu afrue Blinishtit, filloi me reshë borë, nji borë e egër, e ftohë me të pre fytyrën, po aq e shumtë sa mos mos me të lanë me pa krushkaparin. Të veshun mirë ishin, hangër e pi dy herë, po të ftohtit u ba aq i idhtë, sa burrat filluen me u dridhë.

Nuk shkoi shumë e duvaku i nuses u ba si një mullar i vogël me borë pse ajo e mbante trupin drejt e pa lëvizë kurrnjigrimë, si të ishte e ngulun maje kalit.

Njeni prej kumbarëve, tue dashtë me i shkundë borën, ia rrëzoi duvakun nuses e ajo u shfaq me tanë atë bukurinë e saj me të marrë sytë. Krushqit shtangën. Kishin ndigjue se Gegë Martini po i merrte djalit një nuse mos me ia gjetë kund shoqen në mbarë Zadrimë, po jo se ishte asi bukurie që me shndritë përreth e me ba edhe borën me u shkri.

Kumbara u ngut me kapë duvakun, që padashtë e kishte shkelë e ishte përbaltë, e tue pa ashtu të zhyem, flet ky Vasë Filipi, një hokatar që me të ba me të dhimbtë barku prej gazit:

- Paj, në daçi me mbrri në Dajç pa u ngri si hejt e kallnorit, lenje zbulue njat nuse e të nxehena pak.

 

 

 

58. Kullota e pashkelun

 

Kishte do kohë që Leka i çonte delet larg e ma larg. Thuhej se dikush zbriste prej Kodheli e i “kulloste” me të.

- Po ti, mor, - i thonin shokët, - a nuk u dalin deleve tueja tanë këto livadhe?

- Sa ma e parrahun kullota, aq ma e mirë asht – u gjegjej ky e vazhdonte me tufë përpara.

Një ditë iu vu mbrapa Preka, larg e larg, pa u dukë, deri sa Leka ndali delet në një livadh të vogël buzë Pyllit të Njelmë.

Prit e prit, kund mbas nja dy orësh, Leka i la delet vetëm e u fut në pyllë.

Preka nuk e ndoq mbrapa, nuk iu duk punë e bukur, se e dinte “ç’kullotë” po kërkonte; doli lehtë lehtë, i vuni delet përpara, e hiç i zoti. Thellë paska shkue, mendoi, sa nuk ndjen se po i marr delet.

Kur erdh vakthi me i kthye bagëtinë në shtëpi për zheg, shohin Leken tek kthehej pa u ngutë hiç.

- Ku i ke delet, more? – i bëzajti njeni prej barijve.

- Do të kenë shkue në shtëpi – iu gjejg Leka pa e prishë terezinë.

Mirëpo ky shkoi në shtëpi e delet kurrkund.

Atëherë u doli prap përpara barijëve të tjerë që po vinin me gja e u thotë:

- Ku m’i keni fsheh delet?

- Na? A je mirë me mend të kresë ?! Ti nuk i kishe delet me ne. A i kishe çue tue kërkue kullotë të pashkelun?

- Tash leni hoket e më thoni ku i kam delet, se kullotë të pashkelun kërkon bariu, jo delet.

U ndodh aty rastësisht nji plak, që kishte ndigjue biseden e djelmeve e po i thotë ky Lekës:

- Mos të rrejë mendja, mor djalë, se gjen në pyllë kullotë të pashkelun. Ato të pyllit janë të shkeluna e të stërshkeluna.

 

 

 

59. I marri

 

Kolë Temali u kthye prej Ulqini i luejtun mendsh. Kishte qenë dikur student në Gjimnaz të Shkodres, mendaj, në pushimet e verës të vitit 1943, kishte dalë partizan. Mbas dy muejsh e caktuen komisar batalioni.

Nga janari i 1945 e deri në vjeshtë nuk u muer vesht asgja për të. Thuhej se kishte kalue me brigadat në Kosovë e mandej ishte kthye në Mal të Zi.

Se çka kishte pa në Ulqin, nuk dihet, por kur u kthye në shtëpi ishte i luejtun mendsh dhe kishte frikë jashtë mase prej gjamëve e vetimave.

- Kolë, - i thonin bashkfshatarët, - pse ke kaq frikë?

- Sonte do të vrasin edhe dyqindë të tjerë. Sa here gjemon e veton vrasin dyqindë vetë njëherësh.

- Kush i vret? – e pyesnin.

- Jooo, këte s’e di unë. Ncëk, ncëk, ncëk. Këte s’e di unë – thonte me nxitim dhe largohej me vrap.

Kush nuk ishte përpjekë me e qetësue, se kur gjëmonte e vetëtinte Kola qante dhe tmerrohej keq. Kush nuk ishte përpjekë të kuptonte pse i kishte ai frikë ashtu gjamët, po kur e pyesnin ai largohej me vrap, edhe natë të ishte, aq sa ndodhte që të tijët mezi arrinin ta gjenin mbas kushedi sa ditësh të fshehun në ndonjë pyll.

Më1948, kur u prishen në mes tyne Tirana e Beogradi, Kola u duk se i kishte ma pak frikë gjamët e vetimat.

“Ncëk, ncëk, ncëk, – thonte – tash nuk i vrasin ma. Tash nuk i vrasin ma. Po kur e pyesnin përse tash nuk i vrisnin ma ata dyqindë të rijtë, ikte përseri me vrap dhe shpesh

humbiste edhe për një javë të tanë.

Por një ditë ai dëgjoi rastësisht një oficer që po fliste rusisht dhe e ngatrroj me serbishten dhe iku me vrap dhe nuk u gjet ma.

 

 

 

60. Mësuese Ana

 

Ana e kishte mbarue shkollën e mesme dy muej mbasi i kishin pushkatue baben, pra më 1947.

Kishin ende ndonjë napolon të hequn më një anë e disi ia dolën me jetue e ama, ajo dhe dy vllaznit ma të vegjël.

Mirpo kaluen dy vite dhe puna nuk po shkonte ashtu si kishin shpresue, si kishte dëgjue ma të vjetrit në lagjen ku jetonte, në Arrë të Madhe të Shkodres: se do të vinte ky e ai

e do t’i shporrte këta të Moskovit, si u thonin komunistave që kishin ardhë në pushtet.

Një ditë takoi një mësues gjimnazi që i kishte dhanë histori vitin e fundit e që tash punonte diku në Komitet me një farë përgjegjësie.

“Professor – i tha – Unë kisha me shkue me punue mësuese kudo, po ju e dini ... punën e babës. Tash që u prishem me serbë, a thue mund të bahet gja me mue, se ai

pse ishte kundër serbëve u pushkatue?”

Profesori nuk foli për një kohë të gjatë, po as me u largue nuk po largohej. Kishte shtangë aty në mes të rrugës.

Mbas dy ditësh e thirren në Seksion të Arsimit dhe i thanë se e kishin emnue mësuese në … një fshat të Zadrimës, nuk e mori mirë vesht emnin, aq ishte e tronditun.

Shkurt filloi punën pa vunue, sa rregulloi pak rroba dhe nji kushri i saj e përcolli deri në atë katund.

Ishte mësuese e vetme me katër klasë e me 32 nxanës gjithsej.

Fshati ishte i vogël dhe i vorfën, po nuk e lanë që t’i mungonte asgja. I shkonin gra e burra, të rijë e të vjetër, njëlloj ishte, njëlloj e trajtonin, gjithë dashuni e dhimbje.

Një ditë, Gega, nxanës në klasë të parë, një djalë tepër i gjallë, po luente me një si rrasë të rrumbullakët e pothuej të sheshtë ku ishte vizatue diçka në mes kulshedres e një lloj

zvarraniku të stërmadh.

- Çfarë asht ky, Gegë? – e pyeti ajo me kurreshtje.

- Komunist – iu përgjegj djali aty pë aty, pa mendue gjatë, dhe vazhdoi të luente me rrasë.

Mësuese Ana u përpoq ta bindte Gegën se nuk duhej të thonte ashtu, se ai vizatimi duhej të ishte i vjetër, shumë i vjetër, se kishte dëgjue që aty buzë kodre kishte relike me

vlerë të madhe arkeologjike e se shpresonte që një ditë t’ia hynte edhe asaj pune.

Vendosi ta përcillte Gegën në shtëpi e të njihej me të tijët, t’i porosiste të mos flisnin në sy të fëmijve se … Po kur mori vesht se Gegës i kishin pushkatue babën në mes të

fshatit e në sy të tij, edhe pse ishte vetëm pesë vjeç, atëherë iu ba lak në fyt e nuk nuk nxori një fjalë.

Të nesërmen erdh një djalë i ri dhe i tha se e kishin caktue në vend të saj, kurse ajo transferohej në Mirditë.

Kishin kalue plot dymbëdhjetë vite që atëherë, shtatë të fundit në Burg të Burrelit, kur një ditë, si ndodhte tepër rrallë, dhanë urdhën që edhe kapanoni i grave të kalonte në oborr të madh ku ishin burrat. Duhej të ishte një ngjarje e veçantë.

Sa kaluen njëzet e një gratë atje, e moren vesht pse i kishin sjellë aty: do të pushkatohej një dalë i ri.

Kishte ra një heshtje vrastare.

E sollen djalin, dy meter burrë, lidhun duersh, e mbështetën për mur, e si me tallje, i tha Komandannti i Burgut:

- Cila asht kërkesa jote e fundit?

- Mësuese! Mësuese Ana! – thirri ai – A të kisha thanë se ajo kulshedra asht komunist?

Dhe qeshi me të madhe.

U dëgjua breshnia e armëve dhe djali ra si këputet një lis.

Aty në ballë të burgosunve ra edhe ajo, mësuese Ana, e nuk u çue ma.

As njenit e as tjetrit nuk u dihet vorri.