Fatos Baxhaku: Në anë të liqenit magjik

Në anë të liqenit magjik

AFER & LARG

Një shëtitje me një pogradecare “pe vërteti”

Nga Fatos Baxhaku

“Djema zgjohuni shpejt. Ai po del! Nuk kemi kohë dhe shumë kohë”. Aktorja Marjeta Ljarja, Ilo për nga lindja, është “çupë e vërtetë pe gjoli”. Jeton prej kohësh në Tiranë, por liqeni i madh i Pogradecit, vendi i saj i lindjes, mbetet njëra prej dashurive të saj më të mëdha. Kthehet me mall e dëshirë sa herë që ka mundësi. Është ora 05:30. Bashkë me Marjetën rrimë e presim deri sa dielli ta përflakë gjolin e madh e të urtë. Në fillim një njollë e verdhë duket tej, mes maleve ku struket Ohri, Shën Naumi dhe fshatrat rreth e rrotull. Pastaj ajo njolla e verdhë shndërrohet në një disk të kuq. Nuk është aspak verbues. “Provoni ta shihni diellin në sy - na thotë Marjeta – është hera e vetme që mund ta bëni një gjë të tillë. A keni parë agim më të mrekullueshëm? Kjo mund të ndodhë vetëm këtu. Asgjëkundi tjetër”. Marjeta ka të drejtë. Dielli e përkëdhel ngadalë liqenin që ende fle. Dy miqtë e vjetër duket sikur mërmërisin një gjë ngadalë. Një gjë që vetëm ata mund ta kuptojnë. Dhe pasi dielli është ngritur lart në horizont, nis të marrë jetë gjithçka, zogjtë, valëzat në anë të gjolit, pemët që duken sikur bëhen më të krekosura, ndonjë qen që ka mardhur në natën e ftohtë dhe të lagësht, dhe më në fund edhe ne, njerëzit, më të vegjlit e kësaj bote, që këtu, duket krejt e veçantë. Më në fund të zgjuar vërtet nën magjinë e këtij agimi të pazakontë nisim të flasim me Marjetën për ditën tonë në Pogradec. Nga ta nisim një shëtitje me një çupë të vërtetë pe gjoli?

Njerëzit e gjolit

Në fillim do të na duhet të bëjmë durim deri sa aktorja të përshëndesë njerëzit që kanë dalë që në të gdhirë në anë të liqenit. “Marjetë ç’kemi me? Si është Rikardi? Fëmijët? Ç’bën ajo mbeska e vogël”? Marjeta u flet të gjithëve duke i pyetur gjerë e gjatë për familjet e tyre, për njerëz që janë e që kanë qenë, për të ikur e për të ardhur. Në këmbët tona vazhdojnë të luajnë dallgëzat e gjolit. Duken sikur llastohen, njësoj si disa vashëza që e dinë se për kë bëhet fjalë. “Do Zoti e takojmë mësuesin Gjergji Gusho – Marjeta shikon larg, andej nga toka dhe liqeni bëhen një – ai e ka zakon që del përditë me të shoqen, Zhanin. Ai po, ai është një njeri që ia vlen ta takoni”. Por mësuesi i vjetër ose ka dalë para nesh, ose nuk ka dalë fare, kështu që shëtitja me Marjetën vazhdon diku andej nga ana e “Turizmit të Vjetër”. Në fillim e kemi përshëndetur siluetën e bronztë të Lasgush Poradecit, me qëndrimin e ngurtësuar andej nga lind dielli. “Uaaa Marjeta? Më mban mend mua me. Kemi qenë fqinjë!”, kjo fjali do të përsëritet gati pafundësisht.
Marjeta është kredhur fort në kujtime. Para një vile tipike pogradecare, nga ato që janë ndërtuar në kohën e Zogut, ajo i ngadalëson hapat. “Ja – thotë – kjo ka qenë shtëpia e Xhaxhas – këtu përballë laheshim kur ishim të vogla. Shtëpia ishte gjithnjë e hapur. Vraponim që nga ana e gjolit dhe drejt e në shtëpi për të ngrënë ndonjë gjë. Nuk ka ndryshuar gjë. Fasada më duket krejt njësoj. Mbaj mend edhe frikën që kishim nga polici. Asokohe nuk lejohej që të kapërcehej rruga me rrobe banjo”.
Ca më tej Marjeta ndalon sërish. “U, Tomi! Hajde të kthehemi ca”. Tomi është një djalë i ri, të cilit ende nuk i ka dalë gjumi mirë, por vizita e kushërirës e gjallëron ca. Ai ka kohë që jeton në Amerikë. Është kthyer për pushimet e beharit te shtëpia e vjetër, tek e cila banon ende i vëllai. Tomi nxjerr disa foto të vjetra. Të dy bashkë me Marjetën nisin të kujtojnë emra, ngjarje, festa, martesa. Një copë herë i hedhim një sy shtëpisë së vjetër të ndërtuar që më 1926. Ajo mban një erë të mirë, si prej ftoi. “Ja dhe qilari me butet”, thotë Tomi, duke shtyrë një derë të vogël. I lemë për pak kohë vetëm të dy kushërinjtë. Marjeta këmbëngul t’ua mbushë mendjen dy vëllezërve që të mos e luajnë shtëpinë e vjetër. “As pallat, as gjë prej gjëje! Pogradeci këtu e ka bukurinë dhe vlerën. Mbahuni fort që të mos e ndryshoni shtëpinë”, u thotë. Jashtë në rrugë kanë nisur të hapen dyqankat e para. Një gërvimë e përzierë me zhurmës që bëjnë karriget dhe presioni i ujit mbetet zhurma më e fortë për disa kohë.

Kujtimi i të parëve

Ajo është një rrugë fort e këndshme. Kohët e fundit është rishtruar me kalldrëm. “Njësoj si qëmoti”, u pëlqen të thonë pogradecarëve. Me Marjetën ecim një copë herë në lagjen e saj të fëmijërisë. “Këtu ka qenë shtëpia ime e lindjes – bën ajo me dorë – babai im Stefani, ishte sheqerxhi, dyqani ishte në anë të rrugës. Ka qenë i njohur për të gjithë. Asokohe qyteti ishte i vogël. Ishin shtëpitë në anë të liqenit, kjo lagja jonë dhe ato lart rreth kishës, në Toplec. Të gjithë njiheshin me njëri-tjetrin. Kanë shkuar shumë mirë, pa dallim feje, të krishterë apo myslimanë. Këtu e kujtoj veten të vogël, të rrethuar nga dashuria e prindërve të mi të mirë dhe nga katër vëllezërit. Ai që ka qenë pjesë e pandashme, ishte liqeni. Nuk e di se si, po ai i bënte njerëzit e këtij qyteti të veçantë. Më të butë, më të dashur, hera-herës edhe më të menduar. Tani që jam rritur më duket sikur ngjyra e ujërave të tij kalonte edhe në sytë e tyre”. Ca më poshtë shohim me radhë kopshtin e vjetër dhe shkollën “Gjok Shqiptari”. Shkolla është krejt e heshtur. Kopshti është shndërruar në një lokal. “Këtu kam luajtur rolin tim të parë në skenë. Nëse mund ta quaj kështu – na thotë Marjeta, duke vënë buzën në gaz – luajta dhelprën. Duhet ta kem bërë mirë. Kam qenë fëmijë i shkathët”. Në anë të shkollës kalon një vijë uji që pogradecarët, kush e di se përse e quajnë ende “Lumi i Madh”. Ky është një përrua që zbret drejt liqenit. Tani është i heshtur dhe disi i lodhur nga vapa, që ka nisur të ndjehet, porse Mitrush Kuteli, i madhi, në një tregim brilant e ka rrëfyer gati-gati si një qenie e murrëtyer që nuk ta bënte të gjatë nëse nuk e respektoje.
Ca më poshtë Marjeta kthehet në një dyqankë. Në gjysmë errësirë një burrë i moshuar gdhend ngadalë një copë dru. Është Llazi Icka. “Ky është mësuesi im i punës me dru”, Marjeta krenohet ndërsa ne shohim punët e mësuesit të vjetër që kanë mbushur cit dyqankën e vogël.
Një copë herë aktores nuk i bëjnë këmbët të ikë nga lagjja e vjetër. Kemi ndaluar sërish. “Këtu ka qenë shtëpia e hallës time”, thotë. Një burrë i vjetër, me një kasketë tipike të këtyre anëve, e ka njohur. “Shtëpinë e kemi bërë të re, sikurse e shihni, por unë para se të bëja ndryshimet e kam ruajtur fotografinë e saj të vjetër. A doni ta shihni zonjë”? Marjeta e sheh dhe preket. “Ja kjo ishte – na thotë – këtu kam shumë e shumë kujtime- sepse me hallën time isha shumë e lidhur”.

Ne Tasua

Emri i tij i saktë është Kostandin Anastasi, por të gjithë e njohin si “Taso”. Kështu i firmos edhe punët e tij, thuajse të gjitha të frymëzuar nga Pogradeci dhe liqeni. Marjeta dhe Taso janë miq që nga fëmijëria. “Mamatë tona kanë qenë shumë shoqe. Po edhe ne, fëmijët, e vazhduam miqësinë – thotë Marjeta në oborrin e mbushur plot ngjyra – unë me motrën e ndjerë të Tasos kam qenë shoqe fëmijërie. Mjafton të kaloja rrugicën dhe vija këtu. Të dyja mamatë tona, sidomos pasi ndodhi ajo humbja e rëndë e motrës së Tasos, rrinin shumë bashkë. Kishin një trishtim plot dinjitet që tani e kujtoj me shumë respekt. Ishte meraku i madh, jo vetëm për hallet që kishin shkuar, por sidomos për ato që duhej të kalonin derisa fëmijët të dilnin në jetë e të bëheshin të pavarur. Ishte një qëndrim që rrallë e kam parë më që asokohe. Dinjiteti, ndershmëria, respekti për tjetrin. Këto ishin gjërat më të dallueshme në ato kohë vështirësish”.
Me Tason rrimë një copë herë në studion e mbushur plot e përplot. Befas na duket se i gjithë Pogradeci, me të gjithë gjolin, madje edhe me Ohrin, Strugën dhe rrethinat janë futur brenda në një dhomë. Sërish mbajmë atë erën e mirë si prej ftoi. Të jetë e vërtetë, apo ashtu na duket neve? Një pyetje fare pa rëndësi.

Regjisori

Tomi Maton dhe Tason i ndan vetëm “një mur avllie”. Vizita te regjisori i saj i parë për Marjetën është thuajse e detyrueshme. Të dy preken ndërsa kujtojnë copëza jete të përbashkët. Pastaj Tomi nxjerr nga arkivi i tij një gjë që neve na duket fort e çuditshme: një si qilim i mbushur me foto. Në fakt, janë foto të vjetra të printuara mbi kanavacë, që regjisori, tashmë 83-vjeçar, i ka mbledhur me kujdes të madh. “Ja ku është yt atë Stefani dhe mamaja jote kur kanë kaluar muajin e mjaltit në Beograd. Ja këtu më tej banda e parë e qytetit, ja sportistë të shoqatës sportive që duhet të jetë mbase më e vjetra në vend, ja babai në dyqanin e sheqerkave, e mban mend apo jo? Ja ku je edhe ti vetë me këtë fustankën e bukur”. Shikimi i “guidës” tonë herë ndalet te fotot e vjetra të prindërve të saj dhe herë të tjera te lulet që na rrethojnë nga të gjitha anët në korridorin e ngushtë plot freski. Kush e di se ç’mendon në këto çaste. Nuk na e bën zemra ta pyesim.

Shoku i Lasgushit

Gjatë emri i tij është Thoma Angjele, por në Pogradec të gjithë e njohin me emrin “Thomaqi i Vevit”. Sikurse mund të kuptohet fare kollaj, Vevi ishte e ëma. Thomaqi ka qenë dhe është një prej njerëzve më të njohur të Pogradecit. Ai ishte dizenjatori që bënte tabelat e dyqaneve, kapakët e albumeve, kopertinat e librave, tabelat e ndeshjeve të përjavshme, çdo gjë që kishte të bënte me fjalën dizenjator. Por jo vetëm kaq. Ai ishte më shumë i njohur sepse ishte shoku më i afërt i Lasgush Poradecit, poetit më të madh të gjolit. Sekretet, inatet e vogla dhe të mëdha, hatërmbetjet, planet krijuese, copëza poezish dhe legjenda, gjëra të dëgjuara e të padëgjuara, të gjitha Lasgushi ia besonte vetëm “Thomaqit të Vevit”, njeriut që kishte mirësinë dhe durimin t’ia duronte edhe ndonjë shpërthim poetit me shpirt të lirë. Tani Thomaqi është një plak i imët e mjekërthinjur, me sytë e mirë si ujët e gjolit në të gdhirë. Me Marjetën e hasim rastësisht në sokakun e shtëpisë së tij, jo shumë larg shtëpisë prindërore të aktores. Të dy çmallen një copë herë të mirë. Pastaj plaku nxjerr nga shtëpia një album me foto filmash të vjetër bardhezi. “Kjo është Tatjana që ka luajtur në filmin ‘Shtegtojnë Krillat’, kjo është një Tatjanë tjetër, shumë e njohur edhe kjo. Po edhe kjo tjetra quheshe Tatjanë…”, për Thomaqin, kush e di se përse, të gjitha Tatjanat kanë qenë të mira. Ne e dimë që prej kohësh ai ruan një arkiv goxha të pasur me foto të vjetra të Pogradecit. “Nuk i jap – më kanë marrë shumë e nuk mi kanë kthyer. Kështu më kanë humbur shumë”, është mbyllur befas ai në vetvete. Ai ka të drejtë dhe ne nuk kemi përse të ngulim këmbë.

Në lagjet e vjetra

Kemi kohë që shfletojmë një libër të mësuesit Gjergji Gusho, pikërisht të atij që e kërkonim në shëtitjen tonë në agim. “Fillimi i shekullit të 19-të e gjeti Pogradecin një fshat fare të vogël e me pak shtëpi – shkruan mësuesi i vjetër – qendra ekonomike dhe e pushtetit feudal të zonës ishte Starova, ku banonin bejlerët më në zë të rrethit, që praktikisht ushtronin pushtetin e tyre në të gjithë krahinën. Siç mbahet mend nga pleqtë, krahina e Pogradecit ishte Mydyrllëk që varej nga Ohri, ku kryheshin të gjitha veprimet zyrtare. Më vonë u bë kajmekamllëk, që varej nga Korça. Pogradeci i sotëm u popullua prej banorëve të ardhur nga fshatrat përreth, apo nga krahina më të largëta, duke filluar nga vitet e para të shekullit të 19-të, banorë të cilët kanë lëvizur për shkak të pasigurisë në vendin e tyre, nga kushtet ekonomike, ose shkaqe të tjera, por edhe vetë Pogradeci ishte një vend i boshatisur. Vetë historiku i prejardhjes së fiseve që populluan Pogradecin e sotëm në fillimet e tij e deri më 1920 e dëshmon këtë. Si fis vendës e që nuk ka ardhur prej diku tjetër, përmendet fisi i Berberëve. Ndërsa nga familjet e krishtera, fisi më i vjetër është ai i Kostallarëve, që u nda më vonë edhe në emra të tjerë: Cici e Binishi, e që thuhet se kanë zbritur nga Katjeli. Mund të ketë pasur edhe fise të tjerë të cilët unë nuk kam arritur t’i zbuloj. Lagjja e vjetër e Pogradecit poshtë, e banuar me myslimanë, ka qenë pranë xhamisë së qytetit, ndërsa banorët e krishterë u vendosën pranë burimeve të ujit. Kështu u krijua lagja e Burimave dhe ajo e Toplecit…”.
Me Marjetën shkojmë pikërisht në lagjet e vjetra. “Këtu vjen era vërtet Pogradec”, përsërit shpeshherë ajo. Lart, e fshehur mes shtëpive të vjetra, ndodhet Kisha e Fjetjes së Shën Mërisë. Zyrtarisht ajo është ndërtuar më 1872, por më pas është rindërtuar e ndryshuar disa herë. Historia e saj – sikurse shkruan mësuesi Gusho – lidhet me një prift që pat ardhur dikur nga Arta, në Greqi. Ky prift, suljot për nga origjina, quhej Papa Risto Kuteli. Ai, në atë kohë të trazuar kishte me vete një nip jetim që quhej Ambo, prej nga ka ardhur fisi i sotëm i Ambollarëve. Papa Risto pati tre djem: Nikollën, Paskon dhe Mitrin. Dy prej tyre Nikolla dhe Pasko janë nga themeluesit e Pogradecit të sotëm. Thuhet se një grua e Pogradecit të vjetër e pat parë në ëndërr vetë Shën Mërinë. Asokohe kishat ishin larg dhe besimtarët e krishterë e kishin të vështirë të kryenin ritet e tyre. Vetë Shën Mëria i kishte thënë gruas në ëndërr vendin se ku duhej ndërtuar kisha. Kjo duhej ndërtuar në një kopësht të zbrazët fare afër shtëpisë së gruas, e cila kishte arritur të fliste në gjumë me Virgjëreshën. Vazhdimin e historisë ia lemë sërish mësuesit të vjetër. “Nuk dihet se sa ka vazhduar ndërtimi i kishës – na thotë ai – por duhet të ketë vazhduar për disa vjet. Thuhet se kur u hapën themelet e kishës, ishin vetëm shtatë gra shtatzëna, të cilat hodhën të parat nga një mësallë me guriçka në themelet e kishës. Ndërtimin e kishës e penguan dhe e vonuan bejlerët e Starovës të cilët nuk donin të ndërtohej një kishë. Me ta u bashkua edhe prifti i kishës së Vërdovës, që ishte me origjinë nga Starova, të cilit nuk i interesonte të humbiste të ardhurat që vinin nga të krishterët e Pogradecit”. Kisha, e lindur nga një ëndërr, ka një histori të gjatë. Një gazetë nuk do ta mbante dot historinë që vijoi më pas. Marjeta nga gjoli, aktorja jonë udhërrëfyese, ka takuar një grup njerëzish në anë të një burimi të vjetër. Sytë e saj kanë nisur të marrin një dritë të çuditëshme, njësoj si liqeni i madh në të gdhirë të diellit.
 

Legjenda e liqenit Liknidë