Daniel Gàzulli: Rrëfime zadrimore (IV)

Daniel Gàzulli

 

RRËFIME ZADRIMORE

 

Peng dashnie për Vendlindjen

 

31. Dashnia e vjehrres

 

Si në tanë botën e në tana kohnat, edhe e reja e Mrikës ishte thikë e brisk me vjehrrën, po sy e faqe botës nuk e shiste kurrë. Si e ke vjehrrën, moj, e ngacmonin shoqet, e

ajo u përgjigjej aty për aty: Si krajlicë. A s’e keni pa a? A po të do fort vjehrra, moj Pinë, i ngacmonin, e ajo prap aty për aty: Si nuk më dashka? A s’e keni pa si i ka ardhë shëndeti

të birit qysh se ia ngrohi unë?

Mirëpo një ditë, s’pat shka me ba, iu desh me shkue me mbushë uji me fytyrën tanë të gërrvishtuna. Po ty, moj Pinë, çka të paska gjetë?! Kush të paska gërrvishtë kështu? E Pina

prap aty prej aty: Vjahrra, kush tjetër. Më do aq fort sa kishte me dashtë me më hangër gjallë.

 

  

32. Deri ku ka tager baba

 

Dedë Shelqetit ia kishte mësye shumëkushi në derë me i kërkue vajzën, po asnjeni nuk ia mbushte mendjen se e meritonte Veren e tij.

Ma në fund ia mësyu një Bushatas. Shtëpi e mirë po, të kamun, miq me hyqymet, djali po kokrra e djalit. E sheh, mendoi Deda me vete, kam ba mirë që nuk jam ngutë me e dhanë vajzën. Ky po, asht fati i saj.

Ta shohim, i tha Bushatasit, ta bisedoj edhe me të mijtë, e ti duku prap.

Sa përcolli të nesërmen në mëngjes të Bushatasin, thirri të shoqen e të bijën.

- Bushatasi të lypë për djalë – iu drejtue së bijës – Unë i njoh si shtëpi e njoh edhe djalin. Në daç si shtëpi, në daç si djalë, s’ke si e lypë ma të mirë.

Mirëpo, si rrufe në qiell të kthjelltë, i shungulloi e preme fjala e së bijës:

- Jo, babë, atë nuk e marr!

- Si the, moj?! – i kceu gjaku Dedës. – Kush je ti që guxon me i kthye fjalën babës! A e di se ta pres kryet si të pulës!

- Po ti mos u ngut, mor burrë, - u mundue me paque gjaknat e shoqja – Ndigjoje një herë vajzën. Po na e shpjegon pse nuk e do. Nuk thuhet ashtu në tym “atë nuk e marr”.

- Çka me shpjegue kjo gabelicë, moj! Kam kthye gjysën e Zadrimës tue pritë fatin e saj ma të mirë! E tash që na erdhi në derë …. – dhe u ngrit e doli i çartun në fytyrë.

Vera nuk tha e nuk tha pse s’ishte fati i saj Bushatasi, kot u lodh e ama me te.

Puna shkoi keq. Dedë Shelqeti filloi me trajtue egër si të shoqen, krejt e pafaj, ashtu edhe të bijën.

Një mbramje i erdh vjehrri, burrë i shtymë në moshë, i paqtë e i urtë.

- Dedë – i tha ky – Kam marrë vesht se ke vu dorë në vajzë teme.

- Jo, - i tha Deda – Vajzën tande as e kam prekë me dorë. Kurse me gruen teme baj shka të due.

- Kurse mbesen teme – vazhdoi vjehrri – e ke rrahë me konop.

- Kam rrahë vajzën teme – ia ktheu prap Deda ashpër si nuk kishte folë kurrë ashtu me të vjehrrin, se e nderonte për urtinë e tij.

Plaku vazhdoi i paqtë:

- Dedë. A thue e di deri ku ka tagër baba?

- Deri me i ra plumb ballit! – i preu drutë shkurt Deda.

- Po e zuni në punë të ligë.

Mbasi heshtën pak, plaku vijoj:

- Vajza do me të ruejtë nderin. E ti i ke tanë tagret e babës, por jo me e shitë. S’ e thotë as Ungjilli e as Kanuni.

Në shtëpi të atij Bushatasit thonë se flejnë shumë zapti, e … këto zaptitë, kanë ftohtë, se vijnë prej vendesh të nxehta. Nuk u pëlqen me fjetë vetëm.

Nuk u tha ma asnjë fjalë. Po të nesërmen, si përcolli vjehrrin, Deda nuk u nis vetëm për në livadhe me kositë. Ktheu te shtëpia e iu drtejtue së bijës me za të paqtë:

- A po vjen e më ndihmon me mbledhë barin. Nuk kalohet dita vetëm.

E bija, vetimë në kambë, para se me u nisë për punë, rroku të atin. Mandej u shikuen në sy. Ndrinte e tana. Kurse atij i ishin mbushë sytë me lot.

 

 

33. Guri i sinorit

 

Kush luen prej vendit gurin e sinorit, thotë ungjilli, e mban mbi shpinë tanë jetën e përtejme. E me fitue një pllambë tokë, nuk ia vlente me rrezikue me mbajtë në kurriz gurin e sinorit tanë jetën e pafundme, se duhej me u betue në Ungjill tue thanë: “E mbajtësha në kurriz tanë jetën e përtejme, në e paça luejtë prej vendit.”

Po ndonjeni, dihet, lakmon së tepërmi gjanë e huaj e nuk i ban ballë tundimit.

Kola, djalë i ri e i fortë, sheh gurin e sinorit që ndante tokën e tij me ate të Gjonit e buzëqesh me vete kah që guri iu duk krejt i vogël: “Kaq gur kishte me e mbajtë në kurriz

tue luejtë” e, as një as dy, e luejti gurin e sinorit bukur mirë.

Gjoni nuk kishte shkue te ara prej kohësh, se ishte dimën, po kur erdh pranvera shkoi me pa nëse i kishte ardhë toka në vlagë. Çka me pa?! Dikush e kishte luejtë gurin e sinorit

e jo pak!

Kërkoi pleqni, shkoi te prifti, e ma në fund e ndanë me e vu Kolën në bè.

E beja bahet, si e do zakoni, tue mbajtë gurin e luejtun në kurriz.

Gjoni nuk kishte sjellë gurin e sinorit që ndante arën e tij me të Kolës, si e donte puna, po një gur të madh vorresh, mos me muejtë me e luejtë prej vendit.

Kur e pa gurin që do ta mbante në kurriz para tanë katundit e me njenen dorë në ungjill, Kola u ngut e bërtiti:

“S’asht ky guri që kam lëvizë unë! Ai ishte i vogël. Këtë gur nuk e mbaj në kurriz!”

- Ani, s’ka nevojë ma, - i tha plaku i parë i Parotës – Tash shko e ço në vend atë gurin e vogël të sinorit që ke lëviz në dimën.

 

 

34. Vorri i cubit

 

Simon Kermezi po kalonte majë kalit, kur qé, pa pritë, i dolën para dy cuba të armatosun e i zunë kalin për freni.

- Zbrit! - i tha me të ashpër njeni, ndërsa tjetri po e mbante në shinjestër të pushkës – Ky kalë na duhet ne!

Simoni e pa veten ngusht, po nuk u dha.

- Kushdo qofsh ti, - i tha – nuk ban mirë me ma kapë kalin për freni. Nuk i jam kujt borxh as më kanë lanë borxh të parët. As ty nuk të bie mirë me hy borxh kaq randë.

- Zbrit, po të them, ose t’i hodhëm trutë në erë! A e di ti kush jam unë?!

- Jo, - iu gjegj Simoni – As po due me e dijtë. Në më marrsh kalin, më ke hy borxh mue. Në më vrafsh, i ke hy borxh një krahine mbarë, se me sa shoh, ti s’je i kësaj ane, e

atëherë merr në qafë shumkendin.

Ai tjetri shtiu në ajër e kali u tremb e u hodh si i tërbuem.

Cubi që kishte kapë kalin për freni u rrëzue keq, u përplas mbi një shkamb gurgac, e një Zot e di si, i shpërthyen bombat shtërngue për brez. U ba gjak rrëke e erë mishi të djegun. Ai tjetri u vërbue syshë prej ciflave që u shpërndanë në të katër anët e ia shpërtheu vrapit kuturu e ra në lumë të Gjadrit, plot e përplot me uji prej shinash të shumta që kishin ra ato ditë, e nuk u muer vesht ma gja për të.

Cubit nuk i doli kurrkush për zot, e atëherë vendasit u detyruen me e varrosë aty ku mbet.

Kjo asht historia e atij vendit që i thonë “Vorri i Cubit”, ku ndahen Hajmeli me Ndaraç.

 

 

35. Kohë kazanash

 

Në kohë kazanash, kah mesi i vjshtës, burrat e kalonin kohën bashkë, jo fort me i sherbye zjarrit, se sa tue pi ballë rakie me djath e të regjuna, ose thjeshtë me kollomoqa të

pjekun. Se thonë kollomoqat e pjekun e zbusin pijen.

Kujt ia kandej fort rakinë, në vjeshtë e bante gjumin haram tue kalue sa te njeni te tjetri. Një prej sish ishte Vlash Rranxa, që e vinte gotën bash në currilin e parë të kazanit.

Askujt nuk i randohej se i shkonte Vlashi. Me të kalohej nata ma lehtë, se nuk pushonte tue tregue historina të vjetra o prralla kote.

Një natë, kishte shkue bukur vonë, e ngacmon Paloka tue mendue se tashma Vlashi me tanë atë raki që kishte pi do ta lëshonte gjuhën.

- Si e ke ndrikullën, o Vlash? – e nguci ai, se në katund flitej që Vlashi i kishte vu pipat me te.

Vlashi fshiu buzët me shpinë të dorës e iu gjegj ndejshëm:

- Paj, jo edhe fort mirë. E ka marrë shëndeti i lig. Ka shkue në doktor, ka shkrue hajmali te hoxha i Mabës, po derman nuk po gjen.

- Shih, shih – qeshi Paloka – Po ti a s’ke mendue me e fërkue, more Vlash, se thonë se e ke dorën e ambël?

- Paj për ndrikullën edhe kishte me u shtye njeriu, more, po puna asht se mandej trashen shpejt. Më ka qitë puna me fërkue edhe grue që thonin se nuk lindte fëmijë, e do ti, për dreq, mbas pak muejsh u trash.

Paloka kafshoi buzën dhe i tha vetes: “Mirë e ke”. Se ajo që ishte trashë kur e kishte “fërkue” Vlashi, thonin, ishte e motra e të shoqes.

 

 

36. Dom Gjon Kovaçi

 

Edhe kur u ba Ipeshkv i Sapës, dom Gjon Kovaçi nuk e lëshoi Grashin, atë katund të paqtë ku i donte dhe e donin, pse kishte kalue një jetë me ta. Po meshtarët mbetnin përditë

e ma pak: dikush vra e dikush vjerrë, dikush vdekë në burg e dikush prej lëngatave që kishte marrë në tortura, e dom Gjonit i duhej me shkue katund në katund me krye shërbesa.

Erdh puna që edhe dom Gasper Gurakuqi, sa i moshuem e gjithmonë shndetlig, u kthye tek të tijët në Shkodër ku edhe ndrroi jetë mbas pak.

Ka qenë viti 1966 kur shkova te dom Gjoni me nxjerrë një dëshmi pagëzimi, të kisha një dokument të saktë për ditëlindjen, se ajo në gjendje civile ishte e gabueme. E ruej sot e kësaj dite atë dëshmi.

Nësa dom Gjoni hartonte dëshminë e pagëzimit tim, unë mendjen e kisha tjetërkund. Kisha ndjekë një pjesë të mirë të gjyqit të dom Ejëll Kovaçit të shkretë, kur e mbytën komunistat, e mbi të gjitha e përbaltuen si mo Zot ma keq.

Si mbarova punë, nuk më bahej me u largue. Doja t’i thoja diçka dom Gjonit, po as vetë nuk e dija se çfarë.

- Fol, bir, çka ke me thanë? – m’u drejtue ai, ashtu gjithmonë i paqtë si ishte.

Dikur, nuk di pse i thash:

- Unë kam ndjekë një pjesë të mirë të gjyqit të dom Ejëllit të shkretë.

Dom Gjoni i nguli gjatë vështrimin një Kelshejti në të djathtë të tij, mandej u kthye kah unë e foli gati si me vete:

- Kalvari i Krishtit nuk ka qenë një gozhdim në kryq e aq. Kalvari i Krishtit ka dymijë vjet që vazhdon e kushedi edhe sa mija vjet të tjera do të vazhdojë.

Nuk mbaj mend nëse i thash ditën e mirë apo jo, aq i tronditun isha.

Mbas kund një viti Kishat u mbyllen e dom Gjoni u kthye në Hajmel, ku ndrroi edhe jetë, pa pasë mundësi me i ba kush as shërbesën e fundit.

 

 

37. Vau i Kuklit

 

Ku ishte Vau i Kuklit, Drini rridhte ma i shtruem. Mirëpo, gjithësesi, kur mbushej vjeshtës breg e në breg me uji, nuk kalohej lehtë, sidomos pse, po të merrte dallga, pak

poshtë Vaut ishte një vorbull fort e rrezikshme.

Vjen një ditë një oficer turk prej Shkodre në kalë të shalës, e pa pyetë se lumi ishte një – breg e në breg -, lëshohet mbi kalë me dalë në Grash. E merr rrjedha e, sa çil e mbyll sytë,

e shtyn drejt vorbullës. Kali u zhduk si të mos kishte kalue kurrë aty, kurse oficerin turk e nxorri dallga tek një ferrrmanë pak poshtë kthesës së vorbullës tue e lanë si të ishte një grumbull zhelesh të ndraguna.

As uji nuk i mban mbrendë këta, tha një grashasor që po kalonte atypari me një qerre të ngarkueme me dru.

 

 

38. Ata bajnë vegsha, nanë, s’janë për mue…

 

Kanë qenë të shumta kangët e gazit që këndoheshin si ndër dasma, ashtu edhe në raste të tjera, sidomos në mbramjet e gjata të dimnit kur mblidheshin me kalue kohën.

Një ndër ato kangë ishte edhe ajo ku nana i thotë së bijës se do me e martue këtu e aty. Në përgjegjen e vajzës gjendet gjithmonë një e metë e djemve te atij katundi që zihet në gojë, deri sa i vjen rradha katundit ku këndohet kanga, e atëherë vajza përgjigjet:

 

Ata po, nanë, janë djem për mue …

 

Kështu, bie fjala, kinse i përgjigjej vajza së amës:

 

- N’atë Gojan, bijë, me të martue.

- Ata bajnë vegsha, nanë, s’janë për mue .. 

 

 

Ose:

 

- Në atë Mabë, bijë, me të martue.

- Ruejnë bullicat, nanë, ata s’i due.

 

E nëse kanga, bie fjala, këndohej në Dajç, atëherë nanë e bijë kinse thonin:

 

- Në atë Dajç, bijë, me të martue.

- Dajçasorët, nanë, po janë për mue ..

 

Një mbramje në mes burrave u ndodh një Krajnuer, që kishte ardhë me shitë vegshat që ia kishte lanë një mik gojanas, e burrat kënduen :

 

- Në atë Krajen, bijë, me të martue.

- Ata bajnë vegsha, nanë, s’janë për mue ..

 

Krajnori u prek e u hodh e tha se Krajnorët nuk bajnë vegsha, po ai i kishte të një mikut. E burrat nisën me e vu në lojë edhe ma keq.

E zoja e shtëpisë, grue e hollë, po i drejtohet djalit:

- Po ti pse po merzitesh, mor djali i Hilës. Unë kam tri vajza për martesë. Merr e zgjidh cilin po do.

- Jo po unë … - u zu ngusht ai e nuk dijti shka me thanë.

E zoja e shtëpisë thirri vajzat. Ato po, bijat e nanës, i ndejen lojës për bukuri.

- Qe ku i ke – i tha ajo. – Veç se po kam frikë se nuk do ta kesh të lehtë me zgjedhë: secila ma e mirë se shoqja.

Krajnori u ba kuq.

- Nanë, - tha njena prej tyne – Djali i Hilës e ka ba zgjedhjen. Më ka thanë mue kur po i qitshe me la duert.

- S’ka se si, - u hodh tjetra – Ai ka dy muej që më ka premtue se do të më kërkojë mue.

- Po besën që më ke dhanë mue, si e harrove kaq shpejt? – u hodh e tha e treta.

Djali e kuptoi lojën, e ma i hollë se kishin kujtue, u gjegj:

- Halle e halle në këte botë. Unë hallin se nuk po më shiten vegshat e Frrokut, miku i tim eti se nuk po i kanë treg mushqerrat.

 

 

39. Mos u raftë me e harrue

 

Ka qenë zakon, e sot e kësaj dite ashtu asht, që ndër vdekje njerëzit t’u thonë të zotëve të shtëpisë: Mos u raftë me e harrue. Asht gja me mend, se do me thanë mos u raftë

dekë ma e randë që me ba me harrue këte të sotmen.

Kah herë fort, në kohë të Turkut, i kishte dekë njenit në Dajç baba, jo fort i shtymë në moshë, e merzia ishte e madhe.

Një Milotas po i thotë të zotit të shtëpisë, Gac Ndrekës të Gjermakëve, djalit të madh: - - Mos u raftë me e harrue.

- Si me e harrue, o mik. Kësaj i thonë me t’u shemb trau  i shpisë.

Tjetri vuni buzën në gaz.

- Mos u ngut – i tha ky. – Kur përcjell fëmija prindin, prap asht gjysa e të keqes.

Nuk kaloi shumë kohë e prej Beratit erdhi fjala se kishte dekë Gjergji, nizam tetëmbëdhjetë vjeç, bash i vëllaj i Gacit.

I shkoi menjëherë në mend çka i kishte thanë Milotasi kur i kishte dekë baba.

Vjen prap ky i thotë Gacit:

- Mos u raftë me e harrue.

- Mos, t’u thaftë goja! – u ngut ky Gaci – Çka mundet me ra ma që me harrue këte dekë kaq të randë, vllaun tetëtmbëdhjetë vjeç!

Milotasi nuk foli.

Atë vit ra kolera e Libanit e faroi gjysën e njerëzve. Po ajo që e pat ma keq, qe shtëpia e Gacit: i vdiqen të gjithë njerëzit, njeni mbas tjetrit, deri sa mbet vetëm ai, i fundit, e një ditë i thotë ky Milotasit:

- Tash nuk ka çka me më ra ma që me harrue këtë kob.

E nuk vonoi e vdiq edhe ai e shtëpia e Gjermakëve doli fare.

 

 

40. Net shtrigash

 

Ndër të lidhuna, zakonisht fund dimni, thonin se shtrigat shëtitnin nëpër hatlla e mjerë atij që i zbritnin në shtëpi se mund t’i banin rreng të madh.

Rrok Geci, një beqar i shtyem në vite, thonte gjithmonë me të qeshun: Si s’e pata fat me më zbritë një shtrigë edhe mue në dyshek? Po shtrigat janë rrole, more Rrok, i thonin.

Paj s’i dihet, ndoshta qëllon ndonjë me dhambë e dhamballë.

Atëherë shokët vendosën me i ba Rrokut një rreng.

Ditën, kur s’u ndodh kurrkush në shtëpi, luejtën do tjegulla, hoqën dy pullazina vendit sa me muejtë me hy mbrendë, e u bane gati për rrengun e asaj nate.

U vesh Gjoka si grue, u mbështoll mirë me shami, si thonin se mbështilleshin shtrigat sa me lanë vetëm hundën jashtë, e i ndihmuem prej dy shokësh, u ngjit në çati.

Mbasi hyni mbrendë e mbështeti kambët në një tra, filloi me ba zhurmë që të zgjonte Rrokun. Ky, gjumlehtë, u hodh prej dyshekut, mori çiften që e kishte vjerrë anës oxhakut e

u ba gati me shti në të, tue mendue se do të ishte ndoj hajdut.

- Mos shti, për hatër të Zotit, se nuk jam shtrigë, jam Gjoka! – briti ky i tmerruem.

Rroku ndezi kandilin. Çka me pa: shtriga e mbështjellun në zhele.

- E, rreziku unë, edhe një herë që pata rast me më ardhë dikush në dyshek, u çova e mora çiften!

Gjoka hoqi shaminë e filloi me qeshë.

- Po jam unë, more budallë, a të thash?

- Punë e madhe. Makare ti. Mjaft të më hynte dikush në dyshek – foli Rroku gati me dëshprim.

Në këte kohë ia behen kah dera edhe dy shokët tjerë.

Ata fol e qesh, po Rrokut dukej se i kishte ardhë vërtetë keq që s’e kishte lanë “shtrigën” me i zbritë në dyshek. Të më kishte rrejtë mendja të paktën për pak minuta, thonte.

Shokët u preken prej rrengut që i luejten e u vunë me i gjetë grue.

Në krye të tre muejve u martue edhe ai.