Dialog i Kozeta Zylos me poetin Pirro Loli

Majtas Spiro Dede, Xhevair Spahiu, Pirro Loli, Kozeta dhe Qemal Zylo

SHKRIMTARI QË JEP URDHËRA LOTËSH...

Nga New Yorku, prill 2010

( Dialog i Kozeta Zylos me poetin Pirro Loli)

Shkrimtari i mirënjohur Pirro Loli gjithmonë e më tepër po tërheq vëmendjen e kritikes dhe te lexuesit.

Ai ka nisur te shkruaje qe nw vitet 70`në shtypin e kohës me një vëllim me tregime “ I dhjeti nga tanët”. Më vonë iu hoq e drejta e botimit për 15 vjet dhe që nga viti 1990 ka shkruar shume libra në prozë dhe në poezi. Pirro Loli ka marrë pjesë në një kongres ndërkombëtar për perspektivat e letërsinë moderne të shek.XXI në Vashington( qershor 1997), në festivalin e poezisë në Lodevë të Francës( korrik 2008) si dhe ne festivalin ndërkombëtar të Durrësit(shtator, 2008). Në prill të vitit 2006 është dekoruar nga Presidenti i Republikës me “Medaljen e Mirënjohjes’’për nivel të lartë estetik të veprimtarisë letrare e publicistike..”

Ka botuar në Athinë dhe Tiranë këto vepra:

ROMANE:

Lotët e diellit

Intervistë me një gur

Qeni plastik

Piramida prej mjalti

Dashnorja misterioze

Qyteti me dy kate

Rrokje në kryq

ESSE:

Itaka brenda meje

Kosova , saga e Ballkanit(me bashkautor)

Sirenat

Unë agjenti i CIA-S, m.H.

POEZI:

Drita e vetëtimës

Dhimbja e urës

Dritaret e shiut

Vdekja e trëndafilëve

Urdhëri i lotit.

Zoti Loli në veprat tuaja letrare ju paraqiteni si një shkrimtar i talentuar, ku e gjeni më shumë frymëzimin tuaj?

Frymëzimi të vjen pas kur ti bredh pas të bukurave. Domethënë kudo. Njeriu që i ngre antenat nga dritat e zemrave njerëzore nga e mira dhe e veçanta, e gjen të bukurën edhe kur ecën midis koshave të plehut. E bukura gjendet kudo, në natyrë, në punët e njeriut, në letërsi e arte dhe kryesisht në shpirtin e njeriut e veçanërisht nw figurwn e femrës, që gjithmonë është i paeksploruar.

Në krijimtarinë tuaj sa e shprehni botën tuaj personale dhe cilat momente kanë ndikuar më shumë në personazhet e romaneve?

Nuk gaboj të them se në romanet e mia shpreh plotësisht ose aspak vetveten. Jeta e njeriut ka mijëra raste e momente dhe nuk është e thënë që çdo gjë të futet në libër. Në epiqendwr të çdo krijimi është njeriu. Domethënë e panjohura. Rruga për te njeriu është shumë e gjatë. Kur bën të zbrezësh tek ai, të duket humnerë e të dridhen gjunjët, kur bën të ngjitesh te njeriu, të shkasin këmbët e thua ç’mal i lartë. I ka të fshehura dhe zemrën dhe trurin. Aftësia e krijuesit qëndron në aftësinë e vëzhgimit, në seleksionimin dhe gjykimin e tyre. Të shikosh do të thotë të mbjellësh. Jo të tëra metalet kanë vlerën e floririt e të argjendit. Shkrimtari fillon atëherë kur mendon që atë “send”të bukur që ka gjetur t’ua japë të tjerëve. Është thënë se letërsia është dorë e shtrirë, dikush e quan “puthje”, pra, sidoqoftë, je në kërkim të një tjetri. Kjo mund të jetë vetja ose jo, e kjo veç e rrit përgjegjësinë.

Ju shkruani pothuajse në të gjitha gjinitë letrare, cilat nga këto gjini ka ndonjë magji të veçantë për ty?

Një shkrimtari që ma bëri këtë pyetje i thashë se proza është themeli i familjes, si gruaja ime, ndërsa poezia është si dashnorja. Proçesi krijues nuk ka receta. Shkrimtari pëlqen atë që i vjen më për mbarë. Ky proçes i ngan dashurisë. Askush nuk bën dashuri për të planifikuar një djalë a një vajzë. Në letërsi dhe në dashuri më i rëndësishëm është procesi jo qëllimi. Ka shumë shkrimtarë që provojnë të shkruajnë në të gjitha gjinitë, siç ka të tjerë që një gjini tjetër u duket e huaj. Shkrimtari ka nevojë të zbrazet ku e si , pothuajse është intuitive. Për mua e rëndësishme është që kur shkruaj prozë, të mendoj si poet., sepse për mua poezia është shkalla më e lartë e pasqyrimit artistik, ose si i thonë luksi intelektual. Është si e paarritshmja, ose dashnorja që ëndërron.

Në librin “Urdhëri i lotit”, ju i keni kushtuar poezi mjaft te ndjera Nënë Terezës, si poet a keni hasur vështirësi dhe a keni dalë në dimensionet e dëshiruara pasi Nënë Terezës i ishte mohuar atdheu, apo jo ?

Natyrisht qëndrimi i shtetit diktatorial ndaj njerëzve më të shquar të kombit përbën jo vetëm një akt të turpshëm, por dhe kriminal. Kjo dihet, por për mua libri “Urdhri i lotit” ka qenë disi një libër kurth. Sepse Nënë Tereza është një mit, një tabu botërore dhe dihet poezitë për mitet janë të rrezikuara. Mendoj se këtë e kapërceva sepse shenjtores unë i shtova dhe poetin e midis tyre dhe një hapësirë të madhe toke si pronë e satanait, që unë e kam quajtur “toka e gjarprit”. Kjo e ka shtuar dramacitetin e veprës dhe ka nxjerrë në pah jo mitin, por më të thjeshtën e të thjeshëve që ndryshe quhet shenjtorja e madhe.

Sa vend zene krijimet erotike ne veprat tuaja?

Dëshira poetike është dhe dëshirë erotike. Nuk është thënë kot, artisti është biri i erosit. Unë e pranoj përqasjen. Të dyja krijojnë kënaqësi të brendshme fiziologjike, ankthe, frymëzim, ndjenja, intimitet, “elektricitet”. Shfaqjet erotiko-letrare kanë të bëjnë me dy figura bazale, gjuhën dhe gruan. Të dyja në mundësi të pafundme shprehjeje. Të pranuara dhe si tabu dhe si domosdoshmëri për të ndryshuar. Por të mos harrojmë që qytetërimi është në gjininë mashkullore. Akti seksual dhe akti krijues duhet të jetë jo rutinë ,por akt i veçantë njohjeje. Njohje e përveçme. Unë mendoj se letërsia është gjithnjë erotike, gjithnjë gjendje epshi. Ndoshta M.Kundera e tepëron kur thotë se nuk duhet të pranohen romanet pa seks, por unë mendoj se erosi duhet trajtuar si domosdoshmëri fiziologjike etiko morale dhe sidomos estetike. Në letërsinë cilësore asgjë mjerëzore nuk është e huaj. Pa dashuri jeta do ngjante si Saharaja, ndërsa romani si letër e bardhë. Në të gjitha romanet e mia erosi zë vendin që i takon jo si qëllim në vetvete por si pjesë integrale e jetës…

Në krijimtarinë tuaj vëmë re një prirje perëndimore ose jashtë tradite. Kjo është influencë e letërsisë moderne apo preferenca juaj?

Mund të jetë edhe influencë por mendoj se më tepër ishte prirje, përpjekje për të krijuar realitete të tjera, ose mënyra të tjera shprehjeje. Nuk duhet të harrojmë , njëkohësisht, se çdo shkrimtar në botë ka korifejtë e tij, si të thuash, ka etërit e vet shpirtërorë. Kur nuk e gjen veten lartësive të tyre je i detyruar të zbresësh, “ të hash bukë e gjizë.”, por akoma nuk i ke shpëtuar ndëshkimit të tyre. Shkrimtarët e mëdhenj janë dhe diktatorë të mëdhenj. Duket sikur të marrin prej dore nëpër gjurmët e tyre e të tregojnë majat e letërsisë e , befas, ti gjendesh buzë greminës. Poeti i vertetë lind kur në rrugë fillon të lërë gjurmën e vet. Unë mendoj se influencat duhet të jenë vetëm si ushqim shpirtëror vitaminoz. Shkrimtari e ha mollën pa ia ndjerë vitaminat. Kështu duhet të jenë dhe influencat, shkolla, jo nota të kopjuara..

Më falni t’u ndërpres pak, ju dolët në një problem të mprehtë që sot përbën një dukuri gjithëpërfshirëse në letërsinë shqipe, imitimin e letërsisë perëndimore. A është kjo një dukuri pozitive apo..?

Po, Kozeta kjo është e vertetë. Ne kishim aq shumë nevojë të hapeshim, t’i shkallmonim edhe piramidat e artit dhe të kulturës. Fatkeqësisht ne ishim shumë të vonuar, pra dhe shumë të etur e të uritur për njohje të reja që për perëndimin kishin më se 100 vjet që diheshin e praktikoheshin në liri. Kjo qe e veçanta jonë. Por krijimtaria është më komplekse se kaq. Të gjithë shkrimtarët eksperimentojnë. Nëse poeti dashuron një tjetër, ai dashuron tek tjetri vetveten. Këtë dashuri e provojnë të gjithë, problemi qëndron tek ndarja, tek shkëputja. D.m.th.,dashuro dhe ikë, largohu. Nëse je i zoti të ecësh paralel me profesorët e tu, të lumtë, nëse nuk ndahemi dot nga çifligu i tyre atëherë ne e duam veten më pak sepse jemi të padenjë për vetëdashje.

Pothuajse në të gjashtë romanet tuaja lehtësisht konstatohet se njeriu shqiptar ngatërrohet në hapësirë dhe në kohë. Mos e kemi gabim, apo... ?

Jo nuk e keni fare gabim. Është e vërtetë se unë nuk e

respektoj as kohën , as hapësirën. Madje as vdekjen. Unë

ngjall Luigjin e 14, Neronin, Makiavelin...Mua më vdesin

dhe më ngjallen personazhet dhe kjo sepse dua ta tonoj

ngjarjen apo njeriun atje ku mjetet e shprehjes gjuhësore

janë më të mëdha. Disa personazhe jetojnë jashtë kohës

sime, p.sh, disa vdesin në vitin 2020. Shumica e njerëzve

të mi jetojnë dhe veprojnë në ëndrra. Të tillë do gjeni te

“Qyteti me dy kate, “Piramida me mjaltë”,“Dashnorja

misterioze”,”Rroke në kryq” etj

Kozeta, Këtu unë nuk jam origjinal. këtë na i kanë mësuar Homeri i lashtë për të mos përmendur Faulknerin, Prustin, Xhojsin, apo më modernin e Evropës Kafkën..Në letërsi ndryshon edhe rrjedhja lineare e kohës dhe vendosja e sendeve në hapësirë..E dini ju se dita e

sotme ka filluar mijëra vjet më parë? Ndoshta këtë të diel

po e shijon dhe ndonjë nga niprit a mbesat tona që nuk ka

lindur akoma...Problemi është më i thellë dhe nuk mund

të konsumohet me pak fjalë. Është raporti i shkrimtarit

me realitetin. Me figurën artistike. Është fjala për ta

përmbysur botën e njohur të shprehjes..Alternativat

shpirtërore të poetëve janë më të rrezikshme se të

politikanëve. E kini dëgjuar, Cari kishte më shumë frikë

Tolstoin se sa milionat e turmave ruse... Ndaj Platoni i përjashtonte poetët nga republika e ideve...

Në prozën tuaj, duke futur edhe ese-të, ju ringjallni vazhdimisht mitet. A

ka të bëjë kjo me stilin tuaj ?

Makar të ishte kështu. Miti është shtrati i letërsisë

botërore. Sepse miti si letërsia i përket imagjinatës, sepse

miti si letërsia është projeksioni idealizuar i jetës, sepse

miti si letërsia të jep ato mesazhe e imazhe që flasin dhe të

afrojnë me hyjninë në një realitet tjetër, e pra, sepse miti

është kryeletërsia e botës.Njeriu nuk rri dot pa mite, po

vdiqën mitet e mëdha është rreziku i vërshimit të miteve

të vegjël. Që ne shqiptarët i zëvendësojmë shumë lehtë.

Në krijimtarinë time, nuk më vjen zor ta pranoj , jam

Kundër miteve e tabuve të pamerituara. Këtë nuk e kanë

qejf mitet e vogla dhe tabutë ”që kanë zënë myk ndër tempuj”...

Ju keni shkruar një libër të tërë me ese, ku analizoni disa maja të

letërsisë botërore. Sa për ilustrim, ç’e lidh Pirro Lolin me, fjala vjen, Frans Kafkën?

Na duhet shumë kohë të flasim për këtë, por sa për

ilustrim: Më pëlqen Kafka sepse është përfaqësuesi i një

letërsie të madhe,enigmatike, është shprehës i dëshpërimit

njerëzor. Proza e tij është një thikë që shpon e pret mishin

e trupit të vet.(domethënë dhe trupin tim). Është poet i

prozës, oh!, Ai, as fillim as fund, por pamundësi e

infinitiv. Bota kafkiane është diagnozë qelizore e njeriut

, indiferenca dhe metamorfoza, është vetgjyqësia

psikoanalitike, pafajësi dhe krim, çlirim dhe

skllavëri...Shkurt, është krijuesi i një letërsie moderne në

Evropë ose krijuesi i johistorisë.

Si janë vlerësuar esetë e tua në Shqipëri dhe a mund të na

thotë shkrimtari P.Loli si po përshtatet me klimën

artistike në Tiranë pas kthimit nga emigrimi ?

Në fakt janë pritur mirë nga ata që i kanë lexuar.(them

kështu se na ndodh që flasin më shumë ata që nuk exojnë)

Janë shkruar dhe analiza entuziaste dhe serioze. Por,

zonjë e nderuar,duhet të jemi të ndërgjegjshëm,

të mos presim shumë nga Shqipëria jonë e dashur. E

para se ne kemi munguar për një kohë të gjatë dhe e dyta

sepse kultura shqiptare është kaq e ngatërruar dhe e

pleksur me të shkuarën e saj regresive, sa jo rrallë herë,

nuk arrin dot të shohë ku i ka vlerat e saj. Kjo ka të bëjë

me atë vetë jo me ne. Ndaj ka ardhur koha që raportet e

poetit me atdheun të jenë më realiste, pa buzëkuqe e

pa psherëtima patriotike. Sa për klimën (antiartistike)që

gjeta në Tiranë, më mirë të mos ma kishe bërë fare

këtë pyetje, por tani do përgjigjem. Mua më duket se kam

ardhur në një kurbet të dytë në vendin tim. Mbase kanë

rënë shumë shira e patëm dhe përmbytje.., Nganjëherë më

duket sikur dikush do më kërkojë pasaportën si në

Athinë. Unë, i huaj atje në botë dhe i huaj në

Tiranë...Ky vend është dhe nuk është imi.Jam dhe s’jam

në të.Më ngop dhe nuk më mjafton. Qenka e vështirë të

jesh i huaj brenda vetes. Megjithatë, nuk do ta ndërroja

me asnjë tjetër Tiranën time. Por shkrimtari këtu, veç të

tjerash e paska të vështirë sepse nuk ka shtyp letrar,

nukka solidaritet vlerash, nuk ka jetë intelektuale.. Dhe

problem, për mua që merrem dhe me kritikë, është se nuk

gjej dot cili është shkrimtari i dytë , i tretë a i katërti me radhë...sepse,të gjithë janë të parë (?!). Disa

klane të vogla në shtyp reklamojnë vlera të dyshimta, për

të mos thënë atë të Xhojsit të madh: “Suksesi është

vdekja e talentit”...Jemi akoma pas që të kuptojmë një të

vërtetë të madhe pak të dhimbshme, se gjyqi ndaj vlerave

letrare do të jetë më i pamëshirshëm se Gyqi i Fundit.

Sa dhe si ka ndikuar natyra e Zagories në konceptimin tuaj artistik?

Mos prisni t’u them ndonjë gjë pozitive. Atje, vërtet të

duket sikur të lartësohet shpirti, se afër qiellit je, por

përrenjtë, gurët dhe honet të hanë .Dhe kokën thyen era...

Ideja ime për vendlindjen,përjashto krenarinë e verbër si

fatalitet, është më komplekse. Jam kundër psikologjisë së

mburrjes se jam nga lartësitë e maleve apo burimet e

zallit, madje dhe kundër gjoksit për histori të lavdishme.

Ju lutem , më lejoni të jem i zakonshëm. Kaq. Kam

shkruar një libër të tërë për këtë ide. Dhe nuk më kanë

kundërshtuar dot se vendlindja në fokusin e poetit është

dramë dhe fatalitet. Dhe jotja, e dashur Kozeta, prandaj i

jemi larguar fatit. Fshati ynë akoma nuk i ka shkruar kronikat dhe dramat e braktisjes.

A mendoni se krijimtaria juaj letrare do t’u rezistojë kohrave?

Nëse ju kuptova drejt, mund të them se libri nuk ka

qëllim të përleshet me kohrat. Nëse ai ka arritur që të

bëhet kronikë artistike e një brezi a të një kohe, ai

vetvetiu ka të drejtë të flasë dhe pas autorit të tij. Pas

autorit atij i mbeten dy rrugë, të flasë nëse ka gjë për të

thënë ose të harrohet në mosekzistencë. Por, zonjë e

nderuar, më lejo pak të largohem nga vetja. Për veprat e

mëdha fama dhe lavdia vijnë pas vdekjes. Në skenën e

vlerave të qëndrueshme, të gjallët janë në duel të

vazhdueshëm me të vdekurit. Disa , pak fare, të gjallë i

fitojnë duelet, por shumicën e fitojnë të vdekurit.

Kuptohet ata të vdekur që nuk janë shtyrë reklamave,

ose ata që nuk janë kuptuar nga bashkëkohësia. Kujto,

Shekspirin, Gëten, Kafkën,Pesoan, Xhojsin...Pas vdekjes

këta ngjajnë me Zotat, ose me autorësinë e botës.

Zoti Loli Në krijimtarinë tuaj lehtësisht vihet re

përdorimi i fjalës me ndjeshmëri të lartë. A mund të

flasim për mundësi të gjuhës apo aftësi të autorit.

Duhet të flasim për të parën. Pa dyshim, gjuha shqipe

është një gjuhë e madhe me mundësi të pakufishme

shprehjeje, por unë dua ta shfrytëzoj rastin për ta

shprehur frikën time. Ndërsa pranojmë të gjithë se

gjuha shqipe qëndroi si e vetmja kështjellë, që nuk ra

në qindra vite lufte e me perandori agresive përpara..., sot

rrezikohet në kohë paqeje nga perandoria më agresivo-

qytetëruese, globalizmi. Kemi të bëjmë me një magnet

kolosal planetar, që thith e përthith çdo gjë të vogël e për

ta kthyer në anonimitet. E, ndërsa shoqëria në tërësi me

institucionet e veta, lutet të globalizohet, nuk kuptohet

mirë rreziku që i kanoset gjuhëve dhe kulturave të vogla

që do të veniten deri në shuarje.

Dalim kështu te roli i shkrimtarëve. Vetëm këta mbeten jo vetëm kështjellarë të natyrshëm për të

mbrojtur bedenat e gjuhës, por dhe krijues të saj. Pa ata

rrezikohet gjuha nga brenda dhe nga jashtë,... rreziku

është epidemik në fonetikë, morfologji e deri ne

bedenat e qëndrueshme të strukturave sintaksore. Për

mua dhe vetëm për këtë, shkrimtari dhe artisti që lidhet

me gjuhën, duhet të trajtohen si institucion politik dhe

shoqëror. Por,...mund të rrimë dhe rehat se

“fatmirësisht”ministrat tanë të kulturës nuk kanë vërë

veshi, pa le më të kuptojnë Eliotin që thoshte se niveli i

një gjuhe matet me nivelin se mu ku e ka poezinë.

Pse u ndaluat të shkruanit 15 vjet rresht në kohën e diktaturës ?

Sepse diktaturat kanë gjithmonë të drejtë.

Cilët janë shkrimtarët shqiptarë dhe të huaj më të preferuarit për Pirro Lolin?

Nga shqiptarët po përmend vetëm ata që kanë vdekur se...

Pse ?

Sepse të gjallët që mund të harroj, ose t’i përmend si emra

në listë, do të më zemërohen. Preferoj Bogdanin me

“Këngën e sibilave”,J.Deradën me të gjitha, Naimin e

gjuhë se ka merituar mbiemrin”Shqipëria”, Cajupin për

motivet e dashurisë dhe humorin, Mjedën për

muzikalitetin e vargut, Migjenin për revolucionin e

formës, F.Reshpen si një nga lirikët më të spikatur; pa

dyshim Lasgushin,Kutelin, Koliqin, Fishtën.

Nga të huajt kam shumë të dashur, por profesorët e mi

quaj, Lorkën, Stivensin, Pesoan, Kavafin, kurse në

prozë kam akoma më shumë

si,Kazanxaqin,Kafkën,Folknerin, Xhojsin, Prustin , pa

harruar Gogolin, Cehovinç’hovin, Heminguein...

Po, se desh harrova, më tepër se të gjithë respektoj veten. Nuk bëj shaka.

Si shkrimtar me përvojë të pasur, çfarë do t’u këshillonit krijuesve të rinj ?

E para të mos japin këshilla as për të vjetër , as për të rinj.

Tani, për të mos ta shmangur mirëkuptimin e çastit unë

do vazhdoja dhe me tri këshilla të tjera:

1. lexim,

2. lexim,

3. lexim.

Zoti Pirro, ju falënderoj përzëmërsisht për bisedën.

Edhe une ju falenderoj po aq perzemersisht per ftesen tuaj.

Bisedoi: Kozeta Zylo

New York, prill 2010

Zemra Shqiptare

Dialog i Kozeta Zylos me poetin Pirro Loli