Etleva Lala & Musa Ahmeti: Ndreu, ipeshkvi i Krujës në dokumentet papnore

Ndreu, ipeshkvi i Krujës në dokumentet papnore

Nga Dr. Etleva Lala Dr. Musa Ahmeti

Studimi i epokave të caktuara, e në kuadër të tyre edhe personaliteve që vepruan e krijuan, luftuan dhe sfiduan jo vetëm karrierën por edhe jetën e tyre, përbën një moment tepër të veçantë në historinë e popullit shqiptar. Në të shumtën e rasteve, për këto personalitete, veçanërisht atyre nga mesjeta, të dhënat dhe informacionet janë të shpërndara në dorëshkrime, kronika dhe dokumente burimore që ruhen nëpër shumë arkiva e biblioteka të Evropës. Përkundër namit, respektit, nderit dhe veprës madhore që ata krijuan me mund dhe shumë vështirësi, ne ata sikur i kemi harruar, përkundër asaj se janë pjesa e ndritur e mendjes dhe kulturës sonë kombëtare. Një figurë e rëndësishme, por fare e pastudiuar e kësaj periudhe në territorin shqiptar është Ndreu, ipeshkvi i Krujës, që njihet si Andrea Croensi, në dokumentet papnore. Ndreu bëhet një njeri shumë i rëndësishëm, por që nuk është dokumentuar shumë mirë deri tani, prandaj dhe nuk ka tërhequr vëmendje të veçantë.

E filloi karrierën e tij duke u dëbuar. Nga një letër papnore, që është regjistruar dy herë edhe në regjistrat e Avinjionit edhe në regjistrat e Vatikanit, që sot ndodhen në Arkivin Sekret të Vatikanit, dhe pikërisht në regjistrin e Avinionit vëllim VIII, f. 70, si dhe në regjistrin e Vatikanit vëllim LXVII, f. 26, (Reg. Aven. v. VIII, fol. 70 ep. 96; Reg. Vat. LXVII, fol. 26, ep. 96), marrim vesh që më 17 shtator të vitit 1317, Ndreu dëbohet nga posti i tij si ipeshkv i Krujës.

Është pikërisht Uroshi (1282-1321) mbreti serb, ai që e detyron atë të largohet, sepse i martuar me Simonën në vitin 1299, vajzën e perandorit bizantin Andronik II, ai kërkon që të bëjë politikën bizantine, megjithëse është rritur nga një nënë katolike siç ishte Helena e Francës dhe bashkë me të kishte themeluar dhe ndihmuar shumë manastire katolike në veri të Shqipërisë dhe në Mal të Zi. Rëndësia që kanë lidhjet martesore, del qartë menjëherë kur vëmë përballë vëllanë e Uroshit, Stefan Dragutinin i cili ishte martuar me Katerinën, vajzën e Stefanit V, mbretit të Hungarisë, dhe motrën e Ladislaut IV, trashëgimtarit të fronit të Hungarisë, dhe ndiqte rigorozisht politikën e perëndimit.

Letra në të cilën bëhet e njohur dëbimi i Ndreut nga ipeshkvia e tij, u drejtohet ipeshkëve të Oristanit në Sardenjë, të Brindizit dhe të Tarentinos në Pulje të Italisë. Papa Gjoni XXII, pasi u tregon atyre se çfarë i ka ndodhur Ndreut (ab ecclesia sua, per Urosium regem Rasciae schismaticum occupata, exulare compellitur), u bën thirrje atyre që të ndihmojnë Ndrenë duke i siguruar atij një pension prej 50 florenos auri nga të ardhurat e 5 manastireve për 5 vjet (quinquennium). Mesa duket gjendja ekonomike e Ndreut ka vazhduar të jetë e keqe, sepse më 18 qershor të vitit 1320 papa Gjon XXII i dha atij, si dhe kryeipeshkvit të Ohrit, dhe ipeshkvit të Shasit, 100 florenos auri për shkak të gjendjes së mjerueshme të tyre, si rrjedhojë e shkatërrimeve të bëra nga mbreti serb.

Për shkak të vuajtjeve që Ndreu përjetoi nga mbreti serb Urosh, si dhe për shkak të përkushtimit të tij ndaj kauzës që mbronte, Ndreu fiton jo vetëm respekt, por edhe shumë besim nga ana e papës Gjoni XXII, aq sa atij i besohen detyra që normalisht i besohen vetëm një legati. Duke qenë se papët nuk mund të mbulonin me prezencën e tyre personale të gjitha vendet ku ata shtrinin autoritetin e tyre, sidomos jashtë Italisë, që prej kohërave të hershme ata kanë dërguar përfaqësuesit e tyre në ato vende. Në trojet shqiptare legatët e parë papnorë përmenden në vitin 519, dhe Farlati shkruan që legatët e papës Hormisdam priten jashtëzakonisht mirë nga ipeshkvi i Skampës, Trojus, si dhe nga banorët e Skampës që dalin nëpër rrugë dhe i përshëndesin ata në mënyrë të tillë saqë përshtypjet e tyre ata ia raportojnë papës kështu: kaq devocion, kaq falënderime Perëndisë, kaq lot, dhe kaq gëzim zor se kemi parë në ndonjë popull tjetër (tantam devotionem tantas Deos gratias, tantas lacrymas, tanta gaudia difficile in alio populo vidimus) (Farlati VII, fq. 433-434)

Deri në shek. XI më të rëndësishmit ndër përfaqësuesit papnorë, ose siç quhen ndryshe, legatët papnorë, ishin përfaqësuesit diplomatikë gjysëm-rezidentë në oborrin perandorak të Konstantinopojës, dhe vikarët apostolikë të cilët ushtronin pothuajse autoritet papnor shpirtëror në sferën kishtare. Edhe legatët që vepronin për çështje të caktuara, ose nën kapacitetin e legatus ad gentes (legat tek popujt) nuk ishin më pak të rëndësishëm. Duke filluar që nga shek. XI, dhe veçanërisht si rezultat i politikës së papëve të periudhës së reformës Gregoriane (me këtë emër njihen reformat e papës Gregori VII që pontifikoi në vitet 1073-1085), pozicioni i legatave ndryshoi: ata u bënë përfaqësuesit më të lartë në monarkinë e centralizuar papnore që po formohej mbi kishën.

Një veprimtari e tillë ishte kaq domethënëse për një legat saqë konkurrenca mes tyre zgjidhej me emërime. Deri më sot nuk është studiuar rasti i legatëve të dërguar kundër skizmatikëve dhe heretikëve në Serbi, Sllavoni dhe Shqipëri në shek. XIV, gjë që është me shumë interes për historinë e legaturës dhe nunciaturës në përgjithësi, sepse heretikët dhe skizmatikët në këto pjesë të botës kanë një kuptim disi të ndryshëm nga ai i njohur dhe përdorur gjerësisht në botën mesjetare. Studimi i kësaj teme është gjithashtu i rëndësishme për historinë e Shqipërisë, sepse hedh dritë mbi domethënien e këtyre territoreve për papatin, dhe për opinionin që papati, si pushtet qendror në mesjetë, kishte për këto vende.

Sipas të Drejtës Kanonike të shek. XIII legatët, sipas pushtetit që kanë, ndahen në tre kategori. Më pak të rëndësishmit ishin legati nati (legatë nga lindja), një prelat që kishte pushtet të plotë për të përfaqësuar papën në të gjithë mbretërinë apo territorin ku ai shkonte. Dalloheshin midis tyre legatus missus, dhe legatus a latere. Këta dërgoheshin me misione të veçanta nga papa dhe kishin një pushtet shumë të gjerë, ku përfshiheshin të gjithë autoritetet kishtare. Legati, qoftë si legatus missus, qoftë si legatus a latere konsiderohej në shumë aspekte si “papë lokal”. Kështu në funksion legati ishte më i lartë se ipeshkvi lokal dhe ishte i parë në Synodet vendore. Ai gjykonte ipeshkvët, bënte vizita kontrolluese, dhe kujdesej për reformat kishtare, dhe në përgjithësi ata kanë ndihmuar shumë për zbatimin lokal të rregullave të vendosura nga papati. Ata përfaqësonin papatin edhe duke përkrahur aktivitete diplomatike. Një ndër detyrat më të rëndësishme të tyre ishte përgatitja dhe udhëheqja e kryqëzatave, dhe mesa duket kjo është arsyeja se përse është trembur më shumë Stefan Dushani. Gjatë skizmës, legatët bënin propagandë për këtë apo atë papë, nisur nga kush ishin dërguar.

Dallimi midis legatus missus dhe legatus a latere ishte se legatus missus nuk ishte anëtar i kolegjit të kardinalëve, ndërkohë që legatus a latere ishte kardinal. Krahas këtyre tre kategorive, legatus natus, legatus missus dhe legatus a latere që u zhvilluan ngadalë, në shek. XII lindi edhe një kategori tjetër. Këtu futeshin disa princër laikë që filluan të pretendonin të kishin pushtetin e legatëve papnorë brenda për brenda zonës së tyre të influencës. Qëllimi i tyre ishte të kufizonin aktivitetin papnor dhe të rritnin kontrollin e tyre mbi kishën.

Legatët që dërgon papa Klement në trojet e mbretërive të Rashës, Sllavonisë dhe Shqipërisë, ishin mjaft të sukseshëm. Suksesi i tyre arrin deri aty sa në vitin 1354 u formua një legatë e përhershme apostolike në këto territore. Papati arrin që nëpërmjet këtyre legatëve t’i drejtohet edhe Stefan Dushanit që të heqë dorë nga herezia dhe skizma, dhe për çudinë e të gjithëve ai pranon, por me kusht që të zgjidhet kapiten gjeneral i ushtrisë së krishterë kundër turqve. Pozita e legatëve papnorë natyrisht që nuk ishte statike. Në shek. XIV dhe XV legatus missus u zhdukën për arsye të paqarta dhe roli i tyre u mor përsipër nga nuncios, pushteti i të cilëve u rrit në mënyrë të zhdrejtë. Edhe statusi i legatit a latere ndryshoi në shek. XV me ndryshimin e natyrës së kardinalatit, sidomos pasi u vendos që kardinalët të mos jetonin më në Romë. Në këtë mënyrë kardinalët filluan që të qëndrojnë në vendet e tyre dhe të marrin edhe pushtetin dhe titullin e legates a latere, të cilin ata e shfrytëzuan për qëllime personale. Rreth shek. XVI aktivitetet diplomatike të legatëve papnorë ishin zhdukur dhe ishin marrë plotësisht përsipër nga nuncët papnorë.

Një gjë të tillë e konfirmon letra e datës 6 qershor të vitit 1318, po e papës Gjoni XXII, i drejtohet Ndreut (që vazhdon të njihet si ipeshkvi i Krujës), si dhe Mihalit, ipeshkvit të Arbërit. Nuk e dimë nëse Ndreu është kthyer në ipeshkvinë e tij, sepse një gjë e tillë nuk përmendet në letër, por ajo që në radhë të parë tërheq vëmendjen në këtë letër është prezenca e dy ipeshkëve, d.m.th. dy ipeshkvive të ndryshme për një vend që ne deri tani i kemi identifikuar si një i vetëm: ipeshkvia e Krujës, dhe ipeshkvia e Arbërit. Në fakt një suprizë e tillë nuk është e veçuar. Në Hiearchia Catholica, të Eubelit, e cila mbahet si vepra më monumentale dhe më e saktë në të gjithë botën për sa i përket renditjes së ipeshkëve dhe ipeshkvive në botën katolike, Arbëria dhe Kruja konsiderohen si dy ipeshkvi krejt të ndryshme, nga njëra-tjetra, me ipeshkvë të ndryshëm. Ipeshkvi i parë i Krujës përmendet në vitin 1286, dhe pikërisht kur ipeshkv ishte Romani që gjendet edhe në librin e shenjtorëve. Pas Romanit kemi Ndreun, pastaj Gregorin, në vitin 1266, Ndreun e minoritëve, dhe pastaj Gjonin. Lista e ipeshkëve vazhdon edhe pas vitit 1400 me Gualterius dhe pas atij Silvesterin, Palin në vitin 1458, dhe Petrin në vitin 1468 etj. Në Arbëri, ipeshkvi i parë i njohur nga Eubeli është nga viti 1295, dhe është Mihali. Megjithatë në letrën e datës 28 shkurt të vitit 1208, të cilën papa Inocenti III ia drejton Dhimitër Progonit, princit të parë shqiptar, është përmendur një farë Pali, si ipeshkvi i Arbërisë. Kjo letër ruhet e regjistruar në regjistrin e Vatikanit vëllimi. VIIA, fq. 49v. Tani për tani nuk kemi indikacione për ipeshkvët e periudhës së ndërmjetme midis 1208 dhe 1295, por kërkimet e mëtejshme arkivore mund të na ofrojnë supriza të këndshme në lidhje me to. Lista e ipeshkëve të Arbërisë vazhdon pas Mihalit me Martinin (1306), Mihalin II (1307), Lazarin, Laurin (1350), Nikollën (1354), një të panjohur dhe pastaj me Dominikun në vitin 1372, Gjon Lurlin në vitin 1370, Gjon Tergesten në vitin 1391, Thomanë, Gjergjin, Ndreun, Vulkan Suintin, Ndre Sumën në vitin 1425 etj.

Për t’u kthyer sërish tek letra e papës Gjon XXII, drejtuar Ndreut, ipeshkvit të Krujës, dhe Mihalit, ipeshkvit të Arbërisë, mirëbesimi i papës vihet re në detyrën që u ngarkon këtyre dy ipeshkëve: të konfirmojnë zgjedhjen e Kostës si kryedhjak të Durrësit. Po të kësaj date janë edhe dy letra të tjera të papës Gjon XXII, në të cilat Ndreut i ngarkohen detyra të tjera si të konfirmojë zgjedhjen e Gjon Rubeut në famullinë e kishës së Shën Nikollës së Petrozës në dioqezën e Kunavisë, e cila sipas Shuflajt ishte një famulli shumë e pasur, dhe të konfirmojë emërimin e Gjon Barbucit në famullinë e dioqezës së Barit. Po të kemi parasysh që papa Gjoni XXII, gjatë pontifikatit të tij e përqëndroi të gjithë sistemin e zgjedhjes, të nominimeve dhe të konfirmimeve në duart e veta, mund të kuptojmë shumë mirë se çfarë besimi kishte fituar Ndreu tek papa Gjoni XXII: praktikisht ishte një ndër njerëzit më të besuar të tij.

Rrjedha e mëtejshme e ngjarjeve na bën të mos kemi asnjë dyshim për sa u tha më sipër në lidhje me famën e mirë të Ndreut, sepse në vitin 1319 ai ishte njëriu që përfaqësonte papatin dhe mendimet e tij në lëvizjen anti-serbe në Shqipëri. Më 17 qershor të vitit 1319, papa Gjoni XXII, fillon përpilimin e një plani për kryqëzatë kundër mbretit Serb. Në fakt përpilimi i këtij plani kishte filluar kur Filipi, princi i Tarentit, i kishte parashtruar gjendjen e keqe të katolikëve shqiptarë nën sundimin e mbretërve serbë, dhe i kërkonte papës që t’i mbronte ato me ndihmën e një koalicioni. Papa i kthen përgjigje Filipit më 12 maj të vitit 1319 duke e siguruar që është i gatshëm për çfarëdo lloj iniciative, dhe të tillë ishin edhe Karli I Roberti, mbreti i Hungarisë (1308-1342), si dhe Mladeni II, bani i Kroacisë dhe Bosnjës deri në vitin 1322. Në vazhdim papa Gjoni XXII më 17 qershor të vitit 1319 i dërgon letra Mentul Muzakës, kontit të Këlcyrës (pranë Beratit), Ndre Muzakës, marshallit të mbretërisë së Albanisë (regni Albaniae marescalco), Theodor Muzakës, protosevaston-it të mbretërisë së Albanisë, Guljelm Blenishtit, protosevaston, Guljelm Aranitit, protholegaturo, Kalogjoni (Calojohanni) Blenishtit, Pal Matrangës dhe baronëve të tjerë të mbretërisë së Albanisë (ceterisque baronibus regni Albaniae), si dhe Radislaut, (sic!) kontit të Albanisë, duke u treguar që ai e dinte se ata po vuanin nën tiraninë e rëndë të mbretit të Serbisë (sub gravi tirannide illius regis perfidi Rascie nedum scismatici et religionis christiane totaliter inimici), dhe duke i nxitur që t’i bëjnë rezistencë, si dhe duke i siguruar që ai do t’i ndihmojë me gjitha mundësitë. Në të gjitha këto letra të papës Gjon XXII, papa rekomandon Ndreun si njeriun e tij të besuar, i cili do t’u japë udhëzime me gojë dhe të cilit duhet t’i besojnë deri në fund (Super hiis autem venerabilis frater noster Andreas episcopus Croensis affectum nostrum oraculo vive vocis plenius vobis aperiet, cui exinde fidem poteritis credulam adhibere).

Letrat e papatit synonit që të arrinin të gjithë forcat politike shqiptare. Kjo për arsye se në fakt të gjitha ishin të interesuara për të mos vuajtur nën sundimin e mbretërve serbë, të cilët siç thotë medievisti shqiptar Pëllumb Xhufi, po përdornin politika të caktuara për shkatërrimin e strukturave sociale-politike të vendeve që kishin pushtuar, ndër ta edhe të Shqipërisë së asaj kohe, duke zhveshur së pari shtresat e larta nga pasuritë e tyre dhe duke zhvilluar një politikë serbizuese që fillonte me konvertimin e shqiptarëve në ortodoksë serbë. Asimilimi kishëtar, asimilimi kulturor dhe së fundi asimilimi etnik ishin shtresa të të njejtit proces serbizimi. Si reagim kundër shtypjes së serbëve dhe kësaj politike serbizuese, shqiptarët jo vetëm politikisht por edhe shpirtërisht përqafuan më fort katolicizmin, kështu që katolikët e mbretërisë serbe nga shek. XII deri në shek. XV ishin kryesisht etnikisht shqiptarë.

Duke u nisur nga këto letra papnore që kanë si qëllim që të arrijnë të gjithë forcat politike shqiptare, themeluesi i medievistikës shqiptare, studiuesi kroat Milan Shuflaj ka arritur të përcaktojë thelbin e Shqipërisë etnike të mesjetës. Si kufirin jugor ka marrë territoret që posedonte Mentul Muzaka në Këlcyrë, si lindorë ka marrë territoret e Ohrit dhe të Dibrës, ku shtrinin sundimin e tyre Matarangët, dhe si kufi verior ka marrë territoret e Blenishtëve që posedonin Mirëditën dhe deri në Ulqin dhe Danjë. Në fakt do të ishte më e saktë nëse këto territore do t’i konsideronim si territoret e mbretërisë së Albanisë si formacion politik dhe jo si territoret e Shqipërisë etnike që shtriheshin shumë më gjerë se kaq. Kjo kuptohet akoma më mirë po të kemi parasysh që papati në përgjithësi në mesjetë zhvillonte korrespondencë ose me vartësit e tij, (subjekte religjioze si kryeipeshkvë, ipeshkvë, kryedhjakë, dhjakë, abatë, etj), ose me pushtete politike të njohura prej tij si të tilla, dhe jo me kombe (koncept i cili nuk ishte i zhvilluar në atë masë në mesjetën e shek. XIV sa të kërkonte adresim si i tillë). Duke pasur parasysh këtë duhet tërhequr vëmendja tek fakti që Papa Gjoni XXII në letrat e tij i drejtohet formacionit politik të njohur prej tij dhe pikërisht mbretërisë së Albanisë, dhe kufijtë e këtij formacioni politik nuk duhen identifikuar me kufijtë etnikë të kombit shqiptar.

Fakti që Ndreu ishte zëri i gjallë i papatit, të cilin vetë papa e rekomandon për të intruktuar dhe për t’u dhënë udhëzime të gjitha forcave politike të mbretërisë së Shqipërisë në kryqëzatën që po përgatitej kundër sundimit serb në vitin 1319, tregon qartë për rëndësinë e këtij ipeshkvi. Normalisht, detyra të tilla kaq me rëndësi, u ngarkoheshin legatëve, që ishin ambasadorët e papës në botë, dhe madje jo legatëve normalë por legati a latere që ishin kardinalët ambasadorë, më të lartët dhe më të besuarit në këtë post. Vetëm të tillë kardinalë kishin lirinë të udhëhiqnin dhe të organizonin kryqëzata, ndërkohë që legati missi ishin përgjegjës vetëm për të çuar në destinacion një porosi të dhënë nga papa, porosi kjo që normalisht përshkruhej me detaje në letrat papnore që u jepeshin atyre si letra prezantimi ose rekomandimi për t’u mirëpritur në vendet ku shkonin. Mungesa e mikpritjes për njerëz të tillë të shoqëruar me këto letra papnore, dënohej deri me çkishërim. Në rastin në fjalë, nuk disponojmë letra me përshkrimin e misionit dërguar tek Ndreu, gjë që tregon se ai ishte i lirë të instruktonte dhe të udhëzonte sipas mendjes së tij, gjë që ishte një privilegj jashtëzakonisht i madh.

Një ipeshkv, i cili lejohet që të konfirmojë zgjedhjen e një tjetri (kjo bëhet me qëllim që ai të mos ketë nevojë të shkojë në Kurinë papnore për të marrë konfirmimin), duhet patjetër të jetë i pranishëm fizikisht në Kurinë papnore, për të marrë udhëzimet e duhura dhe për t’iu dhënë një përgjegjësi e tillë. Një procedurë e tillë është e pashmangëshme të paktën gjatë kohës së pontifikatit të Gjonit XXII, për shkak të mënyrës strikte të udhëheqjes së tij. Po të kemi parasysh këtë fakt, atëherë dalim në konkluzionin që Ndreu ishte në Avinion në qershor të vitit 1318, dhe u autorizua atje me autoritetin e plotë për të udhëhequr shpirtërisht dhe fetarisht çfarëdo lloj aktiviteti që do të organizohej për përhapjen e katoliçizmit dhe për rezistencën kundër skizmatikëve serbë që kishin pushtuar një pjesë të mirë të mbretërisë së Shqipërisë. Letra shoqëruese për konfirmimin e Kostës, kryedhjakut të Durrësit, dhe Gjon Rubeut, dhe Gjon Barbucit, janë letra që më shumë provë për këta njerëz dhe u vërteton atyre se konfirmimi po bëhet, dhe që ata nuk kanë nevojë të shkojnë në Avinion. Fakti që Ndreu duhet të konfirmojë edhe zgjedhjen e Gjon Barbucit në Bar të Italisë, që është faktikisht mjaft larg nga Kruja apo Kunavia e Shqipërisë, është një tjetër dëshmi që Ndreu po kthehej nga Avinioni, dhe meqenëse do të kalonte nga Bari për t’u kthyer në Shqipëri, mund të përfundonte edhe atë porosi në rrugë e sipër. Rruga nga Shqipëria në Avinion duhet të ketë zgjatur mesatarisht 20 ditë, sepse në një letër papnore të datës 18 maj të vitit 1317 Gulielm Montegrino, ipshkvi i Kunavisë, urdhërohet të paraqitet urgjentisht personalisht brenda 20 ditëve në Avinion (infra viginti dies se coram pontifice personaliter sistat), gjë që tregon se udhëtimi normal nuk mund të zgjasë më shumë se 20 ditë. Mesa duket gjithmonë kalonte nga Bari i Italisë.

Kryqëzata në fjalë, në fakt nuk u realizua kurrë për shkak të politikës diplomatike të Uroshit II, mbretit të Serbisë, që i premtoi papës që do të pranonte besimin katolik bashkë me popullin e tij, gjë që në fakt nuk ndodhi. Pas paqes me perëndimin, në vitin 1319, ai bashkë me gruan e tij Simonën, vajzën e perandorit bizantin Androniku II, dhe me djalin Konstantin, ndërtoi një altar prej argjendi për kishën e Shën Nikollës së Barit, me mbishkrime latine (për këtë shkruajnë: Orbini, Il Regno(1601) f. 255, Beatillo (1649), Kukuljeviq, Archiv jug. IV, 350, Makushev, Ital. Arkiv, III, f. 13 dhe Jireçek, Geschichte der Serben, I, f. 353). Një strategji i tillë e mbretërve Serbë do të përdorej vazhdimisht e vazhdimisht gjatë shek. XIV, kur shumë kryqëzata planifikoheshin kundër tyre, për shkak të politikave diskriminuese që ndiqnin ndaj katolikëve. Të tilla plane për kryqëzata ku në fakt forcat politike shqiptare vendosen në qendër të këtyre planeve, regjistrohen në vitin 1331, 1336 dhe në vitet ’50 të shek. XIV. Është gjithmonë e njejta strategji që i shpëton serbët në momentin e fundit kur fushatat e koalicioneve bëhen gati për të filluar. Emra të njerëzve të shquar shqiptarë si Andreas Croensis, do të ishin të njohur jo vetëm për ne por për të gjithë historiografinë botërore, nëse këto kryqëzata do të kishin vajtur deri në fund, sepse ata mbanin një barrë shumë të rëndë, atë të përgatitjes në detaje të tyre.