Drejtori i Arkivit: Kemi emrat e saktë të ekzekutuesve të dënimeve me vdekje

“Për të shkuar te vendvarrimet e pazbuluara të të pushkatuarve të kohës së komunizmit kemi emrat e saktë të prokurorëve, hetuesve, mjekëve e sekretarëve që kanë marrë pjesë në këto ekzekutime. Ata mund të shërbejnë si dëshmitarë okularë, mund të tregojnë me gisht se ku janë varrosur viktimat”. Ky është thelbi i pohimeve të Drejtorit të Arkivës së Ministrisë së Brendshme, Kastriot Dervishi, përgjatë një interviste ekskluzive për gazetën “Panorama”. Sipas Dervishit, në arkiv nuk ka asnjë dokument të vetëm që të vërtetojë vendndodhjen e varreve të të ekzekutuarve politikë, por për fat janë gjetur një numër i vogël skicash që tregojnë varre të të ekzekutuarve për krime ordinere. Në të njëjtën intervistë, Dervishi rrëfen vendet e ekzekutimeve të kohës së komunizmit në të gjithë vendin dhe një urdhër të Kadri Hazbiut për përpilimin e hartave të vendndodhjeve, por që fatkeqësisht koha e ka bërë të pavlefshëm.    

Sigurisht gjetja e eshtrave të personave që janë ekzekutuar, kanë vdekur në hetuesi, në burg apo në përpjekje me forcat e Sigurimit gjatë regjimit komunist ka qenë një prej kërkesave të shumta që qytetarët kanë pasur ndaj Arkivit të Ministrisë së Brendshme. Jo gjatë kësaj kohe, por qysh në vitet e para të demokracisë, janë depozituar kërkesa për gjetjen e eshtrave të personave në fjalë. Gatishmëria e Arkivit ka qenë maksimale duke vënë në përdorim gjithçka ndodhej në fondet tona arkivore. Jo më larg se sot (dje) ka ardhur e bija e të ekzekutuarit O. I. dhe është pajisur me praktikën e ekzekutimit të babait të saj, shoqëruar edhe me fjalën e fundit ku kishte dhe një amanet me vajzën.

Arkivi do të vërë në dispozicion të të interesuarve gjithçka ka dhe kjo nuk diskutohet, por duhet të kuptohet thelbi i materialeve të depozituara në të, pasi ai nuk është arkiv varreze.

Në kuptimin e mirëfilltë, nuk ka ekzistuar ndonjë fond arkivor që mund ta titulloj “fondi i ekzekutimeve”, apo diçka afër tyre. Nga ne ka qenë nevoja të krijohej dhe grumbullohej gjithçka nga e para. Kohë më parë kam nisur të grumbulloj praktikat e pushkatimeve nga viti 1972 e deri më 1990 dhe mund të them se në një farë mënyre është krijuar një fond unik arkivor, duke shfrytëzuar të dhënat nga fondet e Hetuesisë dhe ish-Drejtorisë së Zbatim Vendimeve Penale. Ndërkohë të dhëna të tjera ndodhen të veçuara në fonde të tjera si ato të degëve të punëve të brendshme, apo brenda dosjeve hetimore - gjyqësore. Duke bërë një përmbledhje mund të them se shumica e praktikave të të ekzekutuarve me vdekje ekzistojnë, por pa skicat e vendeve se ku janë kryer.

Të ekzekutuarit me vendim të formës së prerë të gjykatave komuniste, sipas të dhënave të AMB-së (Arkivit të Ministrisë së Brendshme. Red) janë 1030 persona, ndërsa së bashku me kategoritë e tjera sipas përpilimit që ka bërë komisioni përkatës më 1992 shkon në 5157 vetë.

Të ekzekutuarit me vendim të formës së prerë pasi dënoheshin nga gjykatat e niveleve të ndryshme (shkallës së parë, Gjykata e Lartë, gjykatat ushtarake, etj), kalonin për miratim përfundimtar në komandën e përgjithshme të ushtrisë (për gjykatat ushtarak) ose në Presidiumin e Kuvendit Popullor për rastet e tjera. Me nxjerrjen e urdhrit (tek rastet ushtarake të Enver Hoxhës), ose të dekretit nga Presidiumi i Kuvendit Popullor për miratimin e ekzekutimit të personit, dega e punëve të brendshme e rrethit (në raste të veçanta grupi special) ku gjykohej çështja, merrte urdhrin për ekzekutim vendimi. Urdhri për ekzekutim personi nxirrej nga Ministri i Punëve të Brendshme. Në këtë urdhër ngarkohej dega përkatëse që të kryente ekzekutimin. Më pas titullari i degës hartonte planin e masave për këtë ekzekutim. Përpilohej dokumentacioni për emrat e personave që do merrnin pjesë në ekzekutim (prokurori, hetuesi, mjeku, sekretari shkrues, komandanti i grupit ekzekutues, ekzekutuesit, personat që stërviteshin për të parë skenën, për të marrë zemër, etj). Procesverbali plotësohej me fjalët e fundit që kishte thënë i dënuari me vdekje për herë të fundit. Përgjithësisht për personat të dënuar politikisht fjalët e fundit kanë qenë për Shqipërinë, ndërsa për të dënuarit ordinerë (për vrasje, grabitje, etj), për partinë dhe udhëheqjen.

Për ekzekutimet e viteve të para, për shkak të kohës së madhe që ka kaluar, është e vështirë të flitet për persona gjallë, ndërsa për ekzekutimet e periudhës nga viti 1970 e lart, mundësia e të qenit gjallë e pjesëmarrësve është e madhe. Ne kemi të dhëna të sakta mbi prokurorët, hetuesit, mjekët, sekretarët, etj që kanë qenë të pranishëm në kryerjen e një ekzekutimi. Po ashtu janë edhe të dhënat për kryetarin dhe nënkryetarin e degës së Punëve të Brendshme që miratonte planin e masave për ekzekutim.

Pas proceseve të viteve të para, të ecura pa rregull të qartë, më 10 janar 1947, doli dekreti nr.264 i Presidiumit të Kuvendit Popullor, që shpalli ligjin nr.390, datë 10 janar 1947 “Mbi ekzekutimet e dënimeve”. Pas tre vjetësh më 9 shkurt 1950 ministri i Punëve të Brendshme, Mehmet Shehu, nxori urdhrin mbi vendimet ekzekutim me vdekje që jepeshin nga organet gjyqësore. Sipas këtij urdhri, dënimi jepej: pasi ishte dhënë vendimi i formës së prerë si dhe dekreti i Presidiumit të Kuvendit  Popullor, pasi të dilte urdhri i ministri me shkrim, urdhri përpilohej nga Dega e 7-të e Sigurimit të Shtetit, kur kishte karakter politik dhe nga ana policia, kur kishte karakter ordiner. Urdhri duhet të përmbante: gjenealitetet e personit, numrin e vendimit dhe datën e gjykatës, datën, orën dhe vendin e ekzekutimit, si dhe kush ngarkohet për ekzekutim, me emër mbiemër, gradën dhe detyrën. Për çdo ekzekutim bëhej procesverbali ku shkruhej edhe fjala e fundit e të dënuarit. Procesverbali i dërgohej degës nga ishte përpiluar urdhri, e cila ia dërgonte ministrit.

Më vonë ka dalë një urdhër tjetër i Kadri Hazbiut, i cili pak a shumë i referohej urdhrit të mëparshëm. Në bazë të këtij urdhri në atë kohë përpiloheshin skica të vendit ku kryheshin ekzekutimet, por organi zbatues i urdhrit nuk i depozitonte këto në arkiv pasi e konsideronte dokument operativ të përkohshëm me afat ruajtje 5 vjet.

Sot ne kemi në Arkiv pak skica dhe vendvarrime të të ekzekutuarve jopolitikë, që kanë mundur të depozitohen.

Çdo rreth ka pasur vendin ku kryheshin ekzekutimet. Mos përfytyroni se kanë qenë toga pushkatimi përballë personave të dënuar. Së paku në 20 – 30 vitet e fundit kjo punë është bërë për çdo rast nga një person i besuar me një plumb në kokë, pasi nuk duheshin harxhuar plumbat. Për sa i takon vendeve të ekzekutimit mund të themi diçka.

Për Tiranën janë përdorur disa vende si Kodra e Priftit (për gjyqin special të 1945, etj), Lumi i Tiranës (zona e Paskuqanit dhe zona e quajtur Peshkës, rrugës për në fshatin Brar), Ura e Beshirit (për grupin e Hamit Matjanit dhe të “bombës në ambasadën sovjetike”, disa zona në Dajt (Linzë), etj. Për Elbasanin është përdorur Krasta dhe përroi i Muçanit. Për Durrësin është përdorur ura e Dajlanit dhe Mali i Robit. Për Lushnjën një rezervuar afër qytetit. Për Korçën rruga në Qafën e Qarrit. Për Vlorën zona e pyllit të sodës, për Shkodrën zona e antenave, për Peshkopinë një vend në Drinin e Zi, etj. Këto vende në pjesën më të madhe i kam lexuar, nuk i kam parasysh si mund të jenë.

Pas vitit 1992 pati përpjekje të shumta për gjetjen e eshtrave të viktimave të komunizmit. Në atë kohë janë zhvilluar edhe ceremoni për nderimin e tyre. Me sa kam mundur të mësoj, informacioni më i madh është marrë në terren me anë të dëshmitarëve të kohës. Ajo që është zbuluar dhe gjetur, sigurisht që është fare pak në krahasim me atë që ndodhet nën tokë. Kam qenë në kontakt me shumë familje që janë interesuar, ndërsa kemi zhvilluar “hetime” duke shfrytëzuar emrat që përmendeshin në procesverbale. Sigurisht ka qenë e vështirë për shkak të viteve që kanë kaluar, kujtesës së dobët të njerëzve dhe gojëkyçjes së protagonistëve të asaj kohe që i dukej “privilegj” i madh dhënia e informacionit përkatës.

Po kjo është çështja më e dhimbshme. Ndërtimet e bëra para vitit 1990, si edhe atë të bëra më pas kanë sjellë shkatërrime të pariparueshme të varreve. Kështu zona e Pusit të Mezinit në Vlorë, zonat e Lumit të Tiranës dhe Kodra e Priftit në Tiranë, për shembull, mund të konsiderohen raste të humbura përfundimisht.

Një tjetër problem janë të varrosurit e vdekur në burgje, të varrosur në varreza publike që më pas janë zhvendosur. Kështu për shembull janë bërë varrime në Varrin e Bamit në Tiranë dhe eshtrat kanë ngelur aty.

Nuk e di si quhet saktësisht ky vend, por sigurisht që kam dijeni se është një nga vendet e përdorura për ekzekutime. 

Në arkivat sekrete të Ministrisë së Brend-shme, saktësisht në materialet që kanë mbërritur të padëmtuara deri në ditët tona, mungon në çdo rast saktësimi i vendeve ku janë varrosur të pushkatuarit e kohës së komunizmit.Zyrtarë të Arkivit të Ministrisë së Brendshme pohojnë se kanë gjetur një numër dosjesh të grupeve të ekzekutuara me pushkatim në kohën e komunizmit, por në asnjë rast në këto dokumente nuk është shkruar, qoftë një fjalë e vetme për vendin e varrosjeve, apo të vendndodhjes së varreve masive. Në dosjet ku ka pasur dokumentacion më të plotë, fleta e fundit e tyre, në rastin më të mirë ka emrat e grupit të ngarkuar me procedurën e ekzekutimit, si për shembull emrin e komandantit të grupit të pushkatimit, emrin e prokurorit e hetuesit asistues, emrin e mjekut dhe të një sekretari. Gjithsesi procedura të tilla, sipas të njëjtëve, janë zbatuar më së shumti në pjesën e dytë të kohës së regjimit komunist, pasi në pjesën e parë, sidomos menjëherë pas çlirimit të vendit, dokumentacioni i ekzekutimeve me pushkatim është krejtësisht i paplotë. Në këto raste, përfund dokumentit shënohej vetëm emri i të ashtuquajturit Prokuror i Popullit dhe asgjë më tepër. Pra në asnjë rast nuk shënohej vendi i varrimit, apo edhe emrat e personave të ngarkuar me pushkatimin, që në mungesë të hartave, mund të shërbejnë si dëshmitarë okularë. Përmbajtja e dokumentit të mëposhtëm, një ekzekutim i vitit 1945 në Korçë, i marrë nga dosja përkatëse e gjykimit të një grupi kundërshtarësh të komunistëve, nuk thotë asgjë veç emrit të prokurorit, që aktualisht nuk rron. Pra e gjithë dosja, nëse dikush do të kërkonte një fill për të mbërritur te vendvarrimi i tre të pushkatuarve, kishte vetëm një emër, që mund të shërbente për identifikimin e varrit. Një emër që tashmë, pas vdekjes, nuk ka më asnjë vlerë për këtë qëllim. 

Dokumenti i 1945

Këshilli Gjyqësor Ushtarak

Nr. I Prot. 176. Res.

Korçë, më 3/10/1945

Gjykatës së Naltë Ushtarake, Tiranë

Në mbrëmjen e datës 2/10/1945, ora 20, u ekzekutuan kriminelët 1) Enver Agolli, 2) Rapo Zëmblaku, 3) Haki Nikolica. Në minutën që u ngritën nga burgu për t’u hipur në automobil e për t’u çuar në vendin e ekzekutimit, krimineli Enver Agolli, ndërmjet frikës bërtiti, duke i’u drejtuar shkove të tij që i’u fal jeta, Hasan Xamës e Shezai Trenit, “Lamtumirë Hasan, Lamtumirë Shezai”; këto fjalë i pasuan edhe Haki Nikolica e Rapo Zemblaku.

Me të tilla fjalë, duke shtuar edhe Rroftë Shqipëria, iu drejtuan edhe të burgosurve, që nga dritaret e dhomave të burgut kishin dalë të shikonin.

Në vendin e ekzekutimit, pa zbritur edhe mirë nga automobili, krimineli Enver Agolli filloi të bërtiste “poshtë komunizmi” dhe këto fjalë i tha edhe krimineli tjetër Haki Nikolica; ndërsa krimineli i tretë Rapo Zëmblaku nuk nxori asnjë fjalë.

Kur u vunë në rresht dhe partizanët u përgatitën për të kryer veprimin, u kërkua fjala e fundit nga ana e Prokurorit. Krimineli Rapo Zëmblaku tha: “Rroftë Shqipëria, qeveria të më ketë kujdes fëmijën, mbasi kam edhe një djalë partizan”. Haki Nikolica kërkoi që qeveria të kujdeset për mëmën dhe motrën e tij; ndërsa krimineli Enver Agolli, duke bërtitur “nuk kam asnjë fjalë, thirri “poshtë komunizmi” e duke u thënë shokëve vraponi të ikim, pa u dhënë urdhri i ekzekutimit, ata, si ishin të tre të lidhur, tentuan të arratisen, dhe u vunë në ikje. Në këtë kohë, një partizan, me urdhër të Komandantit që drejtonte togën, plagos njërin prej tyre, dhe dy të tjerët, duke mos mundur ta heqin zvarrë, ndalën në vend. Afrohen partizanët dhe vihen në rresht për të kryer veprimin. Partizanët të gjithë qeshnin, megjithëse ata bërtisnin duke thirrur, këtë herë edhe Haki Nikolica, “poshtë Komunizmi”, ndërsa krimineli Enver Agolli, derisa dha shpirt bërtiste: “Do ta paguaj Nevzati, do ta paguaj Nevzati”. Nevzati ishte mbi kokën e tyre dhe urdhëroi zjarr mbi ta.

Kështu përfunduan kriminelët Enver Agolli, Haki Nikolica e Rapo Zëmblaku.

Falja e jetës të kriminelit Hasan Xama u prit mirë nga rrethi i tij, ndërsa në popull ngjau e kundërta.

Vdekje Fashizmit-Liri Popullit

(Prokurori i Popullit)

Kapiten I, Nevzat Haznedari

(Firma-vula)

TIRANE - Besim Ymaj, kreu i Institutit të Mjekësisë Ligjore pohoi dje se institucioni që ai drejton ka angazhuar katër mjekë specialistë që po ekspertojnë eshtrat e gjetura rrëzë malit të Dajtit. Sipas tij, momentalisht po punohet me ndarjen e skeleteve nga njëri tjetri, ndërsa më pas do të kryhen mjaft procedura të tjera, derisa të arrihet në identifikimin përfundimtar të tyre. Në lidhje me këtë mjeku Ymaj dha një prononcim të shkurtër për gazetën.

Është një grup prej katër mjekësh i Institutit të Mjekësisë Ligjore, të cilët po punojnë me eshtrat, duke i veçuar ato sipas personave. Është pjesë e profesionit tonë që në raste të tilla fillimisht duhet të ndajmë eshtrat e njërit skelet nga të tjerët, kjo si fazë e parë e punës.

Është fakt që këto skelete janë zhvarrosur pa kujdes dhe nga njerëz jo specialistë. Kështu që ka ndodhur që pa dashje eshtra që i përkasin njërit person të futen gabimisht në të njëjtin thes plastik me eshtrat e dikujt tjetër. Po kështu janë vërejtur edhe skelete të paplotë.

Aktualisht grupi i mjekëve po punon për seleksionimin e eshtrave sipas karakteristikave kryesore. Kjo fazë pritet të përfundojë gjatë ditës së nesërme (sot), më pas pritet të fillojë faza tjetër që ka të bëjë me përcaktimin e karakteristikave të veçanta të skeleteve, si seksi, mosha, gjatësia, koha kur ka vdekur, shenjat e veçanta që ka secili, vendet ku është goditur dhe sa herë është goditur, format trupore, etj.

Për të arritur në identifikimin përfundimtar të tyre do të duhet ca kohë. Pasi të përfundojnë proceset e mësipërme, pritet që familjarët e personave të zhdukur, që pretendojnë se të afrimit e tyre kanë pasur të njëjtat karakteristika me ato që do përcaktojmë ne do të thirren për identifikim. Në këtë moment do të kryhet analiza e ADN-së për ato raste që do jetë e nevojshme.            fa.ma. 

Kryeministri Berisha kërkoi dje përgatitjen e vendimit për ngritjen e një Task Force për kërkimin dhe gjetjen e eshtrave të të vrarëve gjatë 50 viteve të sistemit komunist në vend. “Dua tu informoj se javën që vjen qeveria do të vendosë ngritjen  e një Task Force, e cila do të merret me kërkimin, gjetjen, e trupave të burrave dhe grave, intelektualëve të këtij vendi, punonjësve që u ekzekutuan barbarisht nga regjimi Hoxhist, vetëm e vetëm se besonin tek fjala e lirë, tek zoti, tek vendi i tyre, pra ne vlera që janë sa hyjnore aq edhe njerëzore”, theksoi Berisha. Nga ana tjetër PS-ja kërkoi dje përmes deputetes Olta Xhaçka ngritjen e strukturave që do merren me identifikimin e eshtrave, teksa akuzoi Berishën se ka keqpërdorur kauzën e të përndjekurve politike. 

TIRANE – Prokuroria e kryeqytetit ka urdhëruar dje shërbimet e policisë të zhvillojnë hetime në lidhje me zbulimin e eshtrave të 19 personave në zonën e Dajtit. Sipas burimeve zyrtare nga organi i akuzës mësohet se Prokuroria i ka deleguar dosjen policisë duke lënë disa detyra me qëllim avancimin e hetimeve dhe zbardhjen e rrethanave në të cilat kanë gjetur vdekjen personat në fjalë. Prokuroria e kryeqytetit ende nuk ka regjistruar procedim penal, por dosja e hartuar gjatë ditëve të para të verifikimeve në Dajt, është deleguar në polici për plotësim me prova penale. Faktet e mbledhura nga policia, sipas Prokurorisë do të rivlerësohen në një moment të dytë. Akuza i ka kërkuar policisë verifikime për identitetin e personave, mbledhjen e dëshmive nga të afërm të tyre dhe një sërë veprimesh tjera.