Safet Hyseni: Historia e shpëtimit të dy pilotëve amerikanë në rajonin e Kërçovës

Historia e shpëtimit të dy pilotëve amerikanë në rajonin e Kërçovës

“Po binte muzgu. Ne ishim ngjitur lart në shkëmb. Ç’njerëz të çuditshëm ishin këta shqiptarët? Ngjiteshin në shkëmb e zdirgjeshin si djalli. Na morën e na çuan në fshatin e vogël të Kërçovës - Llapkindoll”, kështu e përshkruan momentin e takimit më shqiptarët, piloti amerikan

Nga Safet Hyseni

Rrëfimi nis në majin e vitit 1944. Atë ditë kishte marrë një mot i keq, i përcjellë me frymë e rrebesh shiu. Mbi qiellin e Zajazit do të kalonte një skuadër aeroplanësh luftarak, që fluturonte në drejtim të malit Drenovë. Dhe, në çast, një nga këta aeroplanë do të ndahet nga skuadra dhe do të kalojë mbi fshatin Llapkidoll, duke nxjerrë shtëllunga tymi. Pak më vonë, aeroplani i cili kishte qenë i goditur nga artileria gjermane, do të përplaset aty pranë shkëmbinjve të malit Bistra. Ndonëse aeroplani do të pësojë dëmtime të rënda, megjithatë, fati do të jetë në anën e dy pilotëve, të cilët do të arrijnë t’i fshehin gjurmët dhe t’u shmangen forcave gjermane. Tre ditë më vonë, piloti amerikan Harold Helfrich dhe bashkatdhetari i tij, oficeri David Ficher, do të arrijnë të takohen me çobanët shqiptarë të fshatit Llapkindol, të cilët do t’ua hapin dyert e strehimit. “Ishte babai im, Shefkiu dhe xhaxhai Mislim, që i takuan dhe i strehuan amerikanët kuptohet bashkë më shumë fshatar të thjerë”, tregon Milaim Saliu, djali i Shefkiut.

Rrëfimi i pilotit Harold Helfrich është përfshirë në librin “Shqiptarët e Amerikës” të Vehbi Bajramit, i cili kishte arritur ta takojë Haroldin. Dhe ja ç’i kishte thënë piloti z. Bajrami: “Më 18 maj 1944 po ktheheshim nga misioni ushtarak në Ploesht të Rumanisë, ku hodhëm bombat. Një gjuajtje nga toka e artilerisë së armikut ishte fatale për ne. Ishte goditur një motor i avionit dhe një bidon nafte. U mundova që ta drejtoja avionin nga deti Adriatik për të zbritur në bazën ushtarake në Italinë e Jugut, por kjo ishte e pamundur, për arsye të motit shumë të keq. Po kalonim nëpërmjet një rrebeshi të tmerrshëm shiu e tufani. Si të mos mjaftonin të gjitha këto, edhe motori tjetër u bllokua nga akulli. Duke parë rrezikun ne vendosëm të hidheshim me parashutë. Njëri nga mitraljerët nuk arriti të hidhej. Ndihmës-piloti im, që u hodh pas tij, poashtu pati një fund tragjik. Parashuta e tij nuk u hap. Unë që isha pilot, komandant i skuadriljes, u hodha i fundit në ajër. Disa çaste para se të bija në tokë, parashuta e ime mezi u hapë. Presioni i fort që u shkaktua nga përplasja e avionit në tokë ndikoi që ajo të hapej dhe të shpëtoja nga kthetrat e vdekjes. Mora plagë të rënda në brinjë e në gju”, i kishte thënë piloti Helfrich autorit të librit. Ata, ndonëse me plagë dhe pa ushqim, do të strehohen në mal. Të parët që i takuan ishin barinjtë e fshatit.

“Ishte hera e parë që ne takonim amerikanë. Të gjithë u zotuan se nuk do të lejojnë që të bien as në dorë të gjermanëve dhe as të partizanëve. Mislimi, xhaxhai im, sjell një mjek që do t’i mjekojë, duke u dhënë edhe ilaçet e duhura. Amerikanët shumë shpejt do ta marrin veten. Nuk kanë qenë vetëm mysafirë të shtëpisë sonë, por edhe të familjeve tjera të fshatit. Kështu, për çdo natë ata ftoheshin në darkë nga bashkëfshatarët tanë”, rrëfen Milaimi.

Momentin e takimit më shqiptarët, piloti amerikan po në të njëjtën libër, në vitin 1993 e përshkruan kështu: “Po binte muzgu. Ne ishim ngjitur lart në shkëmb. Ç’njerëz të çuditshëm ishin këta shqiptarët? Ngjiteshin në shkëmb e zdirgjeshin si djalli. Na morën e na sollën në fshatin e vogël Llapkindoll. Pastaj u ngjitëm shkallëve të një shtëpie, lartë në katin e sipërm. Në podrum kishte bagëti, mbi të ishin një a dy dhoma. Nuk e kuptova se cila ishte kuzhina, cila dhoma e fjetjes dhe e ndejës. Nga rrëfimet e fshatarëve, përmes mimikës e figurave të vizatuara, morëm vesh se gjendeshim në tokat shqiptare të Maqedonisë. Ne rrinim tërë ditën si të ngujuar në atë shtëpi, për të mos na hetuar gjermanët. Natën shkonim nga një shtëpi në tjetrën. Bisedonim, për aq sa kuptoheshim, duke mos ditur gjuhën e njeri-tjetrit. Ndaj dhe bisedat nganjëherë merrnin ngjyra humori për shkak të këtyre barrierave gjuhësore”, kishte thënë piloti Helfrich.

“Asaj kohe”, thotë Milaim Saliu, “isha 10 vjeç. Nuk me lejohej të hyja në odë të burrave, por përgjoja kur flitej për mysafirët se janë amerikanë. Dëgjoja burrat që thoshin duhet t’i ruajmë nga gjermanët dhe partizanët. Vëreja që në vizitë te ne vinte Rexhep Xhama (Zajazi), i cili asaj kohe dhe më vonë ishte me partizanët. Babai i tij, Xhemë Abazi, iu dilte në ndihmë ushtarëve të “Ballit Kombëtar”. Por, ky Rexhepi, u kujdes shumë bashkë me babain dhe xhaxhain tim për t’i dërguar oficerët amerikanë në Shqipëri. Për çdo mbrëmje vinin burra për të biseduar se si t’u ndihmojmë. Bisedat zhvilloheshin në grupe të vogla dhe, dihej, me besë. Amerikanët asaj kohe ishin aleat të partizanëve, por as atëherë të tanët dhe as unë sot nuk mund ta kuptoja se përse nuk deshën që të bien në dorë të partizanëve. Vëreja gjatë gjithë kohës se të gjithë donin në një mënyrë t’i ndihmonin dhe për ta përgatitej ushqimi më i mirë”, tregon Milaimi.

Mikpritja shqiptare është çmuar dhe lavdëruar nga shumë të huaj anekënd hapësirës ku jetojnë shqiptarët, por edhe besa. Këtë e ka vlerësuar edhe piloti amerikanë në librin “Shqiptarët e Amerikës”. Ai kishte shkruar një ditar për ditët që kishte kaluar në mesin e shqiptarëve, por i vinte keq që ditari i ishte djegur bashkë me shtëpinë e tij. Por, autorit të librit i kishte thënë se: “Më habiste mikpritja dhe çiltërsia e atyre njerëzve aq të dashur, të shoqërueshëm e inteligjentë. Kishin sens të thellë humori dhe më vinte keq që s’i kuptoja mirë, se do isha kënaqur edhe më tepër duke qeshur. Uleshin rreth meje e bisedonin. Ata për ne vunë në rrezik jetën, sepse nuk qe e lehtë në atë kohë të strehoje të huajt që i ndiqnin gjermanët. Hanim e pinim bashkë. Ç’kishin ata, kishim edhe ne. Sa të shijshme e kishin groshën! Ky ishte ushqimi më i zakonshëm i shqiptarëve. Fisher, një natë hëngër aq shumë grosh, sa u sëmurë nga stomaku. Sollën një doktor maqedonas që i dha ilaç dhe ai u bë më mirë. Gjatë udhëtimit që bëmë më vonë në Shqipëri, banorët e atij vendi më dukeshin si njerëz të Biblës. I shihnim rrugës ashtu të varfër, duke udhëtuar me gomar. Burrat uleshin nën hije pemësh me pushkë në gjunjë dhe bisedonin vetëm për politikë, ndërsa punët i bënin gratë. Ato ishin aq të angazhuara, sa nuk i pashë asnjëherë duke ndenjur ulur. Kjo ishte diçka e ndryshme nga ajo që ishim mësuar të shihnim në Amerikë. Njëra nga temat më impresionuese të shqiptarëve ishte ajo për Amerikën. Flisnin me admirim për këtë shtet të madh, mbase edhe nga fakti se Amerika e kishte ndihmuar Shqipërinë”, kishte thënë Helfrich.

Milaim Saliu nuk mban mend se sa kohë kishin qëndruar amerikanët në shtëpinë e tyre, por ai thotë se ishin bërë përgatitje për përcjelljen e tyre deri te Misioni Anglez në Shqipëri. Tre veta duhej që t’i dërgonin ata deri atje. E di që me ta është nisur Shefki Saliu, Rexhep Saliu dhe Rexhep (Xhema) Zajazi. Rexhep Saliu ishte nipi i Shefki Saliu dhe ishte shumë i ri, kështu që ata e kishin zgjedh që ai të prijë i pari, pasi që e dinte edhe terrenin, sepse një kohë kishte bërë edhe jetën e bariut. Ata u nisën për në Shqipëri duke hedhur shikimin pas. Aty kishin lënë dy shokë të vdekur, njërit nuk i ishte hapur parashuta, ndërsa tjetri nuk kishte arritur që të hidhet nga avioni. Përveç dy të vdekurve, ata kishin lënë edhe 6 shokë të cilët i kishin zënë si robër lufte gjermanët.

Për largimin nga fshati Llapkindoll, Harold Helfrich do të deklarojë: “Ç’fat! Ndërsa kishim bërë një copë udhë, Davidi u ndal. Kishte harruar këpucët në katund. Sa dëgjoi për këtë, njëri nga fshatarët që po na përcillte, u nis me kalë drejt fshatit dhe si vetëtima u kthye shumë shpejt me këpucët e David-it. Vëzhguam rrugën. Nëpër ato monopateve gropa e gur udhëtuam tri javë dhe më në fund arritëm në Shqipëri, ku ndodhej Misioni Anglez. Nuk kishim ushqim e nuk gjenim edhe ndonjë burim për të pirë ujë. Ujin e shiut, që mbanin gjethet, e kemi pirë për të shuar etjen. Shumë herë jeta jonë ka qenë në rrezik gjatë atij udhëtimi. Ngjiteshim në majat e larta të maleve, ku s’kishte shkelur këmbë njeriu. Edhe zbritja poshtë faqes së malit për të arritur në lugina, nuk qe më e lehtë. Në një moment, po të mos ishte shoqëruesi, ai bariu i ri (Rexhep Saliu), unë do të kisha përfunduar në greminë e do isha bërë copë-copë. Jo vetëm kaq, por ai më barti edhe në krah disa milje, derisa arritëm në një pllajë diku përtej kufirit me Shqipërinë. Më në fund pas disa ditësh udhëtimi, arritëm te misionarët anglezë që banonin në një tendë të improvizuar”, kishte treguar Helfrich.

Në vitin 1993 piloti amerikan ka pasur 76 vjet, ndërsa në kohën e shërbimit si pilot, ai ka pasur vetëm 27 vjet. Në vitin 1971, kur Harold Helfrich kishte punuar në Uashington, në Departamentin e Transportit dhe Administratës Federale të Aviacionit, është takuar me disa shqiptarë të fshatit Llapkindoll: me Rexhep Zajazin, Muadin e Xhevit Saliu dhe disa të tjerë. Xhevit Saliu djali i Shefkiut, këtë takim e mban mend dhe shprehet: “Ishte një takim miqësor. Ai e njihte mirë Rexhep Zajazin, i cili e kishte përcjellë për në Shqipëri, bashkë me babin dhe kushëririn tim. Në dhomën e tij të pritjes, ai ruante si kujtim kësulën shqiptare të rrethit të Kërçovës, të cilën ia kishte dhënë babai im, Shefkiu. Ai kishte thënë se kësula i ka shpëtuar zjarrit që ia kishte djegur shtëpinë. Na ka nderuar shumë dhe na ka bërë një pritje me adete shqiptare”.

Harold Helfrich, asaj kohe, mysafirëve ua ka treguar edhe letërkëmbimin që ka patur me Rexhep Zajazin si dhe disa letra të tjera drejtuar Zyrës së Emigracionit Amerikan si dhe Ambasadës Amerikane në Beograd dhe Vjenë për të ndihmuar shqiptarët e Llapkindollit, për të rregulluar statusin e qëndrimit në Amerikë.

Autorit të librit “Shqiptarët e Amerikës” z. Vebi Bajrami, Harold Helfrichi i kishte thënë: “Unë do t’ia besoja pa frikë jetën çdo shqiptari. Shqiptarët më shpëtuan”. Ndërsa gruaja e tij, Getrude Helfrich, ka bërë lutjen: “Zot, shpëtoje këtë popull fisnik! Ndihmoi që të gëzojë të gjitha të mirat e kësaj bote”!

Historia e familjes Saliu nga viti 1945 merr një drejtim tjetër. Shefki Saliu dhe Rexhep Saliu arrestohen me akuzën se kanë qenë kundër kolektivizimit. Ata lëshohen shumë shpejt nga burgu, por kjo zgjat shumë pak dhe sërish arrestohen. Akuza e dytë do të jetë shumë më e rëndë. Ata akuzohen si organizator për kryengritje dhe nxirren para gjyqit në Manastir. Shefki Saliu dënohet më 16 vjet burg të rëndë, ndërsa i nipi i tij, Rexhepi, me 8 vjet. Në vitin 1946 kur të burgosurit i nxjerrin në fushë për të punuar Shefkiu dhe Rexhepi shfrytëzojnë rastin dhe ikin për në Greqi. Në Greqi ata qëndrojnë deri në vitin 1955 prej ku largohen për në Amerikë. Shefki Saliu në vendlindje kthehet në vitin 1966, kur nga shteti i atëhershëm komunist bëhet amnistia e përgjithshme...