Kulturë

Vangjush Ziko: Vetëdija qytetare e një poeteje

E diele, 12.07.2009, 07:19 PM

Vetëdija qytetare e një poeteje

Nga Vangjush Ziko

Poetja Këze (Kozeta) Zylo, siç e cilësojnë njerëzit që e njohin, është një grua plot vitalitet. Në jetën e saj ajo ka një background plot veprimtari pedagogjike, politike dhe shoqërore. Në emigrim ajo është cilësuar si një njeri vullnetmirë. Profesor Peter Prifti e quan:"Ambasdor of goodwill" e popullit shqiptar në Amerikë, sepse ka një empati të rrallë për bashkatdhetarët e saj". Organizata e gruas "Zëri ynë" në New York e shpalli atë "Gruaja e vitit 2008", ndërsa Shoqata Mbarëkulturore-Atdhetare I.Qemali në Vlorë i dha titullin "Personalitet i shquar i kulturës mbarëkombëtare".

Këto të gjitha, sigurisht, nuk i japin emrin e poetes. E rendita këtë CV të shkurtër të saj për të pohuar të vërtetën e formuluar në shprehjen e njohur,"stili është vetë njeriu".

Pa hezitim, po e quaj Kozeta Zylon një poete qytetare, duke patur parasysh nocionin e fjalës "qytetari' ", që nënkupton qëndrimin e individit në mënyrë të vetëdijshme ndaj të drejtave dhe detyrave politike, morale dhe mbrojtjes së tyre. Këtë epitet po ia kaloj edhe asaj si poete, duke patur parasysh përmbajtjen ideo-emocionale të krijimtarisë së saj letrare.
Kozeta Zylo, deri më sot, ka botuar tre vëllime poetike: "Monumenti i lotit"(20005),"Pranverë pa mimoza"(2006) dhe "Mjelmat po të vijnë"(2008). Pjesën më të madhe të poezive të këtyre vëllimeve i ka shkruar dhe i ka botuar duke qënë larg atdheut, në emigrim në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Janë, mbi të gjitha, këto krijime që dëshmojnë, në radhë të parë, vetëdijen e saj patriotike. Sytë dhe mendjen e saj ajo i mban nga vendlindja. "Hapu qiell, të shoh Shqipërinë" shkruan në poezinë "Shqipërinë e kam përjetë". Ndjenja e saj patriotike merr formë lapidare tek poezia "Monumenti i lotit". Poetes i duket vetja e saj si Doruntina e legjendës e "martuar" larg (në mërgim) që pret "vëllanë" të vijë ta kthejë në atdhe ("Vetja ime"), atdhe i cili, sipas saj, vuan si një Promete i lidhur ("Askush nuk të thotë"). Patriotizmi i poetes nuk mund t'i anashkalonte problemet e genit shqiptar nëpër botë. Ajo, me poezi të tilla si "Pengu im Kosova","Çameria" e plot të tjera, u ka kushtuar vargje të zjarrta luftëtarve dhe dëshmorve për çlirimin e Kosovës, ka shkruar vargje të dhimbshme për Çamërinë. Kozeta Zylo, si pjesëmarrëse aktive në zhvillimet demokratike në Shqipëri, ka shkruar plot vjersha me tematikë kundër diktaturës dhe amullisë të viteve të para pas saj. Ajo është partizane e vendosur e lirisë së fjalës, thurr vargje për "lirinë e shpirtit" dhe i atribuon vetes qëndrueshmërinë e një martireje që "edhe pse mbi prush eca zbathur/Mendimet shpesh me zjarr i komentova"(Cuditem dhe vetë"). Poetja i bën apel politikës që të bashkohet për prosperitetin e vendit të vet ("Lypsarit","O popull,zgjohu"). Këto poezi dhe plot të tjera skicojnë portretin e një krijuese qytetare.
Edhe në lirikën erotike poetja e shpreh qartë angazhimin e saj qytetar.
Mbase, epiteti "qytetar" në këtë rast, tingëllon si paradoksal. Intimiteti i ka kufjitë brenda zemrës dhe mendjes sonë, ka kufijtë e vet të shenjtë ku nuk ka të drejtë të përzjehet askush, kufij që njeriu mund t'i mbajë të mbyllur tërë jetën."Qytetarinë" e kësaj lirike e shikoj, pikërisht, në guximin e autores për të shpalosur në mënyrë të vetëdijshme dhe pa asnjë paragjykim këtë fshehtësi intime. Ky nuk është as narcisizëm, as vetëmburrje dhe, aq më pak provokim. Eshtë një sfidë që i bëhet vetëburgosjes të ndjenjave intime të femrës për shekuj me radhë. Në poezinë tonë ka ndodhur prej disa vitesh një "revolucion" i vërtetë në trajtimin dhe në shprehjen artistikisht të ndjenjave erotike të poeteshave tona. Kjo duket jo thjesht në rritjen e numurit të tyre, që trajtojnë këtë tematikë, por në vetë mënyrën e shprehjes hapur, pa ndroje dhe sinqerisht, gati me naivitet, të ndjenjave dhe të perjetimeve erotike. Edhe poetja Kozeta Zylo nuk druhet që ta hedhë në vargje dhe ta publikojë (botojë) pasionin e çasteve intime, krahas përjetimeve dhe ndjenjave "të pastra" qytetare. Heroina e saj lirike e shpall hapur të drejtën e saj për të folur për "enigmën e dashurisë" ,"Ndoshta pena e poetit.../Zbuloi , me në fund, enigmën e dashurisë"("Për një puthje princi"). Ajo na flet për "drithërimat e zemrës" dhe "punët mëkatare çiftërore"("Një gonxhe e zjarrtë lundron mbi valë"). Ajo na drejtohet me sinqeritet:"Mos më qortoni, që e shuajta etjen e ndaluar"("Një Romeo e një Zhuljete rishfaqen përsëri"), sepse e konsideron këtë një pjesë të emancipimit të vet, larg çdo mendimi apo pasioni pervers. Ajo e quan erotizmin një "vegim","një dëshirë pak si të marrë", por të bukur "si një endërr e qelqtë" ("Shëëët!...").Nuk e di se si, por lirika erotike e poetes, më kujtoi serenatat e qytetit tim që aq çiltër e pa ndroje i kanë kënduar dashurisë dhe pasionit erotik që më shumë se një shekull e gjysmë më parë. Sigurisht, jemi në një kohë tjetër, këto lirika nuk këndohen pranë Burimit të Çardhakut, por buzë liqenit të Tiranës dhe buzë oqeanit Atlantik. Autor i tyre nuk është më një burrë, si në serenatat korçare, por një femër, një poete. Kozeta Zylo nuk i këndon, thjesht,pasionit. Po të ishte kështu, lirizmi i saj do të katandiste në një erotizëm "xhungle". Në poezinë

"E di", ajo e shpreh qartë thelbin human të këtij erotizmi:"Eshtë dicka tjetër që na lidh,/Shpirti ynë përjetësisht, perjetësisht". Ajo vë emrat e Romeos dhe të Zhuljetës përbri çiftit të dashuruar të poezive të saj. Të gjithë e dimë "sfondin" erotik dhe atë shoqëror të çiftit shekspirian dhe fundin tragjik të tyre. Heroina lirike e Kozeta Zylos ka një shqetësim tjetër:"Askund nuk ndjej...parfum Romeo dhe Zhuljetë". Ky "parfum" është metafora e dashurisë së pastër. Poetja i kundërvihet kështu moralit të shthurrur, që aq shpesh sot, erotizmin e banalizon, për të mos përdorur epitet tjetër.
   Kritika letrare e ka quajtur poeten "romantike". Edhe kjo nuk e mohon. Në qoftë se lufton me "pallë në dorë" në fushën e patriotizmit dhe të politikës, apo problemeve të tjera shoqërore, këtu, në fushën intime, ka çaste që e tremb guximi i vet, ajo shkruan:"Te nesërmen mezi e pres/Për të vallëzuar me fjalën erotike/Në qiell a s'di se ku/veç jo në tokën mëkatare"("Ritual i pavdekshëm"),"Eja të ikim në planete të panjohura", i lutet të dashurit të zemres ("Një Romeo dhe një Zhuljetë po rishfaqen përsëri"). Poetja është e vetëdijshme se vjen nga një e kaluar konservatore (për erotikën kishin të drejte të flisnin vetëm burrat dhe poetët) dhe se jeton akoma në një mjedis plot paragjykime, prandaj pohon me dhimbje:"Askush s'më kupton, vetëm vetja ime" ("Vetëm"). Kjo është një dramë intime jo vetëm e kësaj heroine. Eshtë një pjesë e dramës shpirtërore të shoqërisë shqiptare sot. Dramë që aq shpesh na zhgënjen dhe na bën (ose na ka bërë) edhe neve "romantikë" duke marrë arratinë e mërgimit në kërkim të lumturisë.
   Dhe, për ta mbyllur këtë vështrim të shkurtër mbi krijimtarinë e poetes, disa fjalë për "qytetarinë" e vetëdijes së saj krijuese.
   Autorja në poezinë "Misioni i vargut" shkruan:"Do t'i gris vargjet e mia/Në se ato nuk janë bërë shpirti juaj". Ajo, natyrshëm, nuk ka se si ta kuptojë krijimtarinë e vet pa lexuesin. Por sa e arrin ajo këtë.
   Në krijimtarinë poetike të Kozeta Zylos (sidomos në vëllimin "Mjelmat po të vijnë"),vë re një lëvizje të brendshme, që do ta quaja "egocentrike", të kundërt me atë "centrifugale". Mendimi dhe ndjenja mblidhen në qendër (në botën intime të krijuesit), në vend që të shpërndahen në periferi (në botën e problemeve që e rrethojnë atë). Nuk e tjetërson veten krijuesi me këto ngjarje, por bëhen këto pjesë e botës intime të tija. Këtë u përpoqa ta vë në dukje më lart duke folur për lirikën erotike. Por edhe tematika patriotike, po ta shohesh me kujdes vëllimin "Mjelmat po të vijnë", vë re se si autorja temat mbi patriotizmin i jep të personalizuara në vargje që flasin, në radhe të parë, për vetveten dhe jo në vargje të përgjithshme apo të ballëpërballshme. Ciklin për atdheun, në këtë vëllim, ajo e fillon me poezinë "Mezhgorani" ("Ç'm'u shfaqe sot, Mezhgorani im"), për të vazhduar me poezi të tjera si "Streheza" ("Të erdha, streheza ime, të erdha/E di që më prisje"). Dhe e natyrshme është. Atdheu, për secilindo, fillon nga "vatra familjare". Edhe Odisea, shtegtari i përjetshëm, që poezia botërore e ka bërë personifikim të mallit për atdheun e braktisur, përmallohet në çastet e para kur shkel në Itakë, duke parë dhe shijuar "tymin e ëmbël të shtëpisë". Po. Nga intimiteti zë fill poezia e vërtetë lirike. Pikërisht, drejt kësaj ka lëvizur poezia më e re e poetes Kozeta Zylo. Dhe ka ndodhur kështu me poezinë e saj, ajo që ndodh dhe në natyrë. Ndodhin lëvizjet e shtresave të nëndheshme, pastaj lëkundjet në sipërfaqen e tokës. Kjo lëvizje ka sjellë dhe "lëkundje" në laboratorin krijues të autores. Me vëllimin "Mjelmat po të vijnë" ajo arrin me sukses atë që i duhet një vargu të vërtetë poetik. Fjalët në të e ndjejnë veten ngushtë, shtërnguar, kurse mendimet fitojnë hapësirë dhe thellësi. Me vargje të tilla poetja, jo vetëm na tregon, por na i përcjell emocinalisht ndjenjat dhe mendimet që mbartin në vetvete fjalët e zakonshme. Ndryshime kanë ndodhur dhe në ligjërimin poetik. Poetja nuk i mbetet robe metrit, rimës apo stolisjes së vargut me figura. Në vargjet e këtij vëllimi mendimi rrjedh lirshëm, në trajtën e një monologu apo rrëfimi, ku momenti dhe detaji konkret nxitin mendime asociative të çastit dhe të kohës që ka kaluar, duke krijuar një tërësi organike emocionuese. Krijimi bëhet kështu vërtet i figurshëm, semantika e fjalës shkrihet me semantikën e mendimit dhe ne shijojmë atë kënaqësi estetike që na jep poezia. Kështu vargjet e autores bëhen edhe të lexuesit. Poetja Kozeta Zylo realizon kështu artistikisht "qytetarinë" e saj. Dhe kjo është një arritje jo e vogël.

Kjo premton edhe për më shumë për të nesërmen e krijimtarisë së poetes.

(Vota: 54 . Mesatare: 4.5/5)