Fenomeni i flijimit, i vjetër sa vetë jeta

Jeta njerëzore zhvillohet në mes të dy kufijve të saj, lindjes dhe vdekjes. Raporti në mes të këtyre dy kufijve është antonimik, përderisa i pari shënon fillimin e jetës, i dyti tregon fundin e saj. E tërë historia njerëzore është një luftë, herë më e ashpër e herë pak më e dobët, në mes të forcave që e mbrojnë, e begatojnë dhe e fisnikërojnë jetën njerëzore dhe atyre që e rrezikojnë atë deri në zhdukje.

Njerëzimi, në këtë luftë të vazhdueshme për ta mbrojtur dhe për ta bërë më të denjë jetën, është detyruar ta flijojë pjesën e vet më të dashur, më të ndërgjegjshme dhe më heroike. Flijimi i bërë në emër të idealeve të larta, të cilat në esencë nënkuptojnë lirinë, nënën e të gjitha të mirave, pa të cilën jeta njerëzore e humb kuptimin e saj, është shndërruar, që në fillim, në aktin më të lartë dhe më sublim që mund të bëjë njeriu. Qëndrimi që mban një shoqëri ndaj këtij akti, është dëshmia më bindëse për vlerat morale të saj.

Flijimi i virgjëreshave

Njëra prej formave më të lashta të flijimit është flijimi i vajzave të bukura dhe virgjine. Kjo formë e flijimit është prezente në kulturat e shumë popujve. Banorët e ishujve Maldive në Oqeanin Indian, sa herë paraqitej shpirti i keq në det në formë barke të ndriçuar me shumë drita, e merrnin një virgjëreshë, e stolisnin dhe e çonin në një faltore në breg, me dritare të kthyer nga deti. Aty e linin gjatë natës, ndërsa kur ktheheshin në mëngjes e gjenin të çvirgjëruar dhe të vdekur. Mbreti trojan Laomedonti, flijoi vajzën e tij Hesionën për t'i shpëtuar njerëzit nga përbindëshi i detit, i cili i hante ata.

Shembujt e mësipërm të flijimit na kujtojnë një tip të tregimit popullor, variantet e të cilit i hasim në shumë vende të botës, nga Japonia në Lindje e deri te Skandinavia e Skotlanda në Perëndim, nga Jugu evropian e deri tek Veriu afrikan. Detajet mund të ndryshojnë nga populli në popull, por esenca e tregimit mbetet e përafërt apo tërësisht e njëjtë.

Paraqitet gjarpri shumëkrerësh, përbindëshi apo kuçedra, e cila do ta zhdukte tërë popullin, nëse nuk i bëhej fli ndonjë njeri, zakonisht ndonjë virgjëreshë. Shumë virgjëresha flijoheshin derisa i vinte radha vajzës së mbretit apo princit, të cilën e dërgojnë në vendin e flijimit, por në çastin e fundit e shpëton një trim nga shtresa e varfër e popullsisë, të cilit si shpërblim i jepet për grua vajza e mbretit apo princit. Në këtë tregim hasim edhe fenomenin e flijimit, po edhe të kundërvënies ndaj së keqes dhe fenomenin e shpërblimit të merituar.

Flijimi për dashurinë

Shkakun e një forme tjetër të flijimit njerëzor e gjejmë tek dashuria si fenomen kryesor, pa të cilin nuk mund të paramendohet jeta. Janë të shumtë shembujt e flijimit të të rinjve shumë të bukur, të cilët e kanë paguar me jetë dashurinë e shkurtër me ndonjë perëndeshë të pavdekshme. Më i njohuri dashnor mitik është padyshim Hipoliti i Bukur, i dashuruar nga Artemise, i vdekur në lule të rinisë dhe i vuajtur nga virgjëreshat për çdo vit.

Këta dashnorë të pafat nuk kanë qenë vazhdimisht vetëm figura mitike, gjithashtu edhe legjendat, të cilat gjakun e tyre të derdhur e gjejnë në ngjyrën e kuqe të shumë luleve. Ata nuk janë vetëm krijime popullore me simbole të imagjinuara poetike, por në vetvete përmbajnë një filozofi të thellë për esencat e jetës njerëzore, të vështruara gjithmonë në raport me fenomenet natyrore. Kjo filozofi mban të veshura rrobat e pikëllimit meqë prej saj ka buruar gjithmonë, praktika tragjike e flijimit. Dashuritë e mëdha kanë hasur edhe pengesa të mëdha dhe përpjekja e dashnorëve për t'i tejkaluar ato, shpeshherë, është paguar me çmimin e jetës së njërit apo të të dy dashnorëve. Kjo praktikë tragjike nuk është e panjohur as në kohën tonë dhe ka qenë e është ende tematikë e preferuar për shumë poetë, prozatorë e dramaturgë.

Flijimi për shkak të demaskimit të tradhtisë

Njëra prej formave më të larta të flijimit është ajo, kur bëhet në emër të demaskimit të tradhtisë ndaj atdheut dhe lirisë së tij. Shembulli më domethënës i kësaj forme të flijimit është ai i Laokoontit, djalit të Antenorës dhe Teanit, i cili zgjoi zemërimin e Apolonit për shkak se dyshoi në arsyeshmërinë e futjes së Kalit të Drunjtë në Trojë, duke shqiptuar fjalët proverbiale: "Mos u besoni djajve kur bien dhurata". Vërejtjen e Laokoontit, të mençur e trim, trojanët nuk e përfillën, prandaj këtë mospërfillje e paguan shtrenjtë: Troja u pushtua dhe u shkatërrua gjer në themel, sikur të mos kishte ekzistuar kurrë, ndërsa Laokoonti u ndëshkua nga Apolloni (kuptohet, gjithnjë sipas versionit të pushtuesve grekë, i cili mund të jetë një formë e kamufluar e krimit të bërë mbi të nga njerëzit që kanë marrë pjesë në tradhtinë e madhe ndaj Trojës), i cili i dërgoi dy gjarpërinj të mëdhenj deti, të cilët ia lidhën dy djemtë e tij binjakë (Antifantin dhe Timbajin) dhe kur erdhi për t'iu ndihmuar e mbytën edhe atë. Në këtë kontekst duhet theksuar fakti se nuk është rastësi, që Dante Aligeri, brezin e tretë të rrethit të nëntë të Ferrit e quan me emrin e nënës së Laokoontit, Antenora dhe në të vendos tradhtarët e atdheut.

Flijimi në emër të triumfit mbi vdekjen

Një formë tjetër e flijimit të bërë në emër të fitores mbi vdekjen është flijimi i parashikuesit dhe mjekut të njohur mitik Asklepit apo në trajtën latine Eskulapit, i cili u bë i famshëm në saje të forcës së tij për t'i ngjallur të vdekurit. Hadi, Zoti i botës së të vdekurve, i zemëruar për shkak të ngjalljes së Likurgut, Tindarit, Kapanejit, Glaukut dhe Hipoklitit nga Eskulapi, u ankua te Zeusi se po ia merrte të vdekurit nga bota e tij e nëntokës, duke i thyer rregullat e vendosura nga perënditë, prandaj ky i fundit e vrau me rrufe. Simbolika e këtij flijimi me semantikën e saj mbulon tërë filozofinë tragjike të njeriut për ta mbrojtur ekzistencën e vet, qoftë edhe duke kundërshtuar "zotërat", cilëtdo qofshin ata.

Prometeu dhe flijimi prometeik

Prometeu, i shndërruar në simbol të flijimit njerëzor për ngritjen e kualitetit të jetës, ishte miku i madh i njerëzve dhe më i mençuri në mesin e titanëve, prandaj i mësonte njerëzve arkitekturën, astronominë, matematikën, lundrimin, mjekësinë. Prometeu i kishte mbledhur të gjithë shpirtrat e lig, të gjitha të ligat, të cilat e rëndojnë jetën dhe i kishte futur në një arkë duke porositur vëllanë e tij, Epimeteun, ta ruante për të mos e hapur askush. Nga ky informacion elementar për të, shohim se Prometeu ishte paraardhësi mitik i shumë profesorëve të mëvonshëm, të cilët përgatitën gjenerata të tëra intelektualësh, duke mos pranuar asnjë tabu të vendosur nga zotërat e qiellit apo të tokës.

Për t'iu hakmarrë Prometeut, Zeusi ua mori zjarrin njerëzve, por Prometeu me ndihmën e perëndeshës Atena arriti të shkojë në Olimp. Aty fshehurazi e ndezi pishtarin në qerren diellore të Heleut dhe përsëri ua solli zjarrin njerëzve në tokë. Për këtë vepër, Zeusi zemërak e hakmarrës e lidhi me hekura në një shkëmb në Kaukaz. Gjatë ditës, një shqiponjë grabitqare ia hante mëlçinë, e cila rritej gjatë natës, të nesërmen përsëri ia hante dhe kështu me radhë deri në pambarim. Dhembjes dhe mundimit nuk i gjendej fundi. Por hakmarrja e Zeusit nuk përfundoi me kaq. Ai e krijoi Pandorën, gruan e bukur, por shumë mendjelehtë, me të cilën detyroi të martohej Epimeteun. Pandora mendjelehtë e hapi arkën dhe nga ajo dolën shpirtat e ligj, të gjitha të ligat, pre e të cilave së pari u bë vet ajo me të shoqin.

Nga flijimi i Prometeut u krijua nocioni prometeizëm, i cili më vonë shërbeu si mbulesë semantike për të gjitha flijimet njerëzore të bëra në emër të korrigjimit dhe fisnikimit të jetës dhe pushtimit të vazhdueshëm të hapësirave të pakufishme të lirisë. Figura e Prometeut u shndërrua në simbol të intelektualit veprues, pavarësisht nga rreziku.

Flijimi i intelektualit për shkak të ideve dhe mbrojtjes së tyre

Intelektualët, në shumicën e shoqërive, formalisht janë çmuar dhe respektuar, prandaj shpeshherë kanë qenë të priviligjuar, por në të shumtën e rasteve, privilegjet kanë vlejtur për intelektualët e instrumentalizuar nga politika apo nga pushtetarët. Intelektualët e instrumentalizuar, zakonisht, kanë qenë mediokër. Por, intelektualët e mirëfilltë, ata që kanë bërë epokë, i kanë rrënuar statuskuotë e ruajtura me fanatizëm nga mediokritetet, në njëfarë forme ata kanë qenë heretikë apo së paku i kanë shpallur të tillë. Duke qenë vetëdije kritike e kohës së vet, intelektuali është vizionar, ndërsa vizionariteti është armik i rehatllëkut, që e krijon e njohura, sepse ai sugjeron shtigje të reja dhe të panjohura në botën e ideve dhe mendimit njerëzor.

Shembull emblematik i flijimit të intelektualit është dënimi i Sokratit me vdekje, duke ia dhënë gotën e helmit. Akuza kundër tij ishte banale, siç kanë qenë, pothuajse gjithmonë, akuzat e mediokërve ndaj mendjeve të ndritura, të cilat, me rrezet e mendimit gjenial, i kanë ndriçuar epokat e tyre e sidomos ato që kanë ardhur pas ndëshkimit të tyre apo flijimit të tyre të ndërgjegjshëm. "Sokrati është fajtor - fillonte akuza - se humbet kohën e tij duke vrojtuar misteret e tokës dhe të qiellit, e bën të zezën të bardhë dhe të bardhën të zezë dhe ua mëson të tjerëve këto gjëra", duke vazhduar më tutje, "Sokrati është fajtor, sepse korrupton të rinjtë, nuk beson në perënditë e Atdheut, po në hyjni të reja".

Në "Apologji" Sokrati dëshmon se akuza e Anitit (tregtar i pasur), Meletit (poet mediokër) dhe Likonit (demagog shumë dinak) dhe e të tjerëve është vetëm një pretekst, siç kanë qenë, pothuajse gjithmonë, akuzat kundër intelektualëve, vizionariteti i të cilëve e ka lëkundur gjithmonë amullinë shoqërore, e cila ka prodhuar siguri për mëkatarët e të gjitha llojeve dhe qyqarët, që i frikësohen çdo ndryshimi në jetën njerëzore, çdo risie, qoftë ajo edhe për të mirën e tyre.

Vizionariteti i Sokratit u konsiderua herezi, prandaj me kohë kundër tij u zgjua urrejtja e shumë njerëzve, të cilët patën zili ndaj filozofit, prandaj u kujdesën me kohë ta ndërtonin malin e thashethemeve dhe shpifjeve. Sokrati është i vetëdijshëm se as nuk është i pari e as i fundit nga njerëzit e ndershëm, të guximshëm dhe të ditur, që akuzohen nga cmirëzinjtë, të cilët nuk mund t'i durojnë të diturit, ata që ua tregojnë publikisht të vërtetën se nuk janë e as nuk mund të jenë pronarët e diturisë e të virtytit dhe as qendra e botës, por qenie gjysmake, helmuese të jetës njerëzore dhe armiq të përbetuar të zhvillimit të shoqërisë.

Flijimi i Sokratit është tërësisht i vetëdijshëm. Këtë e dëshmon qëndrimi dinjitoz i tij gjatë gjykimit. Atij nuk i duhet mëshira e gjykuesve të tij, prandaj shprehet kundër saj dhe traditës së shëmtuar të kërkimit të mëshirës në gjykatore, qoftë edhe duke i sjellur fëmijët e mitur aty, sepse gjykatësi, sipas tij, nuk shpërndanë ndere, por përcakton atë që është e drejtë, pra, ai, është betuar jo për të ndihmuar këdo sipas dëshirës, por për të gjykuar drejtë, sipas ligjit. Sa më i patundur që tregohet, gjatë gjykimit, në qëndrimin e tij sfidues ndaj padrejtësisë dhe mëshirës që mund të ketë ajo, aq më i madhërishëm bëhet akti i flijimit në emër të emancipimit të shoqërisë njerëzore, në themelet e të cilit janë murosur të vërtetat e shumë Prometeve, Laokoontëve, Eskulapëve dhe Sokratëve.

Fundi i Apologjisë së Sokratit është një tërheqje e vërejtjes atyre që e dënuan me vdekje se janë damkosur nga e vërteta me turp e padrejtësi të përjetëshme apo një mallkim, që ka zgjuar nga gjumi ndërgjegjen njerëzore dhe ua ka kundërvënë ato padrejtësisë, gënjeshtrës, cmirës, po edhe mëshirës së kërkuar nga ato. Ky mallkim, që tingëllon si kambanë madhështore në veshët e ndërgjegjes së qytetërimit evropian, është i thjeshtë dhe aktual në çdo kohë: "Mirë pra, o qytetarë, unë po ju them se mbi ju që më vratë, pas vdekjes sime, ka për të rënë një ndëshkim i tmerrshëm, ju betohem, shumë më i tmerrshëm se ai që më përcaktuat mua. Ju pandehni se duke bërë atë që bëtë do të shpëtoni nga dhënia llogari për jetën tuaj, por do të ndodh pikërisht e kundërta".

Në këtë mallkim të Sokratit haset edhe kategoria e ndëshkimit të së keqes, pra dhënia llogari para drejtësisë për paudhësitë e bëra. Kjo arritje e drejtësisë mund të jetë shpeshherë e vonuar, por është e pashmangëshme. Edhe pasi e dënuan dhe gjendej në burg, duke pritur fundin e jetës së tij nga gota e helmit, Sokratit ia krijuan mundësinë e arratisjes disa miq të tij në krye me dishepullin e tij të devotshëm Kritonin, por ai nuk pranoi të arratisej edhe pse korrigjohej një padrejtësi e bërë ndaj tij. Dënimi i Sokratit apo flijimi i tij është një tragjedi, e cila nuk e njeh rastësinë. Heroi tragjik shkon drejt vdekjes apo zhdukjes fizike, për ta bërë të pavdekshme botën e ideve, këtë botë hyjnore për të cilën ia vlen të flijohet mirëqenia materiale e nëse kërkohet edhe jeta. Bota e ideve është nëna shtatzënë, që lind foshnjën e saj të quajtur LIRI.

Zemra Shqiptare

Fenomeni i flijimit, i vjetër sa vetë jeta