Aurel Plasari: Shënime për ''Shënimet'' e Mitrush Kutelit

Mitrush Kuteli

Nga Aurel Plasari

Jeunes hommes do t’i kishin quajtur, po të shëtisnin në Fushat Elizeje të Parisit, dy “burrat e rinj” që një mbasdite vjeshte të vitit 1939 barisnin poshtë e lart shëtitores së Tiranës: Mitrush Kuteli dhe Vangjo Nirvana. Ushtronin frëngjishten e tyre duke kuvenduar - për çfarë? - për kritikën letrare. Të dy të kthyer prej studimesh jashtë, të dëshiruar për t’u përfshirë në “botën e shkrimtarëve” të Shqipërisë, madje të dy me emra të rremë, i qanin sho-shokut hallet dhe zavallet e një kritike të mirëfilltë letrare në mjedisin shqiptar. I pari ia qortonte të dytit kritikën që nuk kishte “hejnë e bisturiut të kirurgut”, as “fshikullën e frazës luftarake”. “I kuptoj mirë të gjitha dhe të jap të drejtë, - ia priste i dyti, - por rroj në Shqipëri i lidhur këmb’ e duar bashkë e s’kam si bëj ndryshe. Ti je i lumtur që jeton jashtë...”. Nuk do të shkonte shumë dhe edhe vetë Kuteli, i kthyer për të punuar në atdhe, do ta përjetonte të marrët pjesë në “botën e shkrimtarëve”: “Në botën e shkrimtarëve (dhe veçanërisht në këtë botë!), ku autori vë dorën në kobure ose të ndjek “administrativisht” e “me miq” në qoftë se i kritikove veprën ose, të paktën, të rri me kokë më nj’anë sepse nuk e lëvdove sa desh ay vetë”, kështu do ta përcaktonte asohere atë “botë”. Sot kur, në 100-vjetorin e lindjes së shkrimtarit, botohet thuajse i plotë opusi i tij kritik, nuk mund të mos kujtohen paradigma si kjo, të përshkruara prej tij vetë. Por sidomos nuk mund të shmangen pyetje, si:

Ç’janë Shënimet letrare të tij?

Përse ai kritikën e vet e ka quajtur rëndom “shënime”?

A mos vallë ishte i vetëdijshëm që akti kritik, në ballafaqim me letërsinë, nuk ishte veçse një akt parazitar?

Kam bindjen që po.

Krijimi letrar ishte për Mitrush Kutelin ligjërim shkalle së parë, ndërsa kritika nuk mund të mos mbetej ligjërim shkalle së dytë, sikurse emërtohen tanimë në teorinë e kritikës (më gjerë Fayolle: La critique littéraire, pass). Çfarë mund të thuhet me siguri është se ai e refuzonte një ligjërim shkalle së tretë, d.m.th. kritikën e kritikës, si kjo që do të rreket të bëjë shkruesi i këtyre radhëve në këto shënime përmbi Shënimet. Mirëpo radhëshkruesi do ta bëjë sepse, pavarësisht refuzimit të shkrimtarit, “kritika e kritikës” hyn në punë: njëherë për të shqyrtuar instrumentet e shtëna në punë prej çdo kritiku - jorrallë ato rezultojnë origjinale - dhe, mbas kësaj, për të dalluar nëse ato kanë ose jo të afta për ta kryer misionin e kritikës. Me të tjera fjalë: gjithmonë në funksion të misionit të kritikës, për të gjykuar vlerën e tyre si për kohën tonë, edhe për më tej kohës sonë. Veçan kur “kritika e kritikës” ushtrohet mbi një opus kritik si ai i shkrimtarit tonë: opus jo vetëm i keqbotuar, por edhe i keqtrajtuar, i keqinterpretuar më shpesh.   

Ç’shkolle ose ç’rryme të kritikës letrare i përket Kuteli?

Pyetje që bëhet rëndom për kritikët në zë.

Mirëpo në rastin e Kutelit ajo zë pisk.

Pikësëpari: Dhimitër Pasko, me pseudonim letrar kryesor Mitrush Kuteli, nuk ishte “kritik profesionist”. Nuk ishte as profesor universitar i ndonjë disipline të shkencës së letërsisë, as edhe mësues i thjeshtë letërsie. Dhe as redaktor i specializuar për kritikën i ndonjë enti botues ose magazine letrare. Studimet nuk i kishte kryer as për letra, as për filologji, as për filozofi. Për nga profesioni i mirëfilltë ishte ekonomist, i specializuar për çështje monetare e bankare, “doktor i shkencave ekonomike” (1934). Ua ka kujtuar këtë lexuesve, shtjellimisht, kur vihej të shkruante “një fjalë” për veprën e Izedin Jashar Kutrulisë dhe të Mitrush Kutelit, në të vërtetë dy vetje të tjera të tij: “Pikërisht mua, njeri me syze e me studime prozaike, m’u drejtuan këta dy shokë - Izedin Jashar Kutrulija dhe Mitrush Kuteli - t’u shkruaj një fjalë për këtë veprëzën e tyre të përbashkët. U thashë: miqt’ e mij (këtë shprehje e kam nga Lumo Skëndua) miqt’ e mij, ju i thoni vetes poet, unë ekonomist. Ju shkruani për ndjenja, unë për lëndë. Ane Shan, ane Bagdad! Ose: ane poezi, ane ekonomi...” (Sulm e Lotë, Tiranë 1944). Por, në të vërtetë, shkrimtari e njihte aforizmin klasik të njërit prej mësuesve të tij në kritikë, Émile Faguet-së, i cili tek Arti i të lexuarit (1923) i ndante “formimet” dysh: i pari që marrim në shkollë, i dyti që ia japim vetvetes; pa të parin, simbas tij, nuk bëjmë dot, porse ai që na vlen është vetëm i dyti.

Produkt i këtij paradoksi, zëri i tij kritik u afirmua me të shpejtë, nga 1928-a e këndej, në letrat shqipe të gjysmës së parë të shek. XX. Jemi në periudhën e lindjes së kritikës moderne në Shqipëri, kur në kulturën shqiptare të dhjetëvjeçarëve të parë të atij shekulli mendimi teorik estetiko-kritik njihte hopin cilësor me Faik Konicën, mandej Gjergj Fishtën e ri etj. Edhe më i dallueshëm do të bëhej hopi në ndërkohën mes dy Luftërave. Pa qenë vendi për të numëruar këtu faktorët që kushtëzuan përhapjen e ideve estetike, si dhe imponimin e tyre në kulturën shqiptare të atyre dhjetëvjeçarëve, - janë faktorë të shumtë e të ndërlikuar, në mos edhe të implikuar me elemente kontradiktore që kanë ndikuar si në përhapjen, edhe në zgjerimin e ideve në fjalë, - të vërehet vetëm se brenda këtij hopi cilësor Kuteli do të ndahet në shenjë si kritik rendi të parë. Po t’i vihet veshi jo ndonjë admiruesi të tij, por një vlerëmohuesi si Krist Maloku, ai qysh në vitet ’30 shtrëngohej ta portretizonte Kutelin si “një njeri me karakter, me dije profunde, me zotsië literare, dhe me një famë sidokudo të gjanë, shkurt: një nga personalitetet me format internacional” (Maloki: A asht poet Lasgush Poradeci? 334).

Në kohën kur Kuteli hynte të merrte pjesë - më sak: të jepte pjesë - në kritikën letrare ajo kishte kaluar nëpër procesin e modernizimit, gjatë të gjysmës së dytë të shek. XIX. Njihet tanimë zhvillimi i këtij procesi (Më gjerë Wellek: A History of Modern Criticism 1750- 1950). Falë bashkëndihmës së personaliteteve kritikë që e tërhiqnin fort lexuesin, si Sainte-Beuve (1804-1869), De Sanctis (1817-1883), Taine (1828-1893), Lanson (1857-1934) etj., por edhe përfshirjes në kritikën letrare të një numri shkrimtarësh që u shkonte fjala në opinionin publik - Gautier (1811-1872), Baudelaire (1821-1867), Bourget (1852-1935) etj. - në kulturën europiane ndodhi, sepse nuk mund të mos ndodhte, degëzimi i kritikës nëpër sisteme të ndryshme. Përkatësisht edhe mbi parime të ndryshme që çdo sistem ia vinte vetes për themel. Veprat letrare kishin nisur e shqyrtoheshin prej këndvështrimesh nga më të larmishmet. Atëherë kritiku nisi e interesohej edhe për personalitetin e krijuesit të veprës, edhe për veprën si burim informacionesh të gjithfarshme, madje edhe për publikun si “element receptues”. Këta interesa ishin bërë shkas që problemet e metodologjisë së kritikës të vinin duke u zgjeruar edhe më: vetë kritika vështrohej tanimë si sistem korelativ që mund të hyjë në aleancë me fusha të tjera të dijeve humaniste ose me zona të tjera hulumtimi. Prej nga i qiste kritiku teknikat dhe, përkatësisht, argumentet për ç’i përket hulumtimit të veprës, të personalitetit të krijuesit, të kontekstit të saj të ekzistimit etj.? Prej një ame, sikurse është quajtur, ku puqeshin së toku sociologji, filozofi, psikologji, shkenca të natyrës etj. (Wellek: po aty): e fshehtë kjo që ndonjë mëtues “estetike së kulluar” - Maloku - nuk e dinte ose nuk pati dashur ta dinte kur ia zinte për të madhe Kutelit: “M. Kuteli përdor [...] fjalë dhe kaptime (notions, Begriffe) nga shkenca të ndryshme dhe heterogjene: nga filozofija, nga esthetika, nga metrika, nga filologija, nga theozofija, nga metapsyhika, nga fizika, nga teknika, nga gjeografija, nga psyhologija, nga ekonomija politike etj. etj.” (Maloki: po aty, 336). 

Që filozofia pozitiviste në kapërcyell të shekujve XIX-XX nxiti shndërrimin e kritikës në shkencë, kjo është e vërtetë. Por shndërrimi i kritikës në shkencë nuk e tjetërsoi bindjen e autoriteteve të saj se akti kritik është shprehje e shijes individuale, specifike për një personalitet, pra: akt që në mënyrë të natyrshme nuk mund të shkëputet nga vetja. Kritika letrare mbetej kështu subjektive në thelbin e vet, e anshme deri në kufijtë e një akti simpatie, në mos edhe antipatie. Duke refuzuar kritikën që e quante “të ftohtë dhe algjebrike”, që “kinse për të shpjeguar gjithçka, nuk ka as urrejtje as dashuri, dhe e zhvesh veten vetë nga çdofarë temperamenti”, Baudelaire-i shënonte te Sallon i 1846-s: “Sa për kritikën e mirëfilltë, shpresoj që filozofët do ta kuptojnë se çfarë do të them: për të qenë e drejtë, domethënë për të pasur të drejtën e ekzistimit, kritika duhet të jetë e anshme, e pasionuar, politike...” (Salon de 1846, 13). Në radhën e parë të atyre që e mbronin këtë pikëpamje, pavarësisht termave të ndryshëm, ishin afërmendsh shkrimtarët. Edhe një mendje racionaliste si Anatole France-i e përligjte karakterin subjektiv të kritikës. Por atë e mbështesnin, me të njëjtën vendosmëri, kritikë në zë me formim (pakashumë) të ndryshëm: një Sainte-Beuve, një Lemaître, një Faguet, një De Sanctis, deri edhe një Croce. Ndryshonin, ndoshta, motivimet që ata sillnin, por karakterin subjektiv të kritikës nuk e vinin në dyshim. Edhe më qartazi e shfaqnin atë ndërsa e ballafaqonin me historinë e letërsisë: ishte historiani i letërsisë ai që, simbas tyre, duhej të qe sa më objektiv, ngase ai kishte për detyrë të informonte dhe jo të thoshe se ç’përshtypje i ka bërë aksh autor e më the të thashë.

Produkt i këtyre zhvillimeve, mirëfilli europiane, qe në kritikën letrare Kuteli.

Se ç’shkolle ose ç’rryme të kritikës letrare ai i përket, mundet që përgjigjen ta ketë formuluar vetë ndërsa shkruante për njërin ndër shkrimtarët që e kishte për zemër: “Në perëndimin e trajtave tipike, të “shkollave”, të “rrymave”, të “sistemeve”, mund të vihet pyetja: Nga cila shkollë ose rrymë bën pjesë poeti Taras Shevçenko? Përgjigja është: Taras Shevçenko nuk ka lidhje me asnjë shkollë. Është prodhim i veçuar, specifik i një kombi”. Në këtë kuptim, për ç’i përket shkollës ose rrymës së kritikës letrare në të cilën Kuteli do të përfshihej, mund të pohohet që ai është eklektik: kanë pjesën e vet në “shënimet letrare” të tij shkollat impresioniste, kulturologjike, sociologjike, hera-herës edhe ajo psikologjike etj.; dallohen në këto “shënime” elemente të psikologjisë së artit, të estetikës, të sociologjisë letrare, madje të poetikës e të stilistikës, deri dhe të bibliografisë; te një kritik si ai akti fiton autoritet nëpërmjet argumenteve të huazuara prej burimesh informacioni nga më të lloj-llojshmet: sociologji, filozofi, ekonomi, histori, kulturë në tërësi. Shkurt fjala: ka lidhje idesh e parimesh, afilime dhe aderenca me shkolla të ndryshme, porse pa u përfshirë kryekëput në asnjërën syresh.

Vetë kritika u lind si nevojë për të përligjur të renë në krijimtarinë artistike, si dhe për ta mbështetur atë me argumente sa më të larmishme, pavarësisht prirjeve nga do të anonte ose teknikave të shqyrtimit që do të përdorte. Ajo u konceptua, qysh në lindjen e vet, si akt shpjegimi dhe çmimi i vlerave të reja (Fayolle: La critique littéraire, pass). Është fjala për një mision që nuk besohet të ketë ndryshuar as sot e gjithë ditën. Të rilexuara nga pikëpamja historike, edhe vetëm esetë kritike të Kutelit, - pavarësisht replikave kritike që ato patën shkaktuar në kohën e tyre, në mos po pikërisht falë atyre, - dëshmojnë që autori ta këtë pasur të formuar vetëdijen për misionin në fjalë. Të rrallë janë ata shkrimtarë, edhe ndër madhorët e letërsisë shqipe, që t’i jenë përgjigjur kaq drejtpërsëdrejti këtij misioni të parmë: përligjjes së të resë, mbështetjes së saj. Për të mos thënë që nganjëherë, bash mes shkrimtarësh madhorë të letërsisë sonë janë ndodhur asish që, për shkak vobektësie shpirtërore, ta kenë spikatur veten për të kundërtën: për përligjjen e mediokritetit dhe mbështetjen e tij, për vlerësimin e atyre “veprave” për të cilat Kuteli thoshte se janë të paracaktuara për “në raft e në pluhur”. Ose që i pret “lumi e gjumi”. Dorëmbrapshtë ngjajnë ata, edhe në ditën e sotme, të ballafaquar me Kutelin aq dorëmbarë.

Rasti i Kutelit kritik letrar na kujton se orientimi i kritikëve në jetën letrare ndërlikohet prej gjithfarë shkaqesh: që nga vetë koha e kufizuar për lexim e një kritiku (edhe e atij më fatlumit) deri te trazirat e përzgjedhjes (së natyrshme) aksiologjike, te trusnia rrethanore politike, te publiciteti në shoqërinë e konsumit, tek interesat komercialë, te manipulimi i çmimeve letrare etj. Mirëpo, pavarësisht këtyre ndërlikimeve, vlerat e vërteta vijnë e dalin sheshit, në kohë e sipër që padrejtësitë e shpeshta vjetore (recensione, akte publiciteti, çmime etj.) vijnë e korrigjohen. Dhe kjo pikërisht falë atyre kritikëve që marrin barrën e përgjegjësisë së të thënit po ose jo përkundrejt veprash të caktuara ose prirjesh të caktuara. Nëse Kuteli nuk do të kishte vepruar kështu me veprën e Fan S. Nolit, me atë të Lasgush Poradecit etj., si editor e kritik njëherësh, receptimi i tyre korrekt në letrat shqipe mund të ishte vonuar edhe më.

Në veçanti restituimi i veprave letrare shënohet për opusin e tij kritik si një kërkesë e vijueshme: kështu në këtë opus shkrimet e vjetra të letërsisë shqipe takohen oreçast me të rejat, athua se aty akti kritik brendashkruhet në një kohë të pafund.    

***

Në ditën e sotme, të debateve mbi politizimin dhe çpolitizimin e letërsisë - posaçërisht të aktit letrar - rileximi i opusit kritik të Kutelit do të rezultojë kërshëror.

A kanë qenë, vallë, apolitike shijet e tij letrare, sikundër rreken t’ia përshkruajnë ndonjëherë? Nga Shënimet e tij letrare përgjigjja merret e qartë: Noli “i tij” nuk është apolitik. As Eminescu “i tij”. Dhe as Shevçenko “i tij”. Aq më pak Gogoli “i tij”. Intuita prej shkrimtari ngjan ta ketë afruar atë gjithnjë më shumë ndaj kësaj të vërtete: Danteja nuk ishte apolitik, as Miltoni; nuk ishte apolitik Byroni, nuk ishte as Hugoi; dhe as një Bernard Show, as një Anatol France, as një Gabriel d’Annunzio, jo më një Maksim Gorki, për të përmendur vetëm shkrimtarë që hyjnë e dalin në shijet e tij. Modeli i artistit që nuk do t’ia dijë për raportin mes tiranie dhe lirie - dy nga nocionet politike që nxjerrin krye më dendur në fjalorin kritik të Kutelit -  nuk është për të modeli i parapëlqyer. Për të një artist i tillë rezulton gati mediokër, i pagjak: le të rilexohet parathënia për Frymët e vdekura, veçan faqet tek parathënësi përshkruan “shkrimtarët e përhimë”.

Nuk ka, pra, gjë për ta qortuar Kutelin as lidhur me qëndrimin e tij ndaj letërsisë “së re” sovjetike. Më sak: ruso-sovjetike. Padyshim që një pjesë mediokre të saj, - me gjithë gomaritë e njohura, - ai qe i shtrënguar ta përkthente për të siguruar “kafshatën e gojës”, d.m.th. mbijetesën. Por a numërohen në atë pjesë mediokre Tregimi i pyjeve i Paustovskit? Vërshimet e lumenjve po të tij? Te Përgjigjja në një anketë shkrimtari, më 1962, ai pohonte: “Në vjetet e njomë të rinisë, kur sapo kisha mësuar frëngjishten (në kohën e okupacionit frëng) nisa të lexoj shumë, por asnjë nga shkrimtarët e huaj nuk më ka bërë përshtypje më të madhe se sa Gogoli, sidomos me Taras Bulbën, Inspektorin dhe më vonë me Dikanjkën e tij. Po ashtu edhe Turgenjevi, Leonid Andrejevi. Përse pikërisht këta dhe jo francezët? Sepse jeta e romaneve franceze që më kishin rënë në dorë (ishin sidomos romane të salloneve të Parisit, qendra e gjithë letërsisë së Francës) nuk i ngjiste jetës sonë dhe njerëzit e tyre nuk u ngjisnin njerëzve tanë” (Përgjigje anketës së V. Balës, 8). Mirëpo në vitet kur ai pati qenë i detyruar të merrej me këtë letërsi “Rusia e vjetër” kishte vdekur: këtij realiteti faktesh nuk mund t’i ikej. Nuk i iku as Kuteli. Shembull: parathënia me titull domethënës Shkrimtari-luftëtar Nikollai Ostrovski dhe romani i tij “Si u kalit çeliku” (1965). Rezulton që Kuteli, qoftë edhe në veçimin me të cilin e patën rrethuar, ta kishte përkapur dukurinë. Në fund të fundit asgjë nuk provonte më mirë se kjo dukuri tezën e dashur për të, të formuluar në mënyra nga më të larmishmet: se asnjë letërsi nuk mund të jetojë e të rritet pa rrënjë në një shoqëri dhe në një popull të gjallë. “Rusia e vjetër” kishte vdekur. Letërsia që ushqehej me ujthin e saj, me realitetin e saj, nuk mund të lulëzonte më. E vetmja letërsi e mundshme ruse ishte ajo që, duke iu vënë në shërbim “Rusisë së re”, ushqehej me “jetën e re” ruse. Më mirë se çdo shkrimtar e kritik letrar shqiptar këtë e dinte ai: Kuteli që, i mbërthyer në uniformën e pluhurosur ushtarake, kishte qenë i shtrënguar të kalonte me ushtrinë gjermane nëpër Besarabi (Bukovinë), Ukrainë e nëpër “Bashkimin Sovjetik”, të hynte aty nëpër hatat vendase për të mësuar të lexonte në dritën e një kandili vaji poetët e saj të qëmoçëm, duke pirë raki panxhari me gota të mëdha.

Por, nëse shijet e tij letrare nuk patën qenë apolitike, refuzimi prej tij i apolitikës në letërsi nuk bën të vështrohet vetëm-e-vetëm si refuzim estetik. Është më së pari refuzim botëkuptimor. Për t’u vënë re: botëkuptimi (Weltanschauung) i një shkrimtari, kritiku dhe sidomos mendimtari si Mitrush Kuteli nuk ka qenë e mundur të shqyrtohet deri më sot. (Me këtë vështrim, të filozofisë gjermane, e ka përdorur vetë Kuteli nocionin “botëkuptim”, prej studimit Vëndet e largimit në këngët popullore shqipe (1933) deri te Një fjalë mbi dy shokë e mbi veprëzën e tyre (1944); mbas 1944-s nuk rezulton ta ketë përdorur më. Po me këtë vështrim e kanë përdorur nocionin në fjalë edhe mendimtarë të tjerë të viteve ’30-’40, për shembull Vangjel Koça: “Ndërsa më parë kjo luftë në mes të brezave kishte më tepër një karakter biologjik, sot ka marrë karakterin e një botëkuptimi (Weltanschauung) që i ndan brezat midis tyre”. Nirvana: Një problem i madh). Për të dalluar reperet e parme të një botëkuptimi si i tiji do të duheshin rilexuar jo vetëm Shënimet letrare të tij (1944), por edhe një varg shkrimesh polemike për kulturën, jetën sociale, ekonominë, madje politikën shqiptare, mbetur të hapërdara në shtypin e dhjetëvjeçarëve ’30-’40. Dhe ndoshta jo aq polemikat që ai kishte bërë mend t’i botonte në një vëllim veçan, Sulme letrare, se sa shkrimet e përmbledhura në vëllimin Shënime ekonomike, i shtypur, por i ndaluar të qarkullonte dhe i asgjësuar po më 1944. Vënë përbri me Shënimet ekonomike (simbas një ekzemplari shtypshkronje të shpëtuar që ruhet në Arkivin e Bibliotekës Kombëtare, Tiranë), Shënimet letrare do të pësonin atëherë një lexim të ri.

Nëse depërtohet në një tekst të tijin të rrallë, por të një peshe madhore në botëkuptimin e Kutelit mendimtar, situata kthjellohet edhe më. E kam fjalën për një libërth të panjohur si për jetëshkruesit e Kutelit, edhe për studiuesit e veprës së tij: A. C. Cuza ekonomist dhe doktrinar i nacionalizmit (Bukuresht 1937) me autorin që ka nënshkruar Dr. Dimitrie P. Pascu. I shkartisur mes një vargu veprash “ekonomike” të Dr. Paskos shkruar dhe botuar gjatë veprimtarisë së tij financiaro-bankare në Rumani në vitet ’30, - Mendime përmbi krizën bujqësore (Bukuresht 1931), Tri probleme në lidhje me Bankën Kombëtare të Shqipërisë (Konstancë 1932), Huatë e detyrueshme mbi qarkullimin monetar: dy përvoja monetare në Greqi (Bukuresht 1933), Sistemet e bankave të emetimit të vendeve ballkanike: Greqi, Turqi, Bullgari, Jugosllavi dhe Shqipëri (Bukuresht 1934), Bankat qendrore bujqësore të vendeve ballkanike (Bukuresht 1934), Ekonomi politike: dhjetë ligjërata mbi Monedhë, Kredit, Bankë, Shkëmbim (Bukuresht 1935), Banka Kombëtare e Shqipërisë (Bukuresht 1936), Kriza e kontrollit në shoqëritë mikste (Bukuresht 1936), Tri ente italiane për financimin e industrisë (Bukuresht 1939) etj., - libërthi që analizon doktrinën nacionaliste të A. C. Cuzas nuk ka të bëjë thjesht me interesat profesionalë financiaro-bankarë të “doktorit të ekonomisë”. Për këtë arsye, - por sidomos për arsye që do të vetëkuptohen më poshtë, - as në Shkurtimet e kujtimeve për veprimtarinë e vet në fushën e monedhës e të bankës ai atë nuk e ka zënë ngoje. Pa ngurrim do ta vlerësoja tekstin e këtij libërthi si dëshmi e formimit të botëkuptimit të Dhimitër Paskos/ Mitrush Kutelit.
Është fjala për formimin e një të riu që kaloi 22 vjet, pra gati gjysmën e jetës prej të rrituri, në “dhé të huaj”, sikurse e ka thënë. Krahas trajtimit të tij kombëtar duke përpirë vepra themelore të kulturës së atdheut larg të cilit ndodhej, - Bletën e Mitkos, Valët e Dines, Fjalorin e Kristoforidhit etj., - brenda asaj kulture në të cilën u shkollua ai pësoi edhe një pjesë jo të parëndësi të formimit të vet botëkuptimor. Dhe nuk mund të kuptohet ky formim jashtë rrethanave të veçanta, sociale, ekonomike dhe politike të vendit ku u shkollua dhe punoi. Ato lidhen posaçërisht me dështimet e atyshme të kapitalizmit dhe të demokracisë liberale, që nxitën si rrjedhojë zhvillimin e një lëvizjeje të tërë konservative e cila pati si përmasa të vetat më të spikatura jo vetëm nacionalizmin dhe misticizmin, por sidomos antikomunizmin dhe antisemitizmin. (Ndonjë shprehje e aty-këtushme e shkrimtarit, edhe në Shënimet letrare të tij, për “çifutërinë” nuk ka të bëjë me realitetin shqiptar; shprehje të atilla lidhen me përshkrimin e specifikave nacionaliste të veprës së poetit kombëtar rumun Mihail Eminescu (Poeti Mihail Eminescu, 1939) ose me ato të poetit kombëtar ukrainas Taras Shveçenko (Taras Shevçenko, 1943). Duke komentuar doktrinën e A. C. Cuzas, Dr. Pascu e ka quajtur të nevojshme të vërente: “Antisemitizmi nuk është veçse një aspekt i përkohshëm përkundrejt thelbit të idesë, nacionalizmit, i cili është i përhershëm e i përjetshëm” (f. 24). Më gjerë Volovici: Nationalist Ideology and Anti-Semitism: The Case of Romanian Intellectuals in the 1930s, New York 1991).
Profesori i ekonomisë politike në Universitetin e Jashit Alexandru C. Cuza (1857-1947), akademik dhe politikan, - themelues së toku me Jorgën i Partisë Nacionaliste Demokrate (1901), mandej së bashku me Pavelescun i Bashkimit Nacional Kristian (1923), për t’u shkrirë më mbas me Partinë Nacionale Agrare të Gogas në Partinë Nacionale Kristiane (1935), - mund të thuhet se zotëroi jetën mendore të Rumanisë me mendimin e tij ekonomiko-politik që përbëri doktrinë më vete. “Nacionalizmi ekonomik”: kjo shkollë e re e ekonomisë politike e ka joshur Dr. Pascun në doktrinën e A. C. Cuzas, në kohë e sipër që në vetë atdheun e doktrinarit idetë e tij priteshin gjithë befasim ose përfilleshin si “subversive”; veçan, brenda doktrinës së tij, teza kritike ndaj komunizmit se “kur lufta e klasave hyn në një shoqëri, ajo përbën sëmundje të rrezikshme që e shpie një komb drejt shkatërrimit”. (Akuzat që idetë e A. C. Cuzas, me bazën e tyre konservative, t’i kenë shërbyer si themel “ideologjisë fashiste rumune”, si dhe paraqitja e tij si “avangarda mendore e Gardës së Hekurt”, si “arkitekti intelektual i antisemitizmit modern rumun” etj., janë zmadhime të agjit-propit komunist në rrethanat e njohura të përfundimit të Luftës së Dytë botërore. Për po atë agjit-prop edhe vepra e poetit kombëtar Mihai Eminescu (1850-1889) ka frymëzuar “idetë protofashiste rumune”, “hipernacionalizmin fashist rumun” etj. Një akuzë prej këtij konteksti duket të ketë synuar të përpunonte edhe Shuteriqi kur e klasifikonte M. Kutelin ndër “shkrimtarët fashistë”. Shuteriqi: Letërsia e re shqipe, Tiranë 1950, 153, 154.) Duke lëvizur mes ekonomisë dhe politikës doktrina e A. C. Cuzas i mëshonte rëndësisë së ekonomisë politike në rrethanat specifike nëpër të cilat përshkohej Europa moderne; kjo zhvendosje peshe do të bëjë pjesë në mendimin ekonomiko-politik të Dhimitër Paskos, e pasuruar edhe më, për sa kohë ai do ta ketë mundësinë të ndërhyjë në problemet ekonomike dhe politike të Shqipërisë. Nga shkrimi Fakti politik dhe fakti ekonomik (1944): “Kundrejt faktit politik, që e patmë cilësuar si fakt relativ ose thashethemesh, është fakti ekonomik, i cili është fakt absolut ose fakt realitetesh. Me shumë të drejtë nënëvijon André Lichtenberger në Enciklopedinë Larousse se tani politika është dyke kaluar në një plan të dytë e dyke i lënë vendin ekonomisë, e cila merret me ligjet e prodhimeve, të qarkullimit dhe konsumit të mallrave, pra me mundësitë e jetesës. Pa ngritur materializmin në të vetmin motor të veprimtarisë njerëzore si dhe të vetmin determinant historik, duhet t’i njohim këtij një rol tepër të math në zhvillimin e ngjarjeve e sidomos të luftërave midis popujve edhe brenda tyre midis kategorive të ndryshme” (Fakti politik dhe fakti ekonomik, në “Bashkimi i Kombit”, 8 korrik 1944).
Në apologjinë e tij Dr. Pascu e vlerëson A. C. Cuzan si produkt pikësëpari të teorisë së Sismondit, i cili i ishte kundërvënë konceptimit plutokratist të ekonomisë politike duke zhvendosur nga rrafshi i parë i saj pasurinë dhe duke vendosur aty njeriun. E konceptuar kësisoji, si shkencë etike, ekonomia politike shndërrohej në një dije vërtet morale, që ka si synim “mirëqenien dhe lumturinë e më të shumtëve” (f. 9). Së këndejmi zinte rrugë edhe doktrina e A. C. Cuzas, simbas së cilës shteti, politikisht, lypset të preokupohet jo për konservimin dhe shumëzimin e individëve në përgjithësi, por të atyre që përbëjnë elementin etnik të dalluar i cili formëson shtetin (f. 12). Një tezë e këtillë e detyronte doktrinarin t’i bënte ripërkufizim konceptit të kombit. “Kombi është tërësia e individëve të të njëjtit gjak, të vendosur në një tokë të caktuar, si bazë e domosdoshme e ekzistimit të tyre, duke pasur të njëjtën gjuhë, që e kanë formuar, të njëjtët interesa të larmishëm, të njëjtat aspirata për të ardhmen, dhe duke përbërë, si organizëm, të njëjtën fuqi kulture të përveçme e energjike”: kështu e ka përmbledhur Dr. Pascu pjesën e doktrinës së A. C. Cuzës që e ka tërhequr në mënyrë të veçantë (f. 21). Posaçërisht e ka ngashënjyer atë teza të cilën e ka nënvizuar: “Mund të mësosh kinezçe, por me këtë nuk bëhesh kinez: kombësia nuk mësohet” (f. 22).
Antipodi i idesë së kombësisë është për “doktorin” tonë cuzean kozmopolitizmi. Ndërsa për A. C. Cuzan kozmopolitizmi është një “konstruksion kriminal”, Dr. Pascu nuk e përshkruan atë veçse si një “konstruksion abstrakt” të njerëzve, madje të një kategorie njerëzish vënë në lëvizje, të shumtën e herëve, prej interesash të përkohshëm, subjektivë. Nëse ideja e kombësisë zë një vend në hapësirë dhe në kohë, ideja e kozmopolitizmit është abstraksion spekulativ, pa bazë reale. Duke aplikuar parimin e kombësisë jo vetëm në fushat ekonomike e politike, por edhe në atë kulturore, doktrina së cilës i shpallet ndjekës Dr. Pascu mbërrin në disa ligjësi, ose përfundime, që i japin autorit të saj titullin “doktrinar i nacionalizmit” (f. 23). Duke konstatuar nga studimi i fakteve se nuk ekziston tjetër kulturë - përkatësisht tjetër art dhe tjetër letërsi - përveç kulturës kombëtare si shprehje e gjenisë së çdo kombi, duke pasur çdonjëra vetitë e veta specifike, Dr. Pascu nënvizon se si doktrinari i tij vendos një ligjësi të kombësisë të kumtuar kësisoji: “Kombësia është fuqia krijuese e kulturës njerëzore - kultura është fuqia krijuese e kombësisë” (f. 22). Dhe këtu, më se një herë, nënvizohet prej “doktorit” tonë njëri prej parimeve më të rëndësishme që prej doktrinës cuzeane rrjedhin: “Huajësimi në fushën e ekonomisë shpie, në mënyrë fatale, në huajësimin në fushën e kulturës” (f. 23 dhe vij.). Nëse vihet re kjo tezë, atëherë të dy palë Shënimet, ato letrare dhe ato ekonomike, të botuara të dyja në vitin përçud 1944, do të funksiononin si vëllezërit siamezë duke reflektuar të njëjtin botëkuptim në dy fusha të ndryshme.
“Mitrushi i përrallave”? “Mitrushi i tregimeve të moçme”? Sa janë gabuar ata që kanë kënaqur xhelozitë e veta duke e quajtur kështu! Dhe sa smirë duket t’i ketë pasur pikërisht Shënimet e tij një akuzator mendjezi i partisë, si Dh. S. Shuteriqi, që t’i quante ato “budallallëqe”, ndërsa autorin e tyre: “fjalamani M. Kuteli”, Shuteriqi: Andon Zako Çajupi, në “Literatura jonë”, nr. 7, Tiranë 1950, 45-46! (Mendja e zezë e Shuteriqit do të përkujdesej ta sharzhonte publikisht edhe si “anëtar i Rojës së Hekurt të fashizmit rumun”! - sharzh që nuk gjendet kandar ta ngrejë në kohë e sipër që shkrimtari ishte i sapodalë nga burgu. Shpifja rezulton ahistorike. Çfarë Shuteriqi falsifikator nuk dinte, ose nuk donte ta dinte, ishte se në kohën kur Dr. Pascu shkruante apologjinë për doktrinën e A. C. Cuzas “Komandanti” gjysmëmitik i Gardës së Hekurt, Corneliu Z. Codreanu, ishte ndarë përfundimisht prej Cuzas dhe adeptëve të tij. Shkaku kishte qenë parimor: A. C. Cuza dhe adeptët nuk pranuan përmasën militariste që “Komandanti” donte t’ia shtonte Lëvizjes Legjionare [“Legjionarët e Kryeengjëllit Mikail”], por ngulmonin që Lëvizja të vijonte ta zhvillonte luftën për marrjen e pushtetit vetëm në rrafshet ideologjike e politike. Atëherë “Komandanti” bëri apelin për shpërndarjen e Lëvizjes, thirri ndjekësit e tij në armë dhe u lind Garda e Hekurt. Më gjerë Ronnett: Romanian Nationalism: The Legionary Movement, Chicago 1995). Kuteli (Dr. D. Pascu) ka mbetur qartazi idhtar i doktrinës nacionaliste të Lëvizjes dhe pa kurrfarë lidhjeje me Gardën e organizuar në konflikt me të.
Edhe vetëm analiza dhe komentet që i bën Dr. Pascu doktrinës dhe veprimtarisë politike të A. C. Cuzas - sepse doktrina cuzeane përbënte edhe bazën e një programi politik për realizimin e të cilit vetë Cuza zhvillonte prej dhjetëvjeçarësh një luftë intranzigjente - hapin fusha të gjera hulumtimi për të gjetur pjesën e ndihmës që i takon të ketë dhënë Mitrush Kuteli në mendimin shqiptar në përgjithësi dhe jo vetëm në atë të viteve ’30-’40, një “Siberi mendore”, siç e quante Nirvana.
Por të kufizojmë këtu në mendimin e tij kritik-letrar.
A nuk depërtohet, me këtë çelës leximi, përthellë botëkuptimit të Kutelit mendimtar, gjithnjë më pranë thelbit të mendimit të tij? T’i lexojmë atëherë me një sy të ri Shënimet letrare të tij: Cila është, për të, merita e meritave e Naimit poet? “Që pat gatuar brumin e parë të ndërgjegjësisë kombëtare”. Po ajo e Konicës? Para së gjithave: “vepëronjës i palodhur për lirinë e kombit”. Fishta? Ai është për Kutelin “Bardi kombëtar”. Dhe përse Kuteli ia kthen kujtesës së lexuesve “therorin me rroba të zeza” Papa Kristo Negovani? Sepse “ka qarë me lot të zjarrtë vetëvrasjen e kombit tonë në librën Prishja e Hormovës prej Ali Pashë Tepelenës...”. Arsyeja parësore për të cilën ngulmon në rivlerësimin e veprës së Asdrenit? “Sepse vepra e Asdrenit ka frymëzuar gjeneratën veterane pikërisht kur shpirti i kombit kish etje të pasosur për fjalën e shqipes”. “Ky kalorës i virtyteve të kombit” e emërton ai Asdrenin dhe ndërkaq saktëson: “Poezia e Asdrenit është Shqipëri, domethënë element i pandarë prej tokës, prej frymës dhe aspiracioneve të kombit”. Po poezinë e harruar të Sakolit (Hilë Mosi) përse ndien detyrë ta ringjallë nën pendën e vet? “Sepse Sakoli, si dhe gjithë shkrimtarët e tjerë të gjeneratës së vjetër, kanë vënë artin, vullnetin dhe gjithë veprimin e tyre lëndor dhe shpirtëror në shërbimin e shënjtë të çlirimit të kombit”. Fundja më në fund, ç’është për të tradita dhe, përkatësisht, studimi i traditës? “Do të gjunjëzojmë midis palave të kohës dhe me shpirtin plot respekt për vepra pozitive të mëdha të krijuara prej gjeniut të pavdekur të kombit, do të përpiqemi të shkundim pak nga pluhuri i harrimit të padrejtë që endet në këtë periudhë depresioni shpirtëror” (Një poet rustik: A. Z. Çajupi). Dhe, përsëri, poezia e Çajupit i jep rastin të shfaqë një brengë që zor se do t’i reshtet përgjatë jetës: “Ne nuk kemi kultin e kombit, i cili manifestohet me mirënjohjen për ata që kanë punuar në një kohë të hapin vraga drite nëpër errësirën që zotëronte një herë”.
Mund të vijohet, gjithnjë me këtë çelës leximi, edhe në letërsinë bashkëkohore të tijën, d.m.th. në letërsinë moderne shqipe. Në “vështrimin panoramik” të tij, tanimë klasik, Poeti Fan S. Noli kryet e vendit në analizë e zë ajo e “idealit shoqëror-kombëtar, gjithmonë shoqëror e gjithmonë kombëtar” të poetit. “Ushëtin brenda vjershës së Fan S. Nolit, këtij demiurgu të shqipes, si në vrulle rrëkesh që derdhen tatëpjetë, shpirti gjithmonë i ri i kombit”. Dhe një vit më vonë: “Pushoi vallë, tani, për letrat e shqipes ky burim uji të gjallë që gurgulloi kaqe vjet rrjesht, dhe me të cilin vaditet sot gjithë shpirti i kombit?” Po poeti i tij i paradashur Lasgush Poradeci? “Vargjet e Valles së Dherit edhe vargjet e Zemrës së Dherit përmbledhin përshkrimin e këndimin e Atdheut fizik dhe metafizik, vëndin e kombin të cilët Zogu i Qíejve i pat ngjatjetuar me brithmë e gas që midis fletëve të junapit”. Dhe ja ku, pikërisht në rastin e poetit Lasgush Poradeci, shfaqet koncepti i “gjeniut të kombit”: “Atdheu metafizik është Shqipëria tjatër, Shqipëria shpirtërore: gjuha shqipe me thesaret e stolitë e saj të paçmuarshme të gatuara prej mijëra brezash që u ngritnë e sbritnë në tokën shqiptare si ngrihen e sbresin valët e detit; këngët e lashta me atë njomësi e thellësi pa shoq -  prodhimi i gjeniut të kombit; - heronjtë e pavdekur të cilët me dritën e mendimit, me zjarrin e shpirtit e me fuqinë e krahut kanë mprojtur e naltësuar Shqipërinë; përvojtjet, lotët e gjakun e kombit; trimëritë, bujaritë e virtytet e tij; eshtrat e etërve, gjyshërve e stërgjyshërve; koha e kaluar e mvrejtur dhe koha e arthme e kthjelltë...”. Te Lasgushi, si vijues modern i Naimit, zbulon Kuteli vijimësinë e kultit të gjuhës: “Gjuha, ky ekspresion i parë e tipik i kombësisë, është një motiv i kënduar fort dendur. Vjersha Naim Frashërit është që në fillim e gjer në mbarim një himn i shqipes - i shqipes së lashtë e pleqërishte - të cilën e quan “frymë e gojës stërgjyshore” dhe “shpirt i shent’ i kombit”.” Më së fundi, të lexohet edhe një herë ai dialog i kritikut me poetin Izedin Jashar Kutrulija, në të vërtetë monolog me njërën nga vetjet e tij letrare, ku “Dr. Pas”-i e qorton Izedin Jasharin se qenkësh “i vrazhdët”. “Jo, - foli Izedin Jashari. - Unë vetë nuk bëj përveç se të këndoj. Dhe doemos, të këndoj kombin tim, vojtjet e vrullet e racës. Dhe luftën e këndoj. Luftën si mbrojtje të jetës së kombit, të së drejtës së përhershme”. Nëse do t’i kthenim edhe një herë doktrinës cuzeane të pëlqyer qysh në të ri prej Kutelit, do të vihej re se, pikërisht duke folur për veprimet profilaktike në mbrojtjen legjitime të entitetit kombëtar të rrezikuar, nën mësymje, mbërrinte A. C. Cuza te koncepti i “nacionalizmit në mbrojtje”.
Që të kuptohemi mirë për ç’i përket “kultit të kombit” në mendimin e Kutelit: simbas tij shkrimtari nuk mund t’i shërbejë kombit veçse një gjë, me art të madh. E pohon këtë në mënyrë më se të shtjelluar, që të mos na mbetet pikë dyshimi: “Për t’u quajtur shkrimtar ose poet kombëtar nuk nevojitet medoemos shtijzë, dyfek a mitraloz. Mjafton të më shkruash bukur, në gjuhën e pastër të kombit, për vepra e ndjenja fisnike. Ndjenjë e punë fisnike mbi të cilat duhet shkruar është trimërija e flija për fisin e për tokën, kënga e bilbilit (e filomelës, do t`i theshin ata të lashtët), dashurija e trimit për vashën, e vashës për trimin; drita e hënës, valët e liqerit, pika e lotit që shkrep në beben e syrit”. Le të ballafaqohet ky parim me dobiçin e metodës së realizmit socialist: “karakterin kombëtar”, nga rus. nacionalnij harakter. Për parashtrimin e këtij parimi estetik eseja polemike Poetë dhe detraktorë (1944) mbetet një gur shndrize (fr. brillant) në mendimin e tij kritik (më gjerë Plasari: Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, pass.). Të tillë, prodhues arti të madh, i kërkonte ai edhe mes letërsisë botërore shkrimtarët e zemrës: Shevçenko, Eminescu, Gogol etj. Sado të duket rrallësi, edhe vetë natyra e tij njerëzore - e një polemisti parapëlqyes sulmesh dhe njëherësh poeti nazik tejmase të ndjeshëm - sikur mishëronte pikërisht këtë kontrastim: “Shpirt zambaku në kraharor hekuri” (rum. “Suflet de crin în piept de fier”) pati qenë formula transfizike e këngëtarit të Lëvizjes Legjionare Radu Gyr, që shkrimtari ynë duket ta kishte njohur dhe e ka renditur mes “poetëve me vlerë” të kohës së tij (Letërsija rumune, 1944).
Aspak për t’u befasuar që një këso mendimtari, i trajtuar me “kultin e kombit”, ta ketë pasur operim të vetvetishëm marrjen e dhënien me vlerat e kombeve të tjera, me emrat e mëdhenj të letërsive të tyre. Kështu vejevijnë në qerthullin e  mendimit të tij kritik emra prej mbarë letërsisë botërore. Jo vetëm kur shkruan për ta dhe/ose për veprat e tyre, si për një Khajam, një Shakespeare, një Shevçenko, një Eminescu, një Gogol, një Poe, një Creanga, një Wilde, një Harriet Beecher-Stowe, një Pagnol, një Karaosmanoglu etj. Por edhe më shumë kur shkruan për letërsinë shqipe dhe shkrimtarët shqiptarë thuajse ngaherë në referim me emra si Cervantes, Goethe dhe Schiller, Pushkin dhe Lermontov, Dostojevski dhe Turgeniev, Hercen dhe Gonçarov, Hugo dhe Beranger, Alfred de Vigny dhe Alfred de Musset, Lenau dhe Heine, Flaubert dhe Verlaine, Chamisso dhe Rilke, Ibsen, Leopardi, Conrad, Istrati, Gorki (1943), Croce, Dhronisis etj. Pa ta, i izoluar syresh, Kuteli as mund ta gjykojë, as mund ta kuptojë letërsinë e vet. Të gjithë i ka pëlqyer barabar? Të gjithë i ka dashur njëlloj? Ta pret mendja që jo, as bëhet fjalë për këtë. Por të vihet re: si nuk e hodhi një copëz guri ndaj tyre?! Në qerthullin e mendimit të tij kritik ata vejevijnë kurdoherë nën respektin sovran të shkrimtarit për shkrimtarët.
Jo një herë ka ndodhur që ai të jetë bërë shkasi i introduktimit të tyre në tryezat shqiptare të debatit letrar: si për Elegjinë e robit të André Chenier-së, edhe për Demonin e Lermontovit, si për Baladën e Burgut të Readingut të Wilde-it, edhe për Vjollcat e natës të Bllokut, madje edhe për Tramvajin e arratisur të Gumiljovit, në mos po edhe për “poezinë e planifikuar” të Majakovskit me shokë (“jam kundër Majakovskit...”) (1944) etj.

Po të na kujtohen tani ata dy jeunes hommes të muhabetshëm, gjatë të bariturit të tyre poshtë e lart shëtitores së Tiranës në mbasditen e vjeshtës të 1939-s duke kuvenduar për kritikën letrare dhe, veçan, për dallimet mes dy profileve të veta kritike, mund të lexohet ndryshe edhe kuvendimi i tyre. Se përse Kuteli mëtonte edhe prej Nirvanës një kritikë ku të ndihej “heji i bisturiut të kirurgut” ose “fshikulla e frazës luftarake”, bëhet më e qartë. Ai vetë i kishte të farkuara, që të dyja këto, si instrumente të botëkuptimit të tij. Në kohë e sipër “stilisti i ëmbël”, siç e quante Vangjel Koçën, ishte dhe mbeti në kritikë nxënës bese i Gustave Lansonit (1857-1934): me gjithë simpatitë për kritikë bashkëkohorë si Albert Thibaudet ose Pierre Brisson, nuk e kapërceu qarkun e mbyllur lansonian që fillonte me parimin e “promovimit të autorit si prodhues teksti” dhe mbaronte me atë të “letërsisë si shprehje e shoqërisë”. (Në të vërtetë formula “letërsia është shprehje e shoqërisë” është e vitit 1802 dhe i përket teoricienit kundërrevolucionar Louis de Bonald (1754-1840).) Për Nirvanën, fjala vjen, shijeholli Brillat-Savarin ishte autor i Fiziologjisë së shijes, ndërkaq për Kutelin ai nuk ishte veçse gjykatësi që kishte shkruar librin e dorës Pamje dhe projekte të ekonomisë politike. Dhe nëse për dy miqtë do të kishte një ndarje në “botën e shkrimtarëve”, shkasi nuk do të ishte çështje “shkollash”, aspak: ndërsa Kuteli tanimë antifashist do të shpallte sheshit si botime “të padenja”, si tekste “turpi” një numër librash autorësh shqiptarë të propagandës së pushtimit (Shqiponja arbënore, në “Shënime letrare”, 117-120; Njimëndësija shqiptare, po aty, 121-125; etj.), Nirvana tanimë profashist do të përlavdëronte pikërisht ato botime (Arbëreshi që pas pesë shekujsh u kthye në Dheun e të Parëve, në “Tomorri i vogël”, 15 gusht-1 shtator 1942; Njimëndësija shqiptare, po aty, 16 qershor 1943; etj.). E pabesueshme? Shkasi dallohet lehtazi: ndarja në botëkuptime do t’i vendoste ata në pozicione të përkundërta, si papasët në kartat e bixhozit.

Këtu, tek antifashizmi i shpallur i Kutelit, nuk mund të mos përcaktohet maja cilësore dhe njëherësh sasiore e frymës së tij kritike: prej 1943-shit (në shtator të një viti më parë ishte kthyer nga mobilizimi përfundimisht në atdhe) deri më 1944. Ndërkoha kur risku i atdheut luhatej në një lojë mes arit dhe gjakut: përcaktim i Kutelit vetë. Shkruesi i këtyre radhëve, që ka pasur fatin ta njohë një pjesë mbetur gjallë të protagonistëve të “botës letrare” të asaj ndërkohe në pleqërinë e tyre, si dhe të dëgjojë syresh rrëfime mbas rrëfimesh, do të mund ta rindërtonte spektaklin e asaj “bote” gjatë lojës tragjike: e shumta e protagonistëve të kthyer prej studimesh jashtë, që e bënin jetën e tyre letrare - ku? - një grup në Kafe Berlin, një tjetër në Kursal, një i tretë në Excelsior, një i katërt në Bella Venezia; veshur në petka konkurruese, disa lidhur në kravata Yves Saint-Laurent, të tjerë vetëm në shalle kumashi ose me jaka të këmishave në seta pura sipër jakash të xhaketave; një këtu me beretë, tjetri aty me llullë për cep të buzëve; lulja e rafinimit europian: kështu e mbanin veten; andej duke pirë duhan anglez, këndej duke shijuar kafe all’italiano, më tej duke surbur çaj mbas ndeshjes së tenisit, pa përjashtuar shampanjën e vakët; “A dëshironi të hiqni një pisk burnot?” i pyeste kolegët përkthyesi i njëfarë Richenburgu duke u zgjatur tabaqellën e argjendtë; (edhe Lasgushi përkthente, por i mbyllur në shtëpizën e vet, romanin Heinrich von Ofterdingen të Novalisit); hëm të angazhuar, hëm të çinteresuar; herë zymtanë e me zëra të ngjirur, herë gjithë ndjeshmëri të sëmurë; njëri që lavdëronte heroizmin, tjetri që ngrinte lart idealet e fisit; çakërrqejf e të ekzaltuar dhe sakaq me pamje të përzishme; kishte edhe nga ata që, në këto e sipër, kallnin gjurin midis gjunjëve të shokut; siç kishte edhe zilarë me smirë më të zezë nga të grave; të gjithë jepnin e merrnin duke e shpalosur veten për estetë, për filozofë, për politikanë, sidomos për dekadentë; “në fund të barkut tënd të bardhë/ me flamujt e grisur që valëviten/ më thërret atdheu”: përsërisin të magjepsur vargjet në italishte të një “ylli” të ri të poezisë i cili ende nuk kuptohej në ishte fashist a komunist; një palë marxistë, pala tjetër antimarxistë; njëri trockist, shoku i tij i ngushtë antitrockist; dikush borgjez, tjetri antiborgjez, madje dhe ndonjë borgjezo-revolucionar; kush e kush të ofronte, mes asaj klime abstrakte, teori të porsadala në qarkullim duke i bërë lëmsh hallet e Shqipërisë me ato të vendeve ku kishin studiuar; “More po t’i njihnin mirë edhe problemet e huaja nuk do të qe edhe aq ligsht”, i shpotiste polemisti i përjetshëm Pika (Tasi Mio); në kohë e sipër që hija e vdekjes pluskonte mbi më se një syresh, nuk kishin mangët, të thuash, gjë prej gjëje, përveç sensit të realitetit: atë as e kishin pasur ndonjëherë.

Po Kuteli?

Ai shkëlqente me mungesën e vet në ato mjedise. “Dezertori...” e thërriste me humor Nebil Çika kur e shikonin nga dritaret e mëdha me kristale të lajluara të Bella Venezias tek endej rrugëve në biçikletë. Gazetari i vjetër me kaçurrelat gjithë brilantinë bënte kështu, padashur, një përcaktim dykuptimsh.

Kaq të huaja të ishin, vallë, ato lokale të shkumës së aristokracisë së letrave të Tiranës për ish-oficerin e mobilizuar në ushtrinë gjermane - ndjesia e uniformës së pluhurosur nuk i shqitej për trupi - dhe ende të kapluar nga gjithë ç’i kishin parë sytë në frontin rus e që për “shkumën” do të kishin qenë fantazmagori? Me siguri mund të thuhet se për të ishte ndërkoha e punës më të ngjeshur në letërsi, në publicistikë, në kritikë letrare, krahas asaj në Bankën e Shqipërisë. Si dhe e pozicionimit të tij të shpallur në mbrojtje të lirisë së atdheut. Ndeshja mes tiranisë dhe lirisë - dy nga nocionet politike më të shpeshta të fjalorit të tij kritik - tanimë në botëkuptimin e artistit dukej të ishte acaruar në kulm. Mund të lexohet sot kontrasti me lokalet e “shkumës” në një tubëz pamfletesh politike të stilit konician të atyre dy viteve, përmbledhur në një libër të tijin po ashtu të flakur në harresë: Havadan më havadan me autor - i sati pseudonim? - Lugati. Shkrimtari-ekonomist, që lëshonte britmën për krizën e rëndë që kishte mbërthyer atdheun, i quante “Gomarë të Vezuvit” shokët e tij dhe veten e vet - jo vetëm Kokonën, Spassen dhe Hakiun, me të cilët pati kuturisur të nxirrte për pak muaj një Revistë letrare: “Bota e jonë âsht e ngrefun sot mbi nji tokë vullkanike, në kuptimin botnuer të fjalës. Zjerrmi mundet me shpërthye dita-ditës, kurse na si gomarët e Vezuvit rrijmë tue kullotun barin e gjelbër aty siprit... A thue se shoqnija shqiptare âsht mâ pak inteligjente e ka mâ pak kuptueshmëni se gomarët e Vezuvit?” (Havadan më Havadan, 89). Po aty për “ajkën”: “E na - na ajka e shoqnís! - kena fuqín morale me iu shtrue ahengut për nji rasë gzimi privat, tue mbajtun apostafat e me urdhën të veçantë epror “a giorno” dritën e elektrikut, nërsa âsht botnisht e dijtun se populli s’ka ujë me pì, mbassi mungojnë karburantat për me e shpërnda e s’ka bukë me hangër, mbassi gjithë për ate shkak s’âsht e mundun me u sjellin ushqime. Nji vepër e tillë âsht gati imorale nga pikëpamja shoqnore, pse ajo vulos me nji vulë të shëmtueme nji mot të vështirë e sidomos një shoqni të kalbun” (po aty, 90).

Nuk ngjan si ndeshje në botëkuptimet tona, e tashme, e sotshme?

A paraqet ndonjë vlerë sidokudo mendimi kritik i Mitrush Kutelit sot, kur në 100-vjetorin e lindjes së shkrimtarit, opusi kritik i botohet thuajse i plotë falë përkushtimit të bijve të tij që kryejnë një detyrë sa birnore, aq dhe atdhetare?

Nuk është pyetje për habi. Në ndryshim nga letërsia, e cila përshkon kohën nëpër qindvjeçarë e mijëvjeçarë duke mbetur ngaherë “e re”, kritika letrare e ka të paracaktuar jetën fort të shkurtër, të lidhur thuajse vetëm me audiencën e kohës së vet. Duke u zhvilluar me shtënie në punë idesh prej fushash nga më të larmishmet, nëpërmjet së cilash hyn në aleancë ose në konflikt me degë të ndryshme të dijeve humaniste, kritika i nënshtrohet një procesi bjerrjeje shumë - por shumë - më të shpejtë se dukuria letrare (më gjerë Fayolle: La critique littéraire, pass.). Dhe, dendur, nis e bie erë të përmortshme. Nuk e ka pësuar këtë bjerrje historike edhe opusi kritik i Kutelit?

Përtej këtyre pyetjeje rrethanore, nuk mund t’i iket një çështjeje tjetër, çështjes madhore: A është sot kritika letrare, brendapërbrenda shkencës së letërsisë, një disiplinë e akredituar? “Kritika letrare nuk do të ketë në të ardhmen asnjë rol (ajo qysh tani nuk e ka asnjë), ndërsa funksioni i saj do të jetë i barabartë me zero”, ka shkruar në epokën tonë Klaus Stileri në esenë Mbi fundin e kritikës letrare (Vom Ende der Literaturkritik, në “Kritik der Literaturkritik”, Stuttgart 1973, 99). Mbas tij një vistër e gjatë teoricienësh të kritikës e kanë mbresuar fundin e shek. XX me skepticizmin e tyre.

Në ka diç të vërtetë në këtë skepticizëm, ai ngjan të ketë të bëjë me situata të caktuara kulturore të shoqërive në shndërrim. Dhe shoqëria shqiptare mund të jetë njëra syresh. Pak rëndësi ka nëse në botën e sotme të letrave shqipe është zhdukur ose jo paradigma kuteliane e kobures për ç’i përket kritikës. (“Ku autori vë dorën në kobure ose të ndjek “administrativisht” e “me miq” në qoftë se i kritikove veprën ose, të paktën, të rri me kokë më nj’anë sepse nuk e lëvdove sa desh ay vetë”.) Zona kulture si kjo shqiptarja ngjajnë ato ku kritika e humb autoritetin e vet: përse? Sepse konkurrohet prej llojesh të tjera informimi të cilat. Të manipuluara me shkathtësi, llojet e tjera të informimit ushtrojnë trusni mbi opinionin publik duke ia dalë t’ia mbërthejnë atij vëmendjen me vepra që nuk kanë vlerë reale. Konsiderata të rendit paraletrar bëjnë, për shembull, që në shoqëri të këtilla të shpallen best-seller libra ende para daljes në qarkullim. Paraja, në situata si kjo, luan rolin vendimtar në ngritjen artificiale të një vepre, të një botimi. Atëherë kritikës ç’i mbetet? Të heshtë. 

Pikërisht në situata si kjo një opus kritik si ky i Kutelit mund të ketë, mos tjetër, vlerë të padiskutueshme didaktike. Po rendis vetëm disa merita të këtij opusi që i mendoj të çmueshme ende për gjithkënd lavron a do të lavrojë kritikën letrare në “botën shqiptare”:

1. Ndonëse pati thënë për kritikën letrare do gjëra kapitale, Mitrush Kuteli u ruajt nga ideja që të numërohej “kritik profesionist”. Modesti e shtirë? Dëshmon më shumë për një të kuptuar të veçantë të aktit kritik të asimiluar, në thelb, me atë të krijimit. Si e përmenda sipër: i një ligjërimi shkalle së dytë të asimiluar në një ligjërim shkalle së parë. Kritiku kutelian është, pra, krijues i pajisur me shqisë kritike. Në një model të tillë emocioni përkundrejt veprës së artit vetëm sa i nxit aftësitë krijuese. Alegoria për këtë parim te Një fjalë mbi dy shokë dhe mbi veprëzën e tyre (1944) ngjan jashtë dyshimi. Në fund të fundit, pranohet e vlerësohet vetëm ajo çfarë ndjek ligjësitë shpirtërore të krijimit. Të zbulosh është, për Kutelin kritik, barabar me të trillosh.

2. Për Kutelin veprat e mëdha janë produkt kohe dhe ato mblidhen nëpër kohë. “Vështrimi” i tij Viti letrar 1943 (1944) do të quhej model i papërsëritur për zbatimin e këtij parimi. Pa kurrfarë ngurrimi, pa konsiderata të rreme, pa e ndier veten të kompleksuar, kritika lypset ta shpallë një kësi bilanci: pse jo?

3. Duke qenë shpirt sintetik, vokacioni i Kutelit është jo vetëm të zbulojë dhe, posaçërisht, të rizbulojë vlera, por edhe “të rikrijojë”, në kuptim shpirtëror, veprat që analizon. Historinë e letërsisë ai e vështron kësisoji si një “komedi njerëzore” që i ka shkrimtarët vetëm si shkase. Mekanizmi i veprës çmontohet para syve tanë dhe kritiku, me një buzëqeshje gjithë bashkëfajësi, na fton të admirojmë një përftim njerëzor, të kuptueshëm e të deshifrueshëm, jo ndonjë mrekulli. Kështu deri në imtësitë. Së këndejmi edhe natyrshmëria e kalimit nga kritika letrare te historia e letërsisë, - një skicë të saj tejmase sintetike e dha me esenë Si e shohim letërsinë shqipe (1944), - në të cilën të gjitha format e kritikës janë, parimisht, të pranueshme.

4. Kutelizmi në kritikë jep edhe një mësim me stilin e vet: stilin e dëlirë, por piktoresk, të lehtë, por të rrasët, sidomos të kulluar e të hareshëm “si vera e vjetër në qelqen me ngjyra”. Stili ka të bëjë drejtpërsëdrejti me mendimin e kritikut. Nuk do të thoshte kot më vonë, kinse për Faikun ngaqë afërmendsh nuk mund ta thoshte për veten: “kritik i kthjelltë..., me një kthjelltësi mendimi që s’ka shok në botën shqiptare” (Zi në letrat e shqipes, 1944). Njëra prej imtësive të çalojë në veprën që analizon, kritiku do të ndalet për ta regjistruar me shpotinë e tij gjithë gaz. Ndonjë shembull nga recensionet e tij: “Ato që shkruhen për protagonistët e skicës Në hijen e manit mund të jenë të vërteta në katundet e Greqisë, ose gjetiu, po jo në Shqipëri, ku bota - as më shumë as më pak - i quan maskarallëqe” (Merushja). “Nuk duhej thënë çardhak po korridor. Çardhaku të jep menjëherë përfytyrim oriental ku dikush rri këmbëkryq dhe numëron gishtërinjtë e këmbës ose ha meze dhe pi raki (ose që të gjitha bashkë), po s’mund të thuhet se një shkollë pariziane ka një... çardhak” (Topazi). “Po të mos dilnin Valët e mija nuk do të kish do-një humbje letërsija shqiptare. Se dual, s’ka do-një fitim”.

5. Në një rrafsh edhe më konkret kritika e tij lë trashëgim një thesar të vogël, por thesar, nocionesh dhe konceptesh farkuar nga ai, me të cilat ajo është e larushuar anë m’anë. Janë më së shumti produkt i frymës së tij intranzigjente në kritikë: “lëvozhga arti”, “të vërteta në këllëf”, “kritikë orale”, “kritikë ambulante”, “vepra prej kashte”, “vepra pa krypë”, “prozë adjektivale”, “vjersha pa nojmë”, “përkthim barbar”, “kapadaij të pendës”, “shkrimtarë të përhimë”, “kasaphanë e censurës”, “botime tregtare”. Kurdoherë që ato do të përdoren e ripërdoren do ta dëshmojnë qokën kuteliane.

6. Shkrimi kritik i Kutelit përfaqëson një orvatje të vetëdijshme për ta çliruar kulturën shqiptare nga komplekset e provincializmit. Dhe jo vetëm për ç’u takon studimeve të tij për shkrimtarët e huaj, që dëshmojnë vetëdije kritike universale. Nën syrin e tij depërtues krijimi popullor shqiptar shpalos më se një herë cilësi potencialisht të gjithëmbarshme. Nga ky vështrim esetë Vëndet e largimit në këngët popullore shqipe (1933), Këngët i sjell era... (1944), Bisedime me të katër fëmijët e mi dhe me vetveten (1965) do të ishin tri variacione të një modeli gjithnjë të lakmueshëm për një kritik letrar që do të guxonte të depërtonte në fushën e folkloristikës. Kjo orvatje i dhuroi theksa me mprehtësi befasuese kritikës së tij: prej burimeve të kulturës së qëmoçme nxori rini të pashterueshme, të cilën e infuzoi në zona të gjera të intelektit shqiptar, edhe më tej vetë fushës së kritikës.

7. Paradoksi i opusit të tij kritik rezulton nga bashkekzistimi i një fryme të fuqishme lokale, kombëtare, me frymën e një homo europeus-i, të ndërthurura të dyja në mënyrë të lume. Kjo ndërthurje paradoksale mbetet e pashoqe. Si dhe e paimitueshme. Për ç’i përket këtij paradoksi epigonizmi ndaj tij nuk është i mundshëm.

Nëse do të hamendohet jo vetëm se sa la të pathëna në opusin e tij kritik një shkrimtar si yni, por edhe se sa mund të ketë lënë të nënkuptuara në formulimet e tij; se sa iu desh ta adjustonte shprehjen e tij kritike me konvencionalizmat e kohës, - më sak: të tri kohëve me mungesa të theksuara lirie (më 1944 shkruante: “…nuk mund të mohohet se në Shqipëri ka munguar kurdoherë elementi i parë nga i cili ka nevojë shkrimtari: lirija. Kjo mungesë është një nga shkaket e parë të vobekësisë letrare në kohën e Zogut dhe më pas”, Shënime letrare, 112); - se sa fokusime të tërthorta iu desh të përdorte për të mbërritur te kumtimi i gjykimeve të tij; se sa do të jetë sforcuar për të mposhtur kufizimet që pozicioni i tij njerëzor i shkaktonte etj., do të kuptohet që, me shumë gjasa, ai ka pasur të drejtë të pyeste, siç la të pyetur: “Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes?” (Testamenti, 74). Dhe aludimet përkatëse gjenden, pa shumë vështirësi, në vetë tekstet e tij kritike. Shembull: “Gogoli e shkroi këtë kryevepër nën shpatën damokliane të cenzurës. Disa nga peripetitë nëpër të cilat kaloi libri para se të hynte në shtyp i pamë më lart. Por sa e sa vrulle shpirtërore duhet të kish mbytur Gogoli që ta bëjë veprën e tij “të botueshme” në kushtet e asaj kohe! Satira e tij ka qënë e detyruar të marrë rrugë të tërthorta, simbolike. Dhe ndaj mendoj kështu më shkon një thikë në zemër, sepse e pyes veten: vallë si do të ish shprehur Nikollaj Gogoli po të mos kish patur mbi kokë, ndërsa brumoste veprën e vet, shpatën e cenzurës cariste? Sa thellë do të ish futur thika e tij kirurgjike në trupin e sëmurë të shoqërisë, sa lart do të kish fluturuar gjenia e tij!” (1962). Ta ketë pasur fjalën përnjëmend për “Nikollaj Vasiljeviçin”? Dhe për censurën “cariste”?

Gjithsesi, çfarëdo të ketë shkruar shkrimtari-kritik në çastet e pikëllimeve e të zhgënjimeve plot vrer, tanimë disa dhjetëvjeçarë mbas largimit të tij fizik le ta trajtojmë casus-in e tij me parimin e Croces, simbas të cilit historia regjistron atë çfarë njeriu bën dhe jo atë çfarë ai vuan, heq.

“Nuk e di”, i është përgjigjur vetë pyetjes “Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes?”. Vetmitar i madh, si çdo shkrimtar i përmasave të tij, një farkuesi të “kultit të kombit” në letërsi nuk mund t’i shkonte përdore ta bjerrte besimin te letërsia. Popujt pa letërsi, ose që kanë një letërsi mediokre, nuk kanë as fizionominë dhe as karakterin e një kombi: mund të rilexohet ky parim gjithkund mes rreshtave të Shënimeve letrare të tij. Letërsia e madhe krijon rreth një kombi, edhe në qoftë ai i ndarë e i shpërfillur, një sugjestion të jashtëzakonshëm, gati-gati një mit force: “Shkrimtari është përfaqësonjësi më i aftë i kombit nër kombe të tjerë...” (Si e shohim letërsinë shqipe, 1944). Sepse letërsia ka fuqinë ta shndërrojë një popull të vogël dhe jodomethënës në një komb të madh e të qytetëruar. Popuj dhe kombe që biologjikisht kanë vdekur prej shekujsh a prej mijëvjeçarësh, janë ende gjallë falë sugjestionit të letërsisë së tyre. Ky është, ndoshta, i vetmi përkufizim i mundshëm civil e historik për t’iu bërë letërsisë - ky është edhe vlerësimi më i mirë që mund t’i bëhet me rastin e botimit të opusit të tij kritik një mendimtari si Kuteli: përtej çdo pikëllimi a zhgënjimi.