| E enjte, 10.11.2022, 10:33 PM |
ARSIMI NË TREVËN E TETOVËS - NË KOHËN E SUNDIMIT TË MBRETËRISË SKS
Shkruan
Syrja ETEMI
Një
ndër sfidat më të mëdha të popullatës shqiptare në kohën e Mbretërisë
Jugosllave (në të ashtuquajturën: Sërbia Jugore), ka qenë përballja me
politikat arsimore - kulturore, ku, pjesa dërmuese e popullatës ka qenë e
paarsimuar. Në këtë kontekst, kundruall “çarshisë introverte osmane”, në akceptimin apo ballafaqimin me shtetin e ri jugosllav, siç konsideronte
politika zyrtare, është shumë vështirë që kjo popullatë “të orientohet drejt
strategjive të politikës sonë kulturore”, tek e cila, paraprakisht tradita
arsimore (deri në shek.19) ishte e neglizhuar dhe zhvatur nën Perandorinë
pesëshekullore otomane. Këshu, menjëherë pas luftërave ballkanike, shteti i ri
i krijuar (Kralevina sërbe, ku bënte pjesë edhe Maqedonia e Veriut dhe Kosova), sipas inercionit të vet, në “territoret e
reja”, vazhdon etablimin e një politike të re arsimore, të cilën e bazon në “stratifikacionet etnike”
të këtyre hapësirave.
Asimilimi
kulturor dhe etnik i “Jugut” , ku, siç theksuam, bënte pjesë edhe popullata
shqiptare , filloi që në kohën kur Kralevina SKS filloi me ndërtimin e
objekteve shkollore, konsolidimin e kuadrove të reja, si dhe krijimin e
“publikut lojal”, për të arritur deri te përfshirja e popullatës së re në
sistem. Sipas evaluimeve të kohës, “niveli i kënaqshëm i përvetësimit të
diturive” që u fitua nga vlerësimi i suksesit të përgjithshëm të nxënësve, do
të konsiderohet si indikator relevant për të konstatuar se realizimi i idesë së këtillë ka qenë në
rrugën e duhur.
***
Në
krahinat me popullatën dërmuese analfabete, programet ambicioze të arsimit
fillor, me pretendimin për “korrigjimin e gjuhës joletrare” të nxënësve, nuk
hasën në tokë pjellore. Edhe pse Kushtetuta e Vidovdanit (1921) proklamonte
shkollim fillor gjithëpërfshirës - falas dhe të detyrueshëm, hartuesit e sajë
kanë paraparë mundësi që ajo “të pësojë ndryshime”, përderisa arsimimi në
gjuhën amtare të pakicave kombëtare mund të llogaritet vetëm në shkollat
fillore katërklasëshe, të ashtuquajtura, shkolla popullore. Por kjo kurrë nuk u
dëshmua në praktikë me nxënësit shqiptarë.
Duke
patur parasysh faktin që në Mbretërinë SKS kanë ekzistuar shumë rrethe apo
qarqe të ndryshme arsimore-juridike, gjendja provizore në politikën arsimore të
shtetit ka qenë deridiku e kuptueshme. Në viset e Maqedonisë dhe Kosovës është
punuar sipas ligjeve serbe deri në fund të vitit 1929. Kur hy në fuqi Ligji për
shkollat popullore. Në vitet e para të shteteve jugosllave ndikim vendimtar në
zhvillimin e objekteve dhe infrastrukturave shkollore kanë patur autoritetet e
Zyrës së Sigurimit Publik, dhe, kështu, në vitin 1924, Zhivojin Laziç
inicoi ndërtimin e godinave shkollore në distriktet kufitare “për zbatimin e
propagandës nacionale dhe kulturore”.
Në
territoret apo krahinat me popullatë shumicë Shqiptare u hapën shkolla
(mejtepe) në gjuhën turke, e, jo në gjuhën shqipe. Sipas pohimeve të zyrtarëve
, gjatë periudhës: 1919-1929, në krahinë janë ndërtuar 487 godina shkollore,
nga të cilat shumica në zonat me popullatë shqiptare. Bindja e fuqishme se shkolla
dhe mësuesi janë “mjeti kryesor që populli të përfitojë”, nuk po jep efektin e
vet në mjediset ku është “keqedukuar” kjo popullatë, e sidomos ajo e ushqyer
dhe edukuar në frymën e propagandës së “huaj”, prandaj kjo popullatë duhet që
vetëm “me forcë të mbahet dhe të deytyrohet të respektojë ligjet tona”,
arsyetoheshin “autoritetet” e Rretheve dhe Qarqeve.
NË MES BANKAVE DHE
GJARPËRINJVE
I
inspiruar nga restriksionet buxhetore për arsim, në një rast, deputeti popullor
në parlamentin e Beogradit, Svetozar Gjorgjeviq në mesin e korrikut (1922),
rishtazi potencon se: “kush kursen të jep një dinar për arsimin, ai nesër do të
jep dhjetë dinarë për burg dhe xhandarë”. Kritika konsistente e opozitës u
kurorëzua me sukses dhe dha frutet e saja dhe, deri në fund të dekadës shtohen
mjetet finansiare me të cilët Ministria e Arsimit për ndërtimin e shkollave në
Maqedoni dhe Kosovë ndau deri në 43% në nivelin jugosllav. Duket se politika
kulturore nga nxitjet apo shtytjet e skajshme e të sinqerta, bënë kthesën e duhur
në përmirësimin e cilësisë së arsimit në Rrethet e braktisura e të lëna pas
dore.
Megjithatë,
edhe pse një numër i caktuar i shkollave fillore nominalisht rriste dallimin në
mes mjeteve finansiare të destinuara dhe të harxhuara (p.sh. shkollat e Shkupit
fituan vetëm 16 % të mjeteve të parapara), dëshmoi qartë në funksionimin e
sistemit: dotacioni përmes gjyqeve komunale u tregua joefikas, sidomos kur ato
detyrime ranë mbi shpatullat e komunave të varfra rurale. Situatën edhe më
shumë e rëndonin autoritetet kishtare që arsyetoheshin apo ankoheshin për
uzurpimet e pronave të kishave dhe që
përjashtonin nxënësit nga klasat. Kështu, në një fshat në afërsi të Tetovës,
(1927), priftërinjtë me ndihmën e policisë, në kohën e dimrit nxjerrin jashtë
nxënësit për shkak se do të mbyllet shkolla.
Numri
i madh i shkollave frekuentohej nga 4-5 nxënës, sepse një numër i kosiderueshëm
(40%) i nxënësve në Jug të vendit nuk regjistroheshin në shkollë, sepse
“shtëpia humb fuqinë punëtore”. Në fund të vitit shkollor 1927-28, në shkollat
fillore të krahinës së Serbisë Jugore (Juzhna Srbija) kanë mësuar gjithsejt
7565 nxënës shqiptarë (1.7 % të numrit të përgjithshëm të popullatës
shqiptare), prej të cilëve vetëm 232 vajza. Në vet Dibrën, klasën përmirësuese
kanë ndjekur gjithsejt 2% të fëmijëve të moshës shkollore. Natyrisht, jo vetëm
shteti që kishte përgjegjësinë e që ishte fajtor, por, shkaqet duhen kërkuar
edhe në mentalitetin konservativ të prindërve, të mbingarkuar me “frikë nga
feudalizmi” dhe averzionin e përgjithshëm ndaj shkollës, edhe pse arsimi fillor
ishte i detyrueshëm.
“Mbi
një milion fëmijë myslimanë bredhin rrugëve si bagëti dhe nuk shkojnë në
shkollë”, ankohet deputeti i Xhemijetit”, Qenan Zija, duke akuzuar për këtë
ministrin e Arsimit, Svetozar Pribiçeviq. Duke folë për aksionin e tij për
mbylljen e shkollave turke, Zija theksonte: “Fëmijët e mi të cilët janë të
moshës nga 7-16 vjet, bukur mund të lexojnë dhe këndojnë serbisht, frëngjisht
dhe pak anglisht. Por pyetni fëmijët e mi a munden ata në gjuhën e tyre amtare
të më shkruajnë mua: “Baba i dashur, të kujtojmë dhe të përshëndesim me gjithë
shpirt nga zemra!” Atë nuk munden, e për këtë pse nuk munden, ky është mëkat i
Pribiçeviqit”, përfundon ai.
Shteti
është i bindur që Shqiptarët shkollën e konsiderojnë si detyrim apo torturim
për shkak të kushteve të vështira – të udhëtimit, duke u bazuar edhe në
përvojat e hidhura e të dëmshme nën sundimin turk, i cili nuk ka përfshirë
fëmijët në shkollë, por edhe mungesën e traditës arsimore e shkollore. Kjo
popullatë në praktikë tregon edhe për disa komuna rurale, të cilat udhëhiqeshin
nga vet shqiptarët, por të cilët nuk ishin të interesuar për ndërtimin e
objekteve shkollore. Në anën tjetër, nga një raport që kishte të bënte për
ndërtimin e shkollave të reja në Gostivar, Tetovë, Gjilan dhe Prishtinë, e
që nuk është ndarë asnjë dinar gjatë
vitit 1920, mund të nënkuptohet se ky fakt është ekskluzivisht si pasojë e
politikës selektive shtetërore.
Shkollat
fillore në rrethin e Manastirit kanë pësuar më së shumti dëm gjatë luftërave,
prandaj edhe shteti ka urdhëruar urgjentisht në rekonstruimin e tyre. Inspektori i arsimit më 1924 paraqiti disa shkolla, sidomos ato për
fëmijët myslimanë dhe ebre që nuk plotësonin as kushtet dhe kriteret minimale
higjienike. Përveç kësaj, situatën edhe ashtu të rënduar, akoma më tepër e
përkeqësonte konteksti kulmor me
autoritetet kishtare, të cilët kishin tapitë e tyre në ndërtesat shkollore. Një
problem akoma më të mprehtë paraqiste “e folmja e popullatës sllovene”, dhe
kështu më 1921 Inspektori i arsimit raporton për domosdoshmërinë e zgjidhjes së këtij problemi që duhet filluar
që nga çerdhja.
Për
shkak të varfërisë së komunave rurale, objektet shkollore ngjanin më shumë
“burgjeve apo ahureve të kafshëve” , përderisa mësuesit nga nënprefektura e
Pollogut të Epër këto shkolla i përshkruajnë si “ Treme varrezash në të cilat
po enden kot fëmijët dhe rinija jonë”. Sholla e Zheleznarekës (fshat në Rrethin
e Gostivarit), ka qenë e ndërtuar në stallën e kishës, kurse ajo e Gjonovicës,
në vend të toaletit, shfrytëzonte pyllin më të afërt të shkurreve pranë
hekurudhës. Në fshatin e kurbetqarëve Sretkovë, podrumi i shkollës ka qenë i
mbushur plot me vllagë e baltë, kurse në tabelën e zezë edhe mëtej qëndronte
mbishkrimi: “Shkolla pravosllave sërbe në Sretkovë nën Perandorinë Turke.”
Godina shkollore në Vrapçisht ka qenë dykatëshe dhe se nga plafoni pikonte
baltë mbi kokat e nxënësve . E njëjta situatë ka qenë edhe në Dobërdoll,
Mavrovë dhe Cerovë.
Përkundër
kësaj, shkolla në Vrutok të Vardarit ka qenë antipod i këtyre rasteve që
përmendëm, ndoshta, me siguri, për shkak se ishte afër rrugës për në Dibër “ku
kalon klasa e aristokratëve”, dhe kjo panoramë impozante duhej të linte
përshtypjen e bukur në sytë e kalimtarëve e të duket sikur “ po bëhen përpjekje
maksimale për qytetërimin e popullatës”. Godina e shkollës turke në Cërvnik
është vënë në funksion që në nëntor të vitit 1924, kur në të u “atdhesuan” tetë
xhandarë, ndërsa nxënësit u hodhën në podrum pa dritare. “Derë? Dritare? Ç’janë
këto gjepura?, pyet Inspektori i arsimit
më 1925.
***
Situata
nuk është ndryshuar gjithaq as në dekadën e radhës, prandaj s’është për t’u
habitur që edhe gjatë viti shkollor 1930/31, shkollën fillore e ndjekë çdo i
dhjeti fëmijë. Ka tendenca që shkollat popullore me ligj të bëhen gjithnjë e më
të afërta në mesin e popullatës, bile edhe kujdesi për ruajtjen e objekteve
shkollore të jetë më i konsiderueshëm.
Insistimet
e parreshtura të proklamatës se “shkolla u përket atyre që e ndërtojnë”,
glorifikojnë taktikën logjike të pushtetit që “mentaliteti minor individualist”
i fshatarëve të Banovinës së Vardarit, të orientohet drejt asaj që mund të
quhet “interes i gjërë shoqëror”. Një vend meritor në këtë kontekst zë raporti
i një Inspektori të arsimit, i cili, në mes tjerash, konstaton që, mbas vitit
1929 finansimi i shkollave duket se po bëhet në mënyrë më efikase, ndërsa
mundësitë për malverzim janë në minimum.
Ndryshe
nga viset tjera të vendit, gjendja e objekteve shkollore në Jug ka qenë nën
normat e parapara, pa marë parasysh se mbështetjet institucionale të shtetit në
vitet 1930-1938 kanë qenë më tepër të dedikuara për ato në Banovinën e Vardarit
(26%).
Insistimi
i shtetit që për një kohë sa më të shkurtë të përfshihet një numër sa më i madh
i fëmijëve në to, ka kontribuar në faktin që shumë syresh të hapen edhe në
shtëpi private, ndërtesa të braktisura që nga koha e Turqisë, objekte kishtare,
bile edhe në objekte kafiterie. Ndërtesat shkollore akoma ishin të ronisura,
johigjienike dhe të pandriçuara, bile në disa raste ka ndodhur që të ndërpritet
edhe procesi mësimor nga paraqitja e gjarpërinjve nëpër hapësirat mësimore.
Ndërtimi i shkollave reprezentative ka qenë privilegj i Shkupit – qendër
administrative e Banovinës. Në fillim të vitit 1933, përurohet objekti modern i
shkollës: Car Dushani, të cilin e vizitoi edhe Kral Aleksandri. Në mjediset
gjeografike pasive e të izoluara, shkollat gjithnjë e më pak u ngjasonin
institucioneve arsimore. Në korrik të vitit 1934, në fshatin Kremenci (Srezi i
Mariovës), ndërtesa shkollore ka qenë për dy ditë në shërbim të komisionit për
regrutim, ku anëtarët para se të hyjnë në të, janë “shtangur” : “në vend të
bankave shkollore, në mes mësonjëtores kanë qëndruar tre gurë në formë korite
ku kanë bërë kushtar kumritë, ndërsa në mur qëndronte varur fotografia e
familjes mbretërore”. Këto skena nadreale kanë hidhëruar drejtorin e shkollës
Svetislav Nikoliq, i cili u ka bërtitur punëtorëve teknikë (sluzhitelji) dhe kërcënuar me suspendim nga puna për arsye
të thjeshtë: “pse i kanë hapur dyert e shkollës ushtrisë, bile ka akuzuar edhe
Prefektin e komunës i cili i ka mundësuar komisionit për regrutim qasjen në
shkollë!”.
Protezhimi apo favorizimi i ndërtimit të shkollave moderne përgjatë kufirit me Bullgarinë, gjoja në lindje është “armiku i rrezikshëm”, ka dëshmuar se si ka funksionuar propagandimi i politikës arsimore. Përkundër kësaj, pjesa perëndimore e Banovinës, e njohur për ikjen në kurbet të popullatës dhe boshatisjen e vendbanimeve, ka qenë plotësisht e lënë pas dore.