Fotaq Andrea: Faik Konica me dy romanet e tij – ‘Martesa e Lejlës’ dhe ‘Sotiri e Mitka’ (2)

Faik Konica me dy romanet e tij:

«Martesa e Lejlës» dhe «Sotiri e Mitka»

Shënim i redaksisë « Zemra Shqiptare »

Pas botimit në forumin tonë të Letrës së hapur publike të Z. Fotaq Andrea titulluar « Faik Konica lartohet përmbi shablonizmat, dogmat dhe paragjykimet e së shkuarës », në bashkëpunim me Z. Andrea, zbulues i dy romaneve të panjohura me tematikë shqiptare « Martesa e Lejlës, pasuar nga Sotiri e Mitka » të Jean de Kroya (v. 1911), « Zemra Shqiptare » nis botimin pjesë - pjesë të studimit hyrës të këtyre romaneve titulluar : « Lojnia – Kush qëndron prapa pseudoniumit Gjoni i Krujës ? »

Studiuesi Andrea fton lexuesin e gjerë të « Zemrës Shqiptare » të gjykojë vetë për tezat dhe argumentet që ai ka parashtruar lidhur me autorësinë e këtyre romaneve të cilën ai ia njeh Faik Konicës. Studimi shoqërohet me një aparat të gjerë shkencor, konkretisht 187 referenca e shënime nxjerrë në pjesën më të madhe drejtpërdrejt nga burime dokumentare e arkivore franceze, ku dhe u zbuluan këto romane të panjohura.

Studiuesi dhe përkthyesi Fotaq Andrea është mjaft i njohur për shkrimet e tij në rubrikën « Speciale » të « Zemrës Shqiptare », sidomos për figurën e Faik Konicës, me prurje vazhdimisht të reja për gati dy dhjetëvjeçarë. Shkrimet e tij për Konicën kanë qenë dhe janë në forumin tonë mjaft të sukseshëm, të vlersuara dhe komentuara drejt nga lexuesi ynë, duke parë te ky studiues hulumtuesin serioz kryesisht të Letrave, dokumenteve dhe arkivave franceze me tematikë të mirëfilltë shqiptare, të cilat ai i ka përmbledhur në mbi 30 botime të tij. Vetëm për jetën dhe veprën e Faik Konicës ai ka botuar deri më sot 5 vëllime, secili vëllim me profill të vetin origjinal e interesant, duke lartësuar figurën e Konicës si « Përlindës modern », gjë që përbën një pasuri të veçantë për filologjinë dhe e Letrat shqipe. I urojmë studiuesit Andrea suksese të mëtejshme në punën e tij studimore-botimore me besimin e plotë se ai mbetet studiuesi besnik i « Zemrës Shqiptare » dhe përherë i mirëpritur nga publiku i gjerë shqiptar.

_____

FAIK KONICA alias GJONI I KRUJËS

«MARTESA E LEJLËS» pasuar nga «SOTIRI DHE MITKA»

Romane - përktheu nga origjinali frëngjisht dhe përgatiti botimin: Fotaq Andrea

Pjesa e dytë:

Gjoni i Krujës: dy perlat e tij “Martesa e Lejlës” dhe “Sotiri e Mitka”

Është e njohur mbijetesa historike e një pjesë të mirë të intelektualëve shqiptarë të diasporës në të gjitha kohërat. Dikur kapedanët shqiptarë të gardës së Skënderbeut, pas pushtimit osman të vendit vunë në shërbim të gardave mbretërore të Evropës krahun dhe luftëtarët e tyre besnikë, dhe estradotia shqiptare, që shquhej për “zanatin” e luftës, do vihej në themel të krijimit të kalorësisë së lehtë europiane me kapelën e famshme albanua, mbajtur mbi krye edhe nga vetë mbretërit e Francës. U vu në shërbim të Europës po ashtu, mendimi i përparuar intelektual shqiptar, që ecte me hapin e kohës, krahas humanizmit dhe rilindjes së ndritur europiane. Figura të shquara shqiptare do të shkëlqenin gjithandej në mjaft fusha, në arte, letërsi, filozofi, fe, shkencë, etj.

Është fakt po ashtu se, nëse Albania, ky yll i Letrave shqipe, mbijetoi e lulëzoi për trembëdhjetë vjet me radhë, kjo falë veprimit të guximshëm, të zgjuar e tejpamës të gjeniut të hershëm Faik Konica, i cili diti të përballet me vështirësitë, të ndeshet e të ngadhënjejë, sidomos me vështirësi serioze financiare.^[i] Çështja e parasë detyrimisht do të zinte vend qoftë në epistolarin e tij, qoftë në mjaft shkrime të Albania-s. Por, me mendjen e tij përherë sintetike e krijuese, me nuhatjen dhe imagjinatën e fuqishme, me frymën praktike e pragmatiste - duke ruajtur nga ana tjetër si të shenjtë çështjen shqiptare brenda konceptit të tij filozofik e shoqëror, dhe pa luajtur një grimë nga parimet e shëndosha morale -, Konica nuk do të linte rast t’i ikte nga duart për të realizuar një qëllim të caktuar fisnik. Ndërmori, siç e vumë re, nismën e shtypit të Hartës së Shqipërisë dhe “hyri në bisedime” me shkencëtarin Elisée Reclus për të ulur në minimum koston e shtypit, duke kërkuar nga ana tjetër financimin e hartës nga Aladroja;^[ii] shtypi një numër librash të bashkatdhetarëve dhe mjaft kartolina me portretin e Skënderbeut realizuar nga miku i tij belg skulptori i njohur Paul Nocquet;^[iii] ndihmoi gjithashtu, drejtpërdrejt me ndërhyrjen e tij, ose edhe me këshillime, një numër talentesh te reja shqiptare për t’i kërkuar Aladros e të tjerëve mbështetje financiare për botime librash e kompozime tablosh. Ishte i bindur se kjo para, e sponsorizuar nga kushdo qoftë, shkonte në të mirë të propagandës shqiptare. Dhe jo vetëm kaq, por Konica ndihmoi moralisht dhe me shkrime (e ndoshta edhe materialisht) mikun e tij Gijom Apolinerin e madh në botimin e revistës franceze Le Festin d’Esope. Fakti është se pseudonimi i tij i mirënjohur Thrank- Spirobeg figuron ndër themeluesit e kësaj reviste në zë për kohën, mes Jean de Gourmont, Van Bever, Han Ryner, Otakar Teer, Alphonse Séché, Jean Sève, A. Jarry, Golberg etj.^[iv]

Veçse Konica nuk do t’i  shpëtonte dot thashethemeve dhe intrigave të kundërshtarëve të tij gjithë cmirë, si Gaspër Jakova, i cili e akuzoi ashpër se i “hëngri Aladros disa qindra napolona”; po ashtu, ndërhyri me akuza të ulëta edhe për figurën morale të Konicës, gjer te jeta e tij private. Është e njohur në këto raste pena mjeshtërore e Konicës kur e përdor atë si pallë të rëndë skënderbejane, sikurse ndodhi me “Gasparinën” apo “Laimëtarin e gjësë së vockël” (L’araldo della Cosetta), tek zbrazi gjithë bateritë e zemërimit dhe të ironisë.^[v]

Në fakt, siç e vumë re edhe më parë, shumë shpejt Konica do ta nuhaste se ç’brumë allasoj qe Aladroja, që një e dy krekosej me forcën e parasë për t’i shtuar vetes famën si trashëgimtar kastriotas dhe si pretendues i fronit në Shqipëri. Konica e dinte fort mirë se “ata që dinë, nuk kanë; ata që kanë, nuk dinë”^[vi] dhe do kish dashur në këtë rast t’i binte kokës Aladros, që ta zbraste mirë qesen, në donte të blinte sadopak nga fisnikëria dhe dinjiteti historik shqiptar.

“Dua të të pyes edhe në gjë, i shkruan ai një atdhetari e miku: Pse s’i shkruan Aladros? Ky maskara hapi fialën që prish mijëra franga muaj për muaj, që Shqiptarët i bëri “çirakë”, etj. Të gjitha të rreme: gjeti një a dy kodoshë të ngordhur e u jep nga 150 franga në muaj; tiatër punë ç’bëri? Edhe çmimin [Skanderbeg] 1000 frangash e preu!!!

“Do me thënë, ky, me të rrena, duke u-tallur me ne, e me emër të Shqipëtarëve fitoj një famë madhësie fare të pa-merituar. Është pra e dreqtë [drejtë] t’a paguaj pakë atë famë të viedhur, kodoshi! Mos ki fare turp, po mos pandenë [nëse nuk e bën dot], ma dërgo mua – i shkruaji në një letër t’i thuash se të duhen 500 franga për të shtypur një libër viershash, e [mbase] ke shpresa se t’i ka për të dërguar. Në t’i dhëntë, mirë. Në mos, prej një njeriu të tillë do të turpërohesh? Unë gjer më sot njeri nukë kam gënjyer;^[vii] po ta thom vëllazërisht: që ta kisha kuptuar ca më parë këtë kodosh se ç’ish, do t’i kisha kërkuar nj’a 50 000 franga, e do t’mi kish dhënë...”^[viii] (nënvizimi im, F.A.).

Këto radhë janë shkruar bel et bien^[ix] siç thotë frëngu, më 5 qershor 1903 nga Konica, dhe kanë ndenjur strukur e përgjumur në vetëdijen dhe pavetëdijen e tij, por që vite më pas, do dilnin në sipërfaqe për t’i rënë një herë kokës Aladros financiarisht, tek ishte i bindur se “ai njeri”, i huaj për shqiptarët, kish shpërthyer si çiban mes tyre, duke arritur të përfitojë padenjësisht e padrejtësisht nga fama si “Princ Kastriotas” apo si “mbret i shqiptarëve”.

Tanimë, në mbyllje të Albania-s dhe në prag të largimit të Konicës për në Amerikë, u krijuan rrethana dhe koniunktura të reja: shohim një Konicë 33 vjeçar në pjekuri të përplotë, në kulmin e lulëzimit të talenteve, me një bagazh të rëndë eruditiv, me përvojë të pasur në ndeshjet e ashpra botëkuptimore e politike, me një penë të mprehtë mjeshtërore dhe me nuhatje për zhvillime të mëtejshme, i gatshëm për sfidat e së ardhmes. Me Albania-n, ai ishte shfaqur tanimë si një “çampion i madh i indipendencës kombëtare”, si “ustai më i madh i shkrimit të gjuhës sonë”, si njëri “nga pionierët më të shquar të pavarësisë kombëtare”, themelues i “letërsisë së mirë shqipe”.^[x] Nuk kish pyetur për karrierë e poste të larta në Perandorinë turke, kur tërë mundësitë i kishte pasur, i bindur se misioni i tij ishte të luftonte për pavarësinë e Shqipërisë.^[xi]

Para largimit për në kontinentin e ri,^[xii] i duhej së pari të takohej me familjen, sidomos me nënën në Korfuz, por i duhej edhe një periudhë sadopak e shkurtër qetimi, prehjeje, destresimi, ndërrimi të ritmit të jetës që i kishte përkushtuar Albania-s. Dhe si përherë e mbi të gjitha i duheshin të holla. Ah, ato të shkreta të holla!!!... Dhe ndoshta në këtë periudhë, ai i ka hyrë edhe shkrimit të këtyre romaneve. Mirëpo, asnjë dokument, fakt, gjurmë nuk ka për to, as edhe një aluzion i vetëm, edhe pse Konica herë-herë nuk mungonte të fliste për artikuj, studime, shkrime të tij lart e poshtë, tek botonte në shtypin e huaj, me emër e pa emër, madje edhe për projekte librash që niste, i linte përgjysmë apo i çonte gjer në fund. Pra, as edhe një gjurmë nga ana e tij për këto dy romane, dhe enigma bëhej edhe më e çuditshme e misterioze!

Sakaq, në antitezë me rilindësin tonë, na shfaqet në këtë kohë, më 1909, një Aladro tejet i rënë, i lëshuar moralisht, pas goditjes së rëndë që mori me gjyqin ndaj Ivanajt. Historiani S. Skëndi nuk mungon ta vërë në dukje një fakt të tillë kur thekson se “Ai [Aladroja] kishte filluar të shtonte në peshë dhe, siç u shpreh një përfaqësues konsullor austriak “ndoshta mosha e nxiste atë që të nxitonte.” ^[xiii] Është e njohur se përgjithësisht, shtimi në peshë është shenjë paraprake e një stresi të fortë, tregues se gjërat nuk shkojnë si duhet a si do vetë personi. Aladroja pra kërkon rehabilitim, të blejë nderin e humbur, të stisë sërish urët, kërkon një vizibilitet më të madh të personit të tij si Princ Kastrioti, kërkon si e si të duket si udhëheqësi shpirtëror i Çështjes shqiptare, për realizimin e qëllimit të tij final. Dhe për këtë, lypset të rivihet në veprim, të ndërmarrë “aksione” të reja, e si përherë duke vënë në veprim çelësin e tij të artë, “paranë”, për ta zgjidhur pra, pak më shumë qesen.^[xiv] Dhe ç’është e vërteta, çetat patriotike po shtoheshin maleve të Shqipërisë dhe çështja e pavarësisë po bëhej përherë e më konkrete, akute. Pra Aladroja, s’kish pse ta shfaqte më veten si i ligështuar, mjaft t’iu rivihej gjërave, të tregohej si përherë sportsman, tipi elastik, pa mllefe.

Më 1906,^[xv] kish ndodhur një ngjarje e bukur mes diasporës shqiptare të Parisit: martesa e piktorit Theohar Gjini, të cilin ndonjë organ nuk kish munguar ta rendiste në radhën e piktorëve të mëdhenj botërorë, Rembrand, Rafael e Van Dyck.^[xvi] Nuk e dimë nëse në këtë martesë të Theoharit në Paris,^[xvii] ka qenë i pranishëm edhe Faik Konica, mik i vjetër i tij, siç vë në dukje edhe gazeta Dielli vite më pas.^[xviii] Por e sigurt është se Aladro Kastrioti, më se një herë sponsorizuesi i mjaft tablove të Gjinit, do ketë qenë doemos i pranishëm në martesën e piktorit djaloshar, kur dihet që disa tablo të Gjinit portretizojnë madhërishëm Aladron, qoftë vetëm, qoftë hundë më hundë me portretin e Skënderbeut. Sidoqoftë, fakt është që Konica, tre vjet më pas do të frymëzohej nga kjo martesë për romanin e tij Martesa e Lejlës, ku pikërisht, një ndër protagonistët kryesorë të intrigës do të ishte Theohar Gjini.

Prof. Ferid Hudhri, historiani i mirënjohur i artit botëror për shqiptarët, si dhe i artit të mirëfilltë shqiptar, bën jo vetëm një portretizim të arrirë të piktorit rilindas Th. Gjini, por jep edhe mjaft hollësi nga jeta dhe vepra e tij. Kështu ai na mëson se pikërisht viti 1909 do të jetë viti “Theohar Gjini” ndër shqiptarët e diasporës franceze, për faktin se ai jo vetëm çeli një ekspozite të suksesshme në Paris, por edhe u zgjodh kryetar i shoqërisë së shqiptarëve të Parisit.^[xix] Pikërisht rrethana të tilla konkrete duhet të kenë nxitur Faik Konicën të ulej e të shkruante romanet më 1909.

Tanimë, pas përfundimit me sukses të misionit Albania, mbyllej një fazë e parë e jetës së tij, nga më të bukurat, plot hovje rinore,^[xx] lirizëm, romantizëm, patriotizëm, me bilanc të pasur shkrimesh në mjaft fusha të dijes shoqërore. E në këtë fazë përmbyllëse sikur kërkohej, të themi, një epilog, vetë këto dy romane, prej ku do shpërthenin fuqishëm ngadhënjimi i cilësive më të mira shqiptare tek publiku i huaj, karakteri i lartë i shqiptarit, morali, nderi, mprehtësia e tij, që më se një herë janë vënë në dukje me forcë nga shkrimtarë të huaj.^[xxi]

Mbi të gjitha, me këto romane, Konica do e ngrinte shqiptarin në piedestal nderimi, do e vendoste në kuota të larta qytetërimi dhe në standarde të përparuara europiane, duke paralajmëruar kësisoj që para 100 vjetësh europianizimin e ardhshëm të Shqipërisë.

Rrethanat ku, si, qysh e tek, të hartimit të këtyre dy romaneve janë pra krejt të panjohura, sikurse edhe vetë pseudonimi Gjoni i Krujës. Megjithatë, ajo çka mund të hamendësohet e të thuhet këtu është se Konica na shfaqet, të themi, si një “negër letrar”,^[xxii] nga ata lloj autorësh anonimë që kanë një vepër të gatshme për të shitur te “prurësi më i parë” apo, pse jo, te porositësi i tyre. Përderisa Aladron shpesh e kemi parë si porositës tek piktori Theohar Gjini, përse të mos e shohim porositës edhe te shkrimtari Faik Konica? A ta ketë marrë vallë Aladroja Konicën në Arkashon, larg syve, ku shkonte herë-herë, për t’i krijuar kushte pushimi e pune në vilën e kuqe të zonjës së tij Renesse, për një periudhë të shkurtër, pas përfundimit të Albania-s në Bruksel? A t’i ketë shkruar Konica këto romane nëpër det, drejt vajtjes për në Korfuz dhe në kohën e pushimit pranë nënës së tij të dashur? Apo mos vallë i kishte përfunduar tashmë që në Bruksel krahas Albania-s dhe ia sillte sagllam sallam Aladros? Hajt të dihet e vërteta! Por tek e fundit, veç një gjë na mbetet neve vetë e sigurt për të vërtetuar gjithçka: t’i hyjmë vendçe – apo me skaner, të themi – këtyre dy romaneve, për të zbuluar mrekullisht se prapa pseudonimit Gjoni i Krujës qëndron thjesht Faik Konica, tek na dhurohet çelësi i artë i zbërthimit të mjaft prej enigmave koniciane, të cilat na shfaqen si rebuse fantastike në romane. Këto rebuse, Aladroja as që do mund t’i merrte dot me mend, pale t’i zbërthente!

Arshi Pipa thotë për Konicën se “Rrallë herë shprehja e famshme “Le style, c’est l’homme”^[xxiii] gjen një trupëzim ma të përshtatshëm se te Konica. Pse aj qe i tani stil. Njofti të gjitha të mshehtat e stilit, të gjitha kthesat”.^[xxiv]

Që në fillim, bie në sy se për herë të parë Konica përdor termin “roman” në frëngjisht, kur edhe prozën e tij të gjatë e ka quajtur shqip “prallë.”^[xxv] Të dy romanet na shfaqen në formë të përkryer klasike, me përmbajtje tepër realiste dhe me një qëndrim të paracaktuar të autorit, tek sendërton, me shumë finesë, psikologji të caktuara shoqërore nëpërmjet personazhesh gjithëveprues. Ngjarjet zhvillohen me shpejtësi filmike, që të mbajnë mbërthyer, rrëshqasin si në gjalpë, pa ndërlikime artificiale, por me një natyrshmëri mahnitëse, plot ngjeshje e frazeologji të përkorë; kurrfarë teprie, kurrfarë zvarritje narrative, kurrfarë përshkrimi të hollësishëm romantik, à la Balzac. Rreth 25 vjet ngjarje, sikurse ndodh te Sotiri e Mitka përmblidhen bukur në jo më shumë se 115 faqe, dhe romani i tërë qëndron madhërishëm në këmbë. Në fakt, edhe vetë prirja e kohës ishte proza e shkurtër, gjithë plasticitet, për ta mbajtur lidhur lexuesin, të thithur si me magnet, dhe mjeshtër në këtë drejtim mbahej Remy de Gourmont, i adhuruari i Konicës. Kjo lloj proze e ngjeshur do ta karakterizonte edhe prozatorin shqiptar, qoftë te shkrimet e Albania-s, qoftë te “prallat”, dhe deri te dy romanet. Veçse në këtë prozë të ngjeshur fjala ka “nerv”, forcë shtytëse, shpejtësi mendimi e veprimi, dhe pikërisht këtu e kështu gjen kuptimin e vet të plotë shprehja filozofike Stili është vetë njeriu. Ai njeri me fjalën “sustë” ishte vetëm Konica, përherë i shpejtë dhe energjik, në jetë e në majën e penës si zanat, tek e bluante, e ndërtonte dhe përpunonte paraprakisht në kokë veprën dhe mbasandaj, gjithë forcë shpërthyese e rrëmbyese, e hidhte në fletë të bardhë.

Le të shohim konkretisht rebuset Konica nëpërmjet personazheve të tij^[xxvi] tek të dy romanet, si dhe nëpërmjet subjektesh paralele, duke bërë përqasje me shkrimet e tjera të tij. Konkretisht, tek romani “Martesa e Lejlës” kemi:

LEJLA VANGJELI. – Personazhe kryesore. Fare mirë emrin e saj mund të kishim shkruar në shqip Leila, por vetë Konica e shkruan me j, kur e shfaq si personazh jo vetëm në romanin Martesa e Lejlës, por edhe shumë vite më pas, më 1924, te Dr. Gjilpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit, ku përmendet dy herë vajza e vogël Lejla si një personazhe e dorës së dytë.^[xxvii] Në fakt, ritheksojmë se ky emër të kujton drejtpërdrejt Lejla Konicën (Leila Konitza), të bijën e Mehmet Konicës, mbesa e Faikut, e cila, nga të gjitha gjasat, duhet të ketë lindur rreth vitit 1909.^[xxviii] Faiku duhet të jetë frymëzuar drejtpërdrejt nga lindja e saj për të ndërtuar personazhin e vet kryesor. Dhe me të drejtë, përderisa e mbesa trashëgoi emrin e njeriut më të dashur të familjes Konica, Zelihasë apo Lajlasë,^[xxix] siç e thërrisnin shkurt në familje nënën e Faikut dhe të pesë fëmijëve të tjerë.^[xxx] Edhe pse emri Leila, në përqasje me Laila, tingëllonte më modern për kohën, përsëri Faiku i shkruan në të dy rastet me j në shqip dhe jo me i si në frëngjisht, dhe këtë e bën, për mendimin tonë, për t’i qëndruar më besnik fonetikës dhe alfabetit shqip, të pasur me një fonemë e germë më shumë se frëngjishtja.

VANGJELI. – Personazh kryesor, i ati i Lejlës. Nuk jepet mbiemri i tij, por nga emri i plotë i Lejla Vangjelit, duket sikur te babai i saj emri e mbiemri janë të ngjashëm dhe personazhi do mund të quhej në këtë rast Vangjel Vangjeli, një dukuri e njohur për patronimet shqiptare. Veçse bie dukshëm në sy paralelizmi patronimik midis emrit Vangjel në roman dhe personazhit tjetër konician Hodo begu te tregimi Lulja e maleve. Gruan e këtij të fundit Konica e quan Hanko Hodo, teksa vajzën e Vangjelit e quan Lejla Vangjeli. Pra në të dy rastet, Konica e prezanton personazhin femër me emrin e personazhit mashkull.^[xxxi] Kemi të bëjmë këtu me një dukuri kryekëput të gjuhës shqipe për patronimet, që nuk ka kurrfarë lidhje me dukurinë spanjolle kur në një emër të vetëm individi trashëgohen e rreshtohen katër-pesë emrat e lidhjes së tij të gjakut për nga nëna e nga babai, dhe konkretisht emri i plotë i Princit Kastrioti është: Juan Pedro Aladro Perez Domecq.

Del qartë te Martesa e Lejlës se edhe Vangjeli - ndryshe nga Dr. Gjilpëra që personifikon Konicën e ri -, shfaq tanimë një Faik të moshuar, tek të shtatëdhjetat, patriot i flaktë, me kulturë të gjerë, gjithë sentimenta-lizëm e bujari, njeri i udhëtimeve të shumta, i suksesshëm në profesion dhe... një duhanxhi i tmerrshëm, “me cigaren e tij të përjetshme” në gojë, siç shprehet autori.^[xxxii] Teksa duket paksa e çuditshme që Konica na jep një Vangjel (Vanghel sipas ortografisë së kohës) me origjinë nga Shkodra, kur emri është i një ortodoksi nga Jugu,^[xxxiii] vëmë re se këtë emër ne mund ta afrojmë me një nga pseudonimet e Konicës, Vaugelas.^[xxxiv]

Nga ana tjetër, emri na kujton edhe personazhin Vangjeli te Histoires Orientales (Rrëfenja orientale) të shkrimtarit francez Melchior de Voguë.^[xxxv] Konica e njeh mirë këtë shkrimtar dhe veprën e tij, tek flet për të me simpati që në numrin e dytë të Albania-s.^[xxxvi]

LEZI GJINI (GHINI). – Piktor i ri i talentuar korçar (nga Progri) që, siç kemi thënë, personifikon pa mëdyshje Theohar Gjinin. Si Konica, si Aladroja e njohin nga afër: Konica si mik të hershëm, që i është rekomanduar që më 1900 nga N. Naço; Aladro, falë ndërhyrjes së vetë Konicës. Autori e jep Lezin rritur jetim vetëm me nënën, sikurse i kish ndodhur në të vërtetë në jetë Theoharit,^[xxxvii] si dhe nxënës të mjeshtrit hungarez Mihaly Munkaczy (1844-1900). Në fakt, sipas jetëshkrimit të Theohar Gjinit nga prof. Ferid Hudhri, ai ka mbaruar Artet e Bukura në Bukuresht e jo në Budapest. Sidoqoftë, piktori Lezi Gjini na shfaqet nën penën e autorit me cilësitë më të larta morale: i ndershëm, i thjeshtë, i natyrshëm, i hapur, i çiltër, i komunikueshëm, pa paragjykime, e sigurisht patriot, njeri i popullit, përfaqësues i një populli artist në shpirt. Mbi të gjitha, talenti i tij si piktor është i niveleve botërore përderisa afresket e tij autori na i shfaq në Pallatin Perandorak të Vjenës përkrah Klimt dhe piktorëve të mëdhenj të kohës. Konica, nëpërmjet tij, nxjerr në pah idenë se arti shqiptar nuk qëndron më poshtë nga arti europian dhe se fryma atdhetare karakterizon përgjithësisht mendimin intelektual shqiptar. Lezi Gjini është shqiptari par excellence i virtyteve, i integruar plotësisht dhe me dinjitet në bashkësinë e huaj, duke ruajtur krejt lidhjet shpirtërore e morale me vendin dhe familjen.

PRINCI KASTRIOTI. – Personazh kryesor. Edhe pse te Martesa e Lejlës i kushtohet një kapitull i tërë, asnjëherë ai nuk shfaqet në roman me emrin e tij të vërtetë Juan Aladro, si të kërkohet të mjegullohet indentiteti i tij e t’i jepet rëndësi vetëm “origjinës” së tij të largët historike. Autori e paraqet babaxhan, të qetë, gjithë dashuri për shqiptarët, të cilët i besojnë atij fatet e tyre si udhëheqësi i ardhshëm i kombit. Kurrfarë ironie për të, kurrfarë hije dyshimi në shtjellimin e ngjarjeve. Veçse, vetë ky personazh do të zbulojë mrekullisht e çuditërisht autorësinë e vërtetë të veprës, falë një shënimi të thjeshtë në fillim të kreut XV titulluar Princi Kastrioti. Lexuesit të huaj i bëhet me këtë rast e njohur se për cilin personazh real bëhet fjalë konkretisht në kapitull tek jepet ky shpjegim nga autori Jean de Kroïa:

“I vetmi personazh i këtij romani që nuk është imagjinar është Princi Kastrioti. Ai ekziston dhe banon në Paris në 9, square Lamartine. Për më shumë hollësi, konsultoni: Dictionnaire illustré des notabilités, nga G. Brunel...”.^[xxxviii]

Shpjegimi është tepër kuptimplotë, për faktin se asgjëson orvatjen e çmendur të Aladros për të përvetësuar nën emrin e tij origjinal romanin Sotiri dhe Mitka, tek e shpall më pas veten autor të kësaj vepre! Si mundet që autori i të dy romaneve (po të qe se do bëhej fjalë për Aladron^[xxxix]), veshur me pseudonimin Jean de Kroïa, të arrijë jo vetëm ta bëjë veten personazh të nderuar - në një libër që nuk është aspak autobiografik -, por edhe të japë referenca të sakta burimore për të zbuluar vetveten si figurë reale në bazë të fjalorëve të kohës? A nuk do ta komprometonin rëndë referenca të tilla, në të cilat shfaqej emri i tij spanjoll? Ç’vlerë e ç’kuptim do kishte ahere pseudonimi, tek do i dilte kallaji në dritë apo do t’i hiqeshin petët lakrorit?! As më shumë e as më pak, kjo do të ishte vetëvrasje për Aladron: edhe me pseudonimin Jean de Kroïa në krye të romaneve frëngjisht; edhe me titullin publik të mirënjohur “Princ Kastrioti” si personazh; edhe, më në fund, me referenca të sakta burimore për veten brenda në tekst! E më keq akoma te Sotiri dhe Mitka në spanjisht, ku ai tradhton pseudonimin Jean de Kroïa të origjinalit frëngjisht me emrin e vërtetë Juan Pedro Aladro! Kurrfarë logjike nuk ka në këtë mes, edhe sikur të hamendësojmë një hop një “kapriço” alla Aladro!^[xl] Teksa e kundërta po, ka kuptim, dhe shpjegimi i plotë do të ish një e i vetëm: prapa pseudonimit Jean de Kroïa qëndron dhe duhet të qëndrojë një emër tjetër: ai i Faik Konicës, ai që pikërisht e bën Aladron personazh në të dy romanet, që jep për të referencë shpjeguese, tek e ngre në qiell dhe e vesh me aureolë popullariteti, mirësie e lavdie,^[xli] siç ia kërkojnë intriga dhe koniunktura e një vepre të shitur a porositur, pas vitesh të tëra kur po ky Konicë e ka nxjerrë lakuriq Aladro mashtruesin te Albania, me prova e argumente.

Fakti që të dy romanet në frëngjisht janë botuar në një vepër më vete dhe me të njëjtin pseudonim tregon se ato kanë midis tyre një lidhje organike; megjithatë, ato mund të qëndrojnë edhe si romane më vete, të shkëputur nga njëri-tjetri. Ndonëse emëruesi i përbashkët i tyre është personazhi Princ Kastrioti, që i lidh njëfarësoj të dy librat, vëmë re se te Martesa... ky personazh shfaqet i drejtpërdrejtë e aktiv, kurse te Sotiri dhe Mitka është personazh në hije apo në prapaskenë. Pikërisht kjo arsye, si personazh dytësor, duhet ta ketë shtyrë Aladron, pasi i ka blerë veprat, të marrë guximin e të botojë më vete në spanjisht romanin Sotiri dhe Mitka, tashmë pa pseudonimin e frëngjishtes, pa dorashka, por hapur, me emrin e tij të vërtetë: Juan Pedro Aladro! Dhe çuditërisht të pashoqëruar as nga titulli Princ Kastrioti që i kish veshur vetes gjithë jetën e gjithë krenari.

Pra, Aladroja zgjedh për botim në spanjisht, me emrin e vërtetë, vetëm veprën Sotiri dhe Mitka sepse:

Së pari, Princ Kastrioti, siç thamë, është personazh në hije në roman, dhe lexuesi spanjoll e ka të vështirë të bëjë drejtpërdrejt lidhjen e emrit të Aladros me titullin Princ Kastrioti.

Së dyti, Sotiri dhe Mitka është një roman i shkurtër, apo novelë, siç e klasifikon studiuesi spanjoll Jose Lopez Romero; në këtë rast vepra bie më pak në sy apo bëhet më pak e dukshme, duke u përfshirë kështu brenda kornizës së “modestisë” për aq sa arrin të kënaqë njëfarë egoje personale të Aladro “shkrimtarit” në do qarqe të ngushta të bashkëpatriotëve të tij spanjollë apo të inteligjencës së Jerezit. Por pa shkuar kurrsesi më tej dhe pa synuar aspak popullarizimin e “veprës”.

Së treti dhe më në fund, duke qenë Sotiri dhe Mitka një roman i shkurtër, do të jetë kësisoj disi më e lehtë dhe më praktike për ta përkthyer atë nga frëngjishtja në spanjisht. Dhe këtu plas skandali, një fakt kuptimplotë!

Që në mbulesë të botimit spanjisht jepet kjo e dhënë: Traducida del francés por Don Jacinto Ribeyro.^[xlii] Si ka mundësi që spanjolli Juan Aladro, i cili na shkruaka roman me tematikë shqiptare drejt e në frëngjisht, vete edhe e jep atë për përkthim në spanjisht te dikush tjetër, dhe as që merr mundimin ta përkthejë vetë librin në gjuhën e nënës, pale ta rishkruaj drejtpërdrejt në spanjisht! Një njeri i penës nuk do e kish aspak të vështirë për ta bërë, madje është shumë më tepër dinjitoze për ta bërë vetë, se sa të vejë e të gjejë bedel!...

Por, le të shohim nga afër kush është përkthyesi Jacinto Ribeyro. Më 1895, ai na shfaqet si biograf i Señor Don Pedro Domecq, domethënë i Aladros, duke e paraqitur familjen e këtij si një Shtëpi e madhe eksportimi të verërave të Jerezit;^[xliii] e shohim gjithashtu si autor kartolinash të bukura tek bën reklamën e konjakut të markës Los Angeles të Jerezit; e shohim më në fund si administrator (sic!) i pasurisë së patundshme (vreshtave) të Juan Aladros po në Jerez.^[xliv] Pra, as më shumë e as më pak, përkthyesi Jacinto Ribeyro y Soules është njeriu i gjithanshëm i Aladros në domenet e tij të trashëguara, i paguar mirë prej këtij, ashtu sikurse G.C.Camet, sekretari frëng në Paris. Mashtrimi i Aladro Kastriotit, me titujt e rremë, si “markez”, si “princ Kastrioti” dhe më në fund si “shkrimtar” ia bën “muuu!” nga tërë anët. Ai lindi “vreshtar spanjoll”, u vetëshpall “markez” e “Princi shqiptar Kastrioti” dhe parapëlqeu të vdesë si “Princ e shkrimtar” i botës shqiptare! Përzgjedhje dhe ideal jete prej mashtruesi të spikatur falë parasë, arnuar e zeza me pe të bardhë! Por fundja punë e tij! Në punë mashtrimesh e mistifikimesh, ai nuk ishte as i pari, as i fundit, të paktën i dyti ndër katër a pesë “Skënderbejtë” e rremë!

Po le të shikojmë më tej personazhe të tjera kuptimplote që dëshmojnë për fuqinë e fantazisë dhe të mendimit konician.

ILDA LAZAREVIÇ. – Personazhe balerinë te Martesa..., artiste me famë, “diva”, siç shprehet autori me terminologjinë e kohës. Duket si figurë e krijuar, por ndoshta Konica, i prirë e i dhënë kokë e këmbë pas botës së artit, muzikës, pikturës europiane, e ka njohur shëmbëlltyrën e saj nga afër, ashtu sikurse vite më pas në Amerikë do njohë balerina me emër. E vendos atë dhe personazhet që e rrethojnë në Teatrin historik të famshëm An der Wien. Ilda dhe Gjini janë simbol i botës së artit me të gjitha cilësitë dhe virtytet njerëzore, botë e admiruar dhe e kundruar nga Konica. Ilda e Martesës... të kujton njëfarësoj Verën e Dr. Gjilpërës..., por me një dallim të madh: simpatia me të cilën shprehet autori për këtë figurë dhe lidhjet e saj me piktorin Gjini nuk e tejkalojnë kurrsesi kuadrin e miqësisë së pastër.

Nga ana tjetër, te Albania, Konica flet për një valltare të famshme, Carlotta Brianza-n, “yll i parë, siç shprehet autori, në krye-theatrat e Pjetersburgut, të Moskovës, të Vjenës, të Londonit, të Brykselit”, e cila interpreton rolin e shqiptares Vasilia (Vasiliqisë) në pantomimë-baletin e Henri Ferrare, me muzikë të Georges Pfieffer.^[xlv] Bota e artit, muzikës, baletit dhe operave e ka frymëzuar kështu drejtpërdrejt Konicën në krijimin e personazhit simpatik Ilda, duke dhënë me vërtetësi dhe forcë mahnitëse gjithë atmosferën artistike të Vjenës dhe Europës.

ERNESTINA. – Personazhe e dorës së dytë te romani Martesa..., por emri i saj është tepër domethënës, sepse të sjell ndër mend pa mëdyshje kunatën e Faikut apo gruan e të vëllait, Mehmetit, me një fjalë, e ëma e Lejla Konicës. Ernestina ka qenë me origjinë irlandeze sipas Sherif Delvinës, natyralizuar franceze, një grua mjaft e pashme. Frymëzuar drejtpërdrejt prej saj, autori e jep në roman si pronare të një dyqani mode për kapele grash në Vjenë.

SULO BEU. – Protagonist në roman, përfaqësues i bujarisë shqiptare, të traditës dhe patriotizmit (nga Toskëria). Shoqëron Princin Kastrioti kur ky udhëton në rajonet përreth kufijve të Shqipërisë. Shfaqet si një tip labi që nuk mungon të vetëmburret, dhe që herë pas here bën udhëtime të shkurtra në Paris, duke pretenduar se “Po vete te dentisti për dhëmbët”. Ndoshta, thotë Konica, me humorin e tij të hollë karakteristik, “bënte edhe ndoca vizita zbavitëse, por le t’i lëmë me aq, s’ka ç’na duhet më tej”. Thjesht kjo fjali nuk do t’i shkonte kurrsesi për shtat penës së Aladro babaxhanit e seriozit, që s’merrej me do turpe në Paris... Kur vetë Konica nuk ia përton të flasë edhe për «amatorët e gjësë së vockël» e të përdorë në intimitet fjalë të tilla që edhe sot çudisin «puritanë moralistë» që nuk durojnë dot fjalor seksist.^[xlvi] Nga ana tjetër, tipi i Sulos të kujton Sulo Be’Resulin, të cilin Faik Konica e ka njohur në Vjenë.^[xlvii]

MIRASHI. – Ashtu si Sulo beu, edhe Mirashi shtatlartë i Shkrelit, shfaqet një malësor origjinal (nga Gegëria), gati ekzotik, me humor, i lidhur me Princin. Përfaqëson kreshnikun e moçëm, që të kujton njëkohësisht stradiotin gjigand shqiptar të Filipit të Kominës. Me siguri Konica ka njohur nga afër bajraktarin Vat Marashi nga Shkreli, dhe është frymëzuar prej tij për këtë personazh mjaft simpatik.

Te romani “Sotiri e Mitka” kemi po ashtu disa personazhe që e bëjnë edhe më domethënëse e dëshmuese penën e Konicës:

SOTIRI^[xlviii] E MITKA^[xlix]. – Personazhe kryesorë, emigrantë shqiptarë që nisen nga viset jugore të Shqipërisë për në Amerikë dhe që njohin fate të ndryshme në jetë.^[l] Është e njohur që Konica ka mbajtur lidhje të hershme me shqiptarët e Amerikës dhe ka shkruar më se një herë për ta,^[li] në një kohë kur nuk mund të thuhet e njëjta gjë për Aladron, i cili nuk njihet të ketë dalë ndonjëherë jashtë Europës, pale të ketë njohur nga afër bashkësinë shqiptare në Xhejmstoun e Boston. Nga ana tjetër, duoja Sotiri dhe Mitka, e brenda intrigës duoja e bijve të tyre Dominiku dhe Gjergji tingëllojnë fuqishëm si duoja e hershme koniciane e vitit 1897 Toskua dhe Moskua te tregimi Lulia e malevet: kontraste karakteresh, botëkuptimesh e qëndrimesh. Madje paralelizmi i duove të fundit, Toskua – Moskua dhe Dominiku – Gjergji, është i dukshëm, duke qenë se të katër personazhet janë të rinj shqiptarë që kanë mbaruar studimet e tyre në Paris, sikurse vetë Konica djaloshar, dhe kthehen në vendlindje.

DOMINIKU. – Personazh kryesor që mishëron tërë cilësitë e larta të të riut shqiptar shkolluar jashtë shtetit; është i virtytshëm, njeri i punës e i dijes, “zemër flori”, siç thotë Konica për të, me ndjenja të pastra, optimist, përkrahës dhe nxitës i progresit. Është e qartë se tek personazhi Dominik, Konica personifikon vetveten djalë të ri. Por të mos harrojmë se Dominik është edhe vetë emri i krishterë i pagëzimit të Faik Konicës më 1895!^[lii]

ZNJ. SIMPSON. – Personazhe amerikane e dorës së dytë që të kujton për nga emri që mban “mjekun e math të Amerikës, Z. Simpson, të Akademisë së Bostonit”, për të cilin Konica flet te Albania.^[liii]

MATILDA. – Personazhe e dorës së dytë që të kujton për nga emri motrën e Leon Cahun-it,^[liv] ati shpirtëror i Faik Konicës djaloshar gjatë viteve të qëndrimit në Paris. Është njëkohësisht e ëma e shkrimtarit të shquar simbolist francez Marsel Schwob, për të cilin Apolineri dhe Konica kishin admirim të madh.

Plaka TRIFONA. – Personazhe e dorës së dytë, por me një karakteristikë të veçantë të emrit, që flet për një dukuri të posaçme të gjuhës shqipe: siç dihet, në disa zona të Shqipërisë së Jugut, gruaja merrte emrin e burrit duke e shndërruar në gjininë femërore: Kristaq burri, Kristaqëla, gruaja; Arsen – Arsenëla (Gjirokastër); Trifon burri – Trifona, gruaja, e kështu me radhë. Këtë dukuri kaq të veçantë të shqipes, zor se mund ta njihte Aladroja, edhe sikur të ishte gjuhëtar!

EKREM BEJ. – Personazh në hije, emri i një studenti aktiv shqiptar në kolegjin vjenez Theresianum, që paralajmëron pa mëdyshje Eqrem bej Vlorën, politikanin dhe diplomatin e ardhshëm, të cilin Konica duhet ta ketë njohur nga afër qoftë nëpërmjet korrespondencës, qoftë gjatë vajtje-ardhjeve të tij të shpeshta në Vjenë në vitet 1900-1909. Përjashtohet çdo mundësi që spanjolli Aladro ta ketë njohur studentin Eqrem Vlora në Vjenë kur ka qenë aty diplomat në vitet 1880.^[lv]

Më në fund, emri në shqip “TRIMI” për qenin, si një nofkë domethënëse për një kafshë besnike e guximtare është nga ato lloj krijimesh koniciane që tingëllon si emrat e veçantë për njerëzit: “Plugu”, “Dr. Gjilpëra”, “Salemboza”, “Sepia”, “prefekt Zgjebua”, “Z. Hekur”, “Rrëmbi, Gjëmbi, Shkëmbi” etj. Disa herë Konica jep tek Albania kuriozitete nga bota e qenve (deri edhe e insekteve), madje shkrimin e tij në frëngjisht Skicë metodë për t’u duartrokitur nga borgjezët e fillon me fjalinë simbolike «Qeni tund bishtin, borgjezi duartroket». Flet kështu tek Albania për «Drekë qenash», kur zonjat londoneze shtrojnë «trapez» dhe ftojnë mikeshat e tyre që kanë qen për t’i zbavitur së bashku». Dhe shkojnë gjer aty sa përdorin edhe qafore e doreza të arta për qentë, «të ngarkuara me gurë shumë të kushtueshme» dhe që «rrinin ndenjur mbi jastëkë mëndafshi» (Albania, viti 7, gusht 1903, nr.8). Po ashtu, tepër interesant është edhe shkrimi i Konicës Hollësia e qenve (Albania, nr.1, viti 6, janar 1902), kur jep përmbledhtas përmbajtjen e librit «Mendia e kafshve» të shkencëtarit anglez Romanes, ku flet në mënyrë të veçantë pë dy qen që haheshin dhe griheshin me shoshoq dhe shërbëtori i pronarit i ndante me forcë. Nga inati «...të zemëruar e të ndezur mërie», ata kalonin lumin me not, për të vazhduar zënkën e tyre në bregun tjetër. Dhe kulmi i humorit konician: kalonin lumin «…si dy inglizë qi, kur duan të lëftojnë të dy bashkë, kapërdzejnë detin e Mëngës [La Manche] e venë gjer në Francë». Me një fjalë, Aladro nuk «kish nge» për të tilla hollësi kuriozitetesh të mendjes koniciane, kur vetëm një mendim të ngulët kishte vazhdimisht në kokë: fronin e Shqipërisë!

Po ashtu, emri “TEODOR^[lvi] PARFUMJA”, siç e cilëson Konica personazhin e kontit të ri Dumb te Martesa tingëllon me të njëjtë forcë shprehëse humori të hollë, karakteristike për penën dhe fantazinë koniciane.

Disa subjekte e motive thelbësore, karakteristike për penën e Konicës, që shfaqen paralelisht te dy romanet dhe te shkrime të tjera të tij:

Dasma e Lejla Vangjelit në Venecie. – Organizohet mes një rrethi të ngushtë miqsh, por mes një rrethi të gjerë marinarësh shqiptarë të rastit; kemi te ky episod një paralelizëm me lajmet e herëhershme të Faik Konicës te rubrika “Martesa shqiptare” të Albania-s, sidomos po të mbajmë parasysh shkrimin e tij “Një dasmë shqiptare në Venecia”,^[lvii] ku flitet konkretisht për martesën e shqiptarit Gjergj Sotiri,^[lviii] arkitekt, me Kontesinën Bianca Querini. Konica jep në këtë rubrikë me mjaft hollësi ceremoninë në kishë, pagëzimin e çiftit, formalitetet civile dhe dëshmitarët shqiptarë e italianë, duke e përfunduar tërë lajmin në frëngjisht me urimin shqip të mrekullueshëm “U trashëgofshin e u mplakshin”, urim i papërkthyeshëm në gjuhë të huaj në kuptimin e mirëfilltë të shqipes. Paralelizmi i kësaj dasme shqiptare në Venecia pasqyruar te Albania me dasmën e Lejla Vangjelit në roman është tepër i dukshëm. Martesa dhe dasma e Lejlës në Venecie shfaqet si një finale simfonie, si dasma shqiptare në prag të pavarësisë, dasma e krejt Shqipërisë, dhe vetë romani Martesa e Lejlës shndërrohet kështu në një tortë koniciane gatuar me dashuri e art.

“Zonja shqiptare”. – Tablo e piktorit Lezi (Theohar) Gjini në të cilën personazhi Lejla Vangjeli pasqyrohet e veshur në roman me kostum popullor shkodran. Ky kostum përmendet në një shkrim të Albania-s kur i bëhet recensë librit “Cenni sui Costumi di Scutari...”.^[lix] Dihet, nga ana tjetër, se kostumi shqiptar është një tematikë fort e rrahur nga Konica në shkrimet e tij, për më tepër që edhe vetë Konica u vesh e u shfaq publikisht në Amerikë me kostum shqiptar, si dikur Bajroni në Londër apo Aleksandër Dyma në Paris. Është e vërtetë që edhe Aladroja, në mënyrë ekzotike, u vesh e u piktura me kostum popullor shqiptar, siç e shohim të riprodhuar portretin e tij në dhjetëra-qindra kartolina, por kjo, thjesht me efekt propagandistik e emfatik. Sepse Aladroja asnjëherë, në të vërtetë, nuk e veshi kostumin popullor shqiptar publikisht (të paktën në sallonet mondane të diplomacisë) dhe me po atë natyrshmëri e dashuri që karakterizonte Konicën. Nga ana tjetër, kostumi shqiptar, si një gjetje e arrirë koniciane te Martesa, shndërrohet bukur fort në një element të fuqishëm bashkimi të Lejlës me piktorin, tek shprehet nëpërmjet këtij elementi gjithë ndjenja e atdhedashurisë dhe e dashurisë së dy të rinjve.

Besa shqiptare, krenaria shqiptare. – Janë po ashtu tema të rrahura nga Konica, që shfaqen hijshëm tek dy romanet, krahas nderit, moralit dhe zgjuarsisë së veçantë të shqiptarit. Këto motive Konica ia dhuron qëllimisht publikut të huaj, tek ka lartësuar edhe më parë virtytet fisnike shqiptare.^[lx] Kështu, pohimi i Lezit: “Jam shqiptar, dhe e kam këtë nder!” tingëllon natyrshëm në kontekst, pa kurrfarë kompleksi inferioriteti a superioriteti artificial,^[lxi] por thjesht për të treguar vendin e tij në shoqërinë perëndimore, kur Shqipëria ishte në qendër të opinionit austriak e europian. Edhe deklamimi tjetër po në gojën e Lezit: “Zoti Vangjel! Unë jam një njeri që respektoj nderin, dhe kur një shqiptar jep fjalën, vetëm vdekja nuk mund ta lërë për ta mbajtur”, përmban të koncentruar e të trupëzuar në një të vetme si institucionin e besës, ashtu dhe krenarinë shqiptare, të cilën Konica më se një herë e ka vënë në dukje nëpërmjet përmbledhjeve të autorëve frëngj për kalorësinë e lehtë shqiptare të Mesjetës botuar në mjaft numra të Albania-s.^[lxii] Konica, ashtu sikurse zbuloi flamurin e Kastriotit të Madh, zbuloi edhe shprehjen e bukur mesjetare “Fier comme un Albanais – Krenar si një Shqiptar”^[lxiii] të poetit dhe shkrimtarit francez Jean Marot.

Profesioni i berberit. – Është, siç dihet, një tjetër motiv i dashur për Konicën, që e nis me berberët e Stambollit,^[lxiv] për ta vazhduar me berberët e Tiranës, tek e përfundon me berberin shqiptar vajtur në Boston te romani Sotiri e Mitka. Ndërsa te Shqipëria si m’u duk, Konica flet për berberët e Perës apo të Bejollit si artistë të briskut e të pomadave, njerëz që bëjnë një zanat të paqmë e të dobishëm për shoqërinë;^[lxv] teksa nuk harron Dasmën e Figaros së Mozartit dhe Berberin e Seviljes së Rosinit, por as Greta Garbon si berbere në Suedi, Konica veç kur na shfaq tanimë te Sotiri e Mitka berberin e suksesshëm shqiptar në Amerikë Athanasin, por nga një këndvështrim krejt tjetër: dyqani i këtij berberi në Boston kthehet në pikëtakimi të shqiptarëve, në vatër patriotike e propagandistike, me flamuj e gazeta shqiptare. Pra, shpaloset te figura e berber Athanasit një ndjenjë e fuqishme jo vetëm atdhedashurie, por edhe dashurie për familjen e profesionin.

Gruaja dhe vasha shqiptare. – Është e mirënjohur nën penën e Konicës figura e gruas, nënës, vashës shqiptare, duke filluar nga tragjedia e Vojsavës dhe Mamicës pas pushtimit osman të vendit,^[lxvi] nga figura legjendare e Mrikës që shpëtoi Skënderbeun në shesh të betejës,^[lxvii]e deri te figura e nuses së re që qan te kroi duke larë fustanellën e të shoqit që do niset për udhë (luftë),^[lxviii]apo figura e gruas së thjeshtë e të zgjuar nga radhët e popullit, Gjylnari e Muhedin agës, Arifja e Zylyftarit e me radhë.^[lxix] Dhe ja ku te «Martesa» dhe te Sotiri na shfaqen bukurisht, fisnikërisht, figura e nënës, krahas figurës së motrës Maria dhe të vetë Lejlës, e cila shkëlqen për nga hijeshia, sjellja e kultura, model i përkryer i virtytit, me shije të hollë artistike, tek merret njëkohësisht me pikturë, këngë, muzikë, ballo, kalërim e veshje mode europiane, që njeh po ashtu artin e qepjes e të qëndismës, por edhe gjuhët kryesore të kontinentit të vjetër.

Nëpërmjet saj, Faiku ka dashur të na japë figurën e vashës shqiptare në nivelet e epërme të rinisë europiane, vendin e saj të nderuar e plot dinjitet, e paepur, madje e rreptë në çdo rrethanë ligësie. Pasuria e saj materiale dhe intelektuale ndërthuren bukur të «Martesa...» me modestinë dhe fisnikërinë e shpirtit.

Një dukuri e veçantë e traditës shqiptare në lidhjet martesore, që as do t’i shkonte ndër mend ndonjëherë Aladros dhe që përsëri e tradhton atë për të njëmijtën herë, përbën fakti që dhëndri shqiptar i drejtohet vjehrrit e vjehrrës me fjalët “baba”, “nënë” (père, mère), dhe aspak “i bukuri baba” apo “e bukura nënë”^[lxx] (beau-père, belle- mère në frëngjisht, apo suegro, suegra në spanjisht).

Dhe vijojmë me një tjetër dukuri të traditës shqiptare në përvojën martesore: “Ne shqiptarët, pohon autori Jean de Kroïa, edhe pse jemi bashkëshortë model, që i duam gratë tona^[lxxi] dhe jemi gjithë përkujdesje për to, prapëseprapë, e kemi më të kollajtë, për nga vetë natyra jonë, të merremi vesh me gra të racës sonë”.^[lxxii] Gjoni i Krujës, prapa të cilit qëndron Faik Konica, shpreh kështu një mendim të pjekur, tek e ka të qartë nga përvoja personale, pas vitesh të tëra bashkëjetese se “gratë e huaja kanë një karakter krejt tjetër, jo se janë më të mira apo më të këqija nga tonat..., por shqiptaret janë më të buta, më të nënshtruara, e sidomos kanë më shumë zemër...”.^[lxxiii] Këto fjalë as që do t’i shkonin ndonjëherë nëpër mend e për shtat Aladros, përderisa ai vetë si “markez” shkoi e u martua tek të pesëdhjetat me një konteshë, bashkim thjesht nisur nga paraja e titulli. E si mund të shprehte atëherë Aladroja një mendim të tillë kaq të pjekur për zemërbutësinë e shqiptarkave dhe për përvojat e tyre martesore kur ai vetë ishte pa kurrfarë përvoje shqiptare në këtë mes?...

Muzika, koncertet, ballot, rinia. – Pa mëdyshje na shfaqet këtu mjedisi më i adhuruar e më i frekuentuar i Konicës djaloshar, që ka depërtuar në krejt qelizat e kësaj bote mahnitëse artistike, ashtu sikurse në raftet më të pluhurosur të arkivave e bibliotekave të famshme të Parisit e Londrës, tek kish kaluar nëpër duar krejt librat e vjetër për Shqipërinë e shqiptarët. Është Konica 25-30 vjeçar, un bon viveur (që di të shijojë jetën), si thotë frëngu, ai që ka njohur nga afër “rininë e praruar”^[lxxiv] të Kartnerstrasse-s e të kafeneve të Vjenës, kabaretë, ballot mondane, koncertet simfonike, ekspozitat dhe muzetë. Kurrsesi jo nuk mund t’ia njohim këtë mjedis Aladro babaxhanit 60 vjeçar të viteve 1900- 1905, që veç krekosej me gjoksin plot dekorata si Princ Kastrioti dhe si mbret i ardhshëm i Shqipërisë. Sepse në fund të fundit, rinia e këtij “markezi” plot vakanca, pritje diplomatike, kuaj e do gjeste bamirësie, është larg së qeni ajo e Faikut, të gjithanshmit dhe të pakapshmit në kohë e në hapësirë, e atij që është quajtur me të drejtë “enciklopedi lëvizëse”. Është Konica ai që njeh “Marshin martesor” të Mendelsonit,^[lxxv] operetat e Franz Leharit “Konti i Luksemburgut” a “Vejusha e gëzuar”,^[lxxvi] ai që dehej me Vagnerin e Berliozin, që i binte edhe vetë klarinetës, obojit dhe bririt anglez përpara Apolinerit, me sytë e ulur mbi partiturë dhe me pamje krejt serioze.^[lxxvii] Dhe do jetë po ai Konicë, i pandryshueshëm e i pakorrigjueshëm në pasione e hove përherë rinore që, me shijen e tij të hollë për muzikën, duke e trajtuar këtë jo si qejf, por si fe,^[lxxviii] (pra nevojë të domosdoshme shpirtërore) do jepte, vite më vonë, edhe të holla për muzikantin e famshëm Arturo Toscani që ky të mund të realizonte koncertet e veta të përjavshme, sikurse vë në dukje The Washington Post më 1938.^[lxxix] Dhe veç kur do e shohim Konicën të shkëlqejë e të arrijë majat e kritikës vlerësuese të artit të muzikës me shkrimin e tij hyjnor The sweet power of music,^[lxxx] tek e konsideron muzikën “art të perëndishëm”, që të vjen në vesh e të kumbon “posi zëri i ëmbël që merr frymë në një shesh manushaqesh”. Dhe veç kur etërit e muzikës klasike, Bahu, Mozart, Beethhoven, Schubert, Shopin, Strauss, etj.^[lxxxi] do shndërrohen kësisoj nën penën e tij në emra të perëndishëm që dinë të “flasin gjuhën e shpirtit e të qiellit.” Pra, vetëm një Konicë i tillë, e askush tjetër, me jehonë muzike klasike në vesh e në shpirt do mund të japë besnikërisht e realisht tërë atë mjedis marramendës të koncerteve vjeneze që përmenden te Martesa.

Dueli. – Me siguri te lexuesi shqiptar, kjo dukuri tingëllon paksa e çuditshme, edhe pse është i njohur historikisht belegu shqiptar, ndeshja ballëpërballë e kundërshtarëve; veçse, praktika e egër e gjakmarrjes në emër të Kanunit ishte mbisunduese; ndërkohë që, në shoqërinë perëndimore, praktika e duelit, grishja për dyluftim të ndershëm në rast fyerje të personalitetit ishte monedhë e zakonshme,^[lxxxii] siç thotë frëngu, gjer në fillim të shekullit XX. Duelit perëndimor, me shpatë a pistoletë, në prani dëshmitarësh të dy palëve, nuk i kanë shpëtuar as shqiptarët.^[lxxxiii] Vetë Konica 21 vjeçar, që në vitin e parë të Albania-s korrik 1897, bën aluzion dhe përcjell idenë e një dueli me André Leval, redaktor i revistës la Revue d’Orient;^[lxxxiv] më pas, do jetë një bashkëpatriot i tij që do ta ftojë Faikun në duel (të parealizuar) lidhur me çështjen

“gasparina”, siç e ka quajtur ai.^[lxxxv] E teksa Faiku na shfaqet kësisoj edhe objekt, edhe subjekt dueli (në bazë të një informacioni nga shtypi i huaj rezulton se edhe në Kongresin e Triestes ka ndodhur një incident grindjeje dhe fyerje të rëndë, që e ka detyruar Faik Konicën të ftonte në duel një anëtar të Kongresit) Aladroja, në të kundërt, nuk na rezulton gjatë studimit tonë që të ketë qenë ndonjëherë i implikuar drejtpërdrejt në ndonjë duel. Rrjedhimisht, duket për të disi e vështirë të pasqyrojë me penë të nxehtë ankthi, por edhe humori, atmosferën e një dueli. Dueli i Lezit me kapitenin Frtiz përbën kështu një kapitull më vete te Martesa, dhe tragji-komikja e këtij episodi nxjerr edhe një herë në pah humorin e hollë karakteristik të Konicës që di ta psikologjisë dukurinë. Aq sa krejt episodi na shfaqet si një zgjidhje sui generis, e denjë vetëm për fantazinë e mjeshtrit shqiptar të penës. Pozicioni i këmbës për të shënjuar kundërshtarin, propozuar rëndë-rëndë nga Sulo bej shqiptari sikur do të thotë në gojën e Faikut: le të mos e marrim fort seriozisht këtë punë të duelit, sepse as që është nevoja të merret shenjë me sy a me mend në punë të djallit, por mjaft të shënjohet “me këmbë” a “më këmbë” dhe të tërhiqet e shkreta këmbëz!^[lxxxvi]

Vepra, gjuha dhe stili karakteristik i Konicës. – Është një tematikë tepër e gjerë që do të jetë objekt i një studimi tonë të ardhshëm. Veçse këtu, gjithmonë në raport me Aladron, Konica është thjesht Konicë madhështor, teksa Aladroja ulet edhe një shkallë më poshtë nga hiçi apo nga niveli zero i krijimtarisë letrare. Sepse çdo lloj pretendimi e uzurpimi nga ana e tij do të shkrihej si kripa në ujë e do të asgjësohej nga mbushulli e shprehjeve shqipe që gëlojnë të transliteruara në gjuhën frënge, duke tingëlluar në mënyrë më se origjinale e ekzotike tek të dy romanet. Dhe domosdo. Konica i paarritshmi, i pari klasik shqiptar që rrahu drejtpërdrejt në gjuhë të huaj tematika të mirëfillta europiane,^[lxxxvii] duke e tejkaluar kuadrin e thjeshtë të letërsisë,^[lxxxviii] Konica poligloti, themeluesi i gjuhës letrare shqipe, me të cilën merren vesh sot gjithë shqiptarët në mbarë trevat kombëtare,^[lxxxix] Konica, Princi i Gjuhës Shqipe, ishte pra në terrenin e tij të plotë për të përcjellë shprehje e nuanca të shqipes në gjuhën frënge dhe vice-versa.

Pa pretenduar të japim një regjistër të plotë të morisë së këtyre shprehjeve, le të përqendrohemi në ato më tipiket, që përbëjnë sharmin e gjuhës shqipe dhe të vetë gjuhës së Konicës, të pazakonta në gjuhë të tjera, por me një erë kundërmuese ardhur nga lashtësia e shqipes dhe fantazia krijuese koniciane. Konkretisht shprehjet:

La pauvrette! – e shkreta! Nuk ekziston si fjalë në frëngjisht; është krijim konician, jo thjesht për t’i dhënë fjalës një gjini femërore dhe një unitet leksikor me mbaresën karakteristike frënge -ette, por edhe për t’i dhënë termit më shumë intensitet dhembshurie, e sidomos për t’i dhënë një kuptim zvogëlimi përkëdhelie sipas modelit fille (vajzë), fillette (vajzë e vogël, vajzuçkë). Në shqip, shprehja keqardhëse i shkreti, e shkreta, haset dendur te Konica, si në shqip, si në frëngjisht.^[xc]

Voilà la réponse du berger à la bergère. – Ja përgjigja e çobanit për çobaneshën. Nuk besojmë se do thuhej në frëngjisht a në ndonjë gjuhë të huaj në kuptimin: Ja përgjigja e të dashurit për të dashurën. Konteksti pastoral i kësaj shprehjeje mban erë fantazie koniciane frymëzuar doemos nga Bagëti e bujqësia shqiptare.

Le coup doit être frappé aujourd’hui – Goditja duhet dhënë sot. Shprehje e përkthyer siç shihet, drejtpërdrejt nga shqipja. Frëngjisht do mund të thuhej: Il faut agir dès aujourd’hui, (do duhej vepruar që sot), etj.

Approchez mes enfants,^[xci] que je vous bénisse et vous fiance – Afrohuni bijtë e mi, që t’ju pagëzoj e t’ju fejoj (martoj). Folja se fiancer në frëngjisht do të thotë konkretisht fejohem dhe se marier – martohem. Një prift francez do duhej të thoshte: que je vous bénisse et vous unisse – që t’ju bekoj e t’ju bashkoj (për jetë të jetëve). Për këtë shprehje të Konicës në frëngjisht, do mund të thoshim thjesht një maladresse de langue.^[xcii] Aladroja nuk do ta njihte këtë vështirësi, duke qenë se spanjishtja është gjuhë latine, sikurse frëngjishtja.

Ne soyez pas ainsi! – Mos jini (ji) kështu! Kuptimi në kontekst është: mos bëni kështu! Pse bëni kështu! - duke shprehur habi dhe njëfarë lutje, por edhe zhgënjim e indinjatë. Autori me sa duket ka dashur të përcjellë në frëngjisht këtë nuancë të veçantë të shprehjes shqipe. Ndoshta në frëngjisht do mund të thuhej më drejt : ne vous comportez pas ainsi! (mos u sillni kështu!)

Nous nous sommes mis dedans par le vieux. – Ramë brenda nga plaku, në kuptimin: e hëngrëm nga plaku, ramë në grackën e tij. Shprehje tipike shqiptare transliteruar në frëngjisht. E barasvlershmja frëngjisht do duhej të ishte shprehja se foutre dedans, u mashtruam, dhe jo se mettre dedans (me u fut brenda).

Il faillit avoir un transport de cerveau – Desh pati një lëvizje (lajthitje) të trurit, në kuptimin: desh i iku mendja, desh luajti mendsh; frëngjisht: il faillit devenir fou. Konica është frymëzuar kështu drejtpërdrejt nga shqipja për të dhënë një shprehje ekscentrike frënge.

Comme la nuit et le jour. – Si nata me ditën, në shprehjen: ndryshojnë si nata me ditën (nga njëri-tjetri). E kundërta thuhet në frëngjisht: comme le jour et la nuit (si dita me natën). Pra në frëngjisht na është dhënë forma shqipe e shprehjes.

Le loup change de poil, mais non pas d’instincts – Ujku qimen e ndërron po jo instinktet (zakonin). Shprehja e barasvlershme në frëngjisht është: Le loup change bien de poil, mais non pas d’humeur (ujku fare mirë e ndërron qimen, por jo tekën); në spanjisht: el lobo muda el pelo, mas no el celo (ujku qimen e ndërron, po jo zellin, dëshirën). Pra, shprehja e përdorur nga Konica në frëngjisht është shumë më afër shqipes, krahasuar me frëngjishten dhe spanjishten si gjuhët kryesore përdoruese të Aladros, i cili e sheh veten, edhe këtu, krejt të tradhtuar thjesht nga një “tekë” a “zell” ujku.

Mund të vijojmë kësisoj edhe me shprehje të tjera të shqipes përkthyer e përshtatur në frëngjisht nga Konica, por nuk ka pse e lodhim më shumë lexuesin.

Madje i kërkojmë të falur që u zgjatëm disi në orvatjen tonë për të shpjeguar që, edhe nëpërmjet këtyre shprehjeve, na shfaqet një Konicë më se origjinal, tek shkruan një frëngjishte tepër korrekte e të bukur, me krejt finesat e gramatikës së ndërlikuar frënge, por pa shmangur dot njëfarë ndikimi e ekzotizmi të gjuhës amtare që ka lënë gjurmë në origjinalin frëngjisht, ku duket më së miri që nuk është vënë kurrsesi dorë nga ndonjë redaktor apo botues francez.^[xciii]

Lidhur me stilin e Konicës, mund të themi se vërehet, edhe te romanet frëngjisht, parimi i tij themelor i ekonomizmit të fjalëve, me një gjuhë të qartë e të harmonishme, gjithë thjeshtësi e natyrshmëri. Si njeri i formuar i Letrave, Konica nuk i stërhollon fjalitë, përkundrazi, këto pasojnë njëra-tjetrën, si të njihnin udhën e një mendimi të rrjedhshëm. Ngjarjet zhvillohen me shpejtësi rrëmbyese, me dialogë elastikë e sintetikë, pa sforcim, pa përshkrime lumë; vetë stili konician është ai lumë i vrullshëm alpin që jep shkrim gati-gati automatik, duke sjellë në çdo çast të renë e gjërave, të pritur a të papritur, por gjithnjë brenda një kuadri të njohur klasik e realist. Personazhet hyjnë një pas një në lojë nga derë e vogël e së panjohurës dhe e mizanskenave, për t’u shfaqur të plotë në shtjellë e sipër të ngjarjeve dhe në mjedise krejt të natyrshme e të zakonta për autorin. Si portretist i shquar, tek zbërthen e mbërthen tipa e karaktere, Konica vendos raporte të drejta midis shpirtërores, botëkuptimores dhe emocionales, ku nuk mungon qëndrimi i tij i prerë prej arbitri të pagabueshëm në ndeshjet shoqërore e psikologjike, por as ironia e tij e hollë qesëndisëse, kryesisht për karakteret negative.

Nga ana tjetër, kapitujt lidhen bukur me njëri-tjetrin dhe fundi i çdonjërit shfaqet si prelud i kapitullit pasardhës, gjë që e bën veprën edhe më të ngjeshur e kompakte dhe vetë lexuesi e ndjen më në fund veten si “personazh”, apo si “vëzhgues” nga afër i ngjarjeve, tek grishet në lexim e sipër me shprehje ndërhyrëse të autorit si: “ e dimë që...”, “e vumë re se...”, “na duhet të themi që...”, etj. Po ashtu, Konicën si shkrimtar profesionist të klasit të parë e shohim edhe nëpërmjet përqasjes së dy romaneve në frëngjisht me romanin tjetër të tij në shqip Dr. Gjilpëra; gjithçka përkon mes tyre veç me një dallim thelbësor: romanet janë me kahe të kundërt për sa i përket qëllimit dhe destinacionit të publikut që synojnë. Sepse, teksa Dr. Gjilpëra - Konica vetë - injekton ilaçin e shërimit të një shoqërie mbërthyer nga sëmundja e injorancës, prapambetjes, mentalitetit anadollak, teksa fshikullon ashpër tërë veset dhe terset e shoqërisë së kohës, duke propaganduar modernitet e europianizim të mendimit shqiptar, shohim në të kundërt bankierin Vangjel apo inxhinierin Dominik - që edhe këta personifikojnë vetë Konicën -, të injektojnë në shoqërinë europiane cilësitë më të larta morale e bashkëkohore të shqiptarëve, duke i bërë këta të ndihen sa Qytetarë të Botës, aq edhe patriotë sipas shëmbëlltyrës së Sokratit e Gëtes. Në fund të fundit, të tre personazhet tek të tre romanet, si Vangjeli, si Dominiku, si Dr. Gjilpëra arrijnë të rrëmbejnë zemrën e lexuesit, i huaj a shqiptar qoftë, të fitojnë respektin e tij për karakterin, sjelljen fisnike, gjykimin e mprehtë që i karakterizon, për kuptimin realist të dukurive, për botën e tyre të pasur shpirtërore, me qëllime të larta për jetën.

Një paralelizëm po ashtu mund të heqim midis figurës së Verës dhe Ingridës te Dr. Gjilpëra nga njëra anë, dhe figurës së Ildës dhe Lejlës te Martesa, nga ana tjetër, ku ndihet pena e frymëzuar koniciane në përshkrimin e bukurisë fizike e shpirtërore të femrës. Portretizimet e personazheve femër jepen kështu në romane me krejt forcën e një lirizmi të përkryer, duke çuar në pikturim mjeshtëror me anë të fjalës. E në këtë rast, edhe vetë tabloja në vaj e Lezi (Theohar) Gjinit me portretin e Lejlës^[xciv] nuk është veçse rrjedhojë e penës pikturale koniciane. Ja përshkrime të femrës te Martesa: Ajo “kishte tipare me pastërti ravijëzuese që e bëjnë çdo piktor të ëndërrojë, leshra verdhane në të praruar, vezullues nën rrezet diellore, si të stërpikur përsipër me grimcmime ari”; kishte “ngjyrim lëkure aq bardhëllore e aq të trëndafiltë”; kishte “sy me një kaltërsi të rimtë këndellëse”; shfaqej si “ një vepër e përkryer e natyrës hyjnore”. Përshkrime të tilla të bukurisë së femrës nuk do mund të realizoheshin kurrë jo më nga Aladroja, por as nga sekretari i tij Camet, që çoç ia thosh për ndoca nota lirizmi në përkthimin frëngjisht të një vjershe të De Radës. Më në fund, për këto dy romane që po ia japim lexuesit në dorë për herë të parë mund të konkludojmë se:

Së pari, Faik Konica, si edhe në raste të tjera të përngjashme, nuk i bëri kurrfarë shërbimi këtyre librave, pa i përmendur kurrë kurrkund, i bindur që ato do botoheshin thjesht me pseudonimin Jean de Kroïa, duke ia lënë kështu vetë kohës zbërthimin e enigmave që fshihte ky pseudonim. Duke ia dorëzuar romanet në dorë Aladros kundrejt një pagese për punën e bërë, kuptimi i këtij gjesti është i qartë: “I dashur mik, ja ku i ke romanet, kam ngritur lart figurën tënde, tani bëj ç’të duash!” E me vete duke thënë: “Eh, i dashur mik, aty brenda më ke, s’më shmang dot, edhe sikur të duash!” Vetëm në këtë mënyrë do mund të kuptonim largpamësinë e Konicës se e ardhmja do ishte kryekëput me të, do dinte ta vlerësonte e ta zbërthente veprën e tij të gjithanshme, kur epoka që jetoi ishte e tillë sa Konica i thoshte Nolit, tek e linte gojëhapët me erudicionin e tij: “Mirë po shkruaj, po kush i lexon!” Veçse, duke mbetur përherë klasik e aktual, Konica i përket gjithnjë së ardhmes me idenë e tij gjeniale të modernitetit të mendimit shqiptar, europianizimit të Shqipërisë.

Së dyti, edhe pse në romane babaxhani Aladro shfaqet personazh pozitiv - në dritë në njërin, në hije në tjetrin -, përsëri nuk mungon nga ana e Konicës ironia dhe qesëndia e tij e hollë për këtë personazh nëpërmjet një pohimi të llojit absolut e të fryrë, pohim që shndërrohet në të kundërtën e vet në mënyrën frojdiane.^[xcv] Fare mirë mund t’i interpretojmë në të kundërtën e tyre këto fjalë të Aladros te Martesa, që tingëllojnë si demagogji e kulluar: “Gjithë paranë që kam, e kam për Atdheun tim, dhe jo vetëm paranë por, sikur të arrij të çliroj Shqipërinë nga tirania dhe nga barbaria e Turqve, do jepja edhe pikën e fundit të gjakut me dëshirën më të madhe”. Këto fjalë do kishin marrë kuptim sikur Aladroja, në vigjilje të pavarësisë së vendit, të kish kapërcyer fshehtas kufirin malor të Shqipërisë e të bashkohej me çetat patriotike, duke braktisur luksin e Parisit dhe kindat e fustanit të konteshës së tij Renesse. Jo, ai bëri krejt të kundërtën, vijoi në ugarin e mashtrimit publik, qoftë edhe me botimin e këtyre romaneve të përvetësuar, duke nxitur më së fundi edhe kryeredaktorin e l’Avenir d’Arcachon francezin Edmond de Gabory - sigurisht edhe ky i parapaguar e mirëpaguar - të mos e identifikonte dhe zbulonte Aladron prapa pseudonimit të vjedhur Jean de Kroïa. Ai i trembej këtij pseudonimi si djalli thimjanit, ai që vetëm donte e këmbëngulte si e si të dukej.

Kurrfarë sigurie nuk kishte për t’u shfaqur si shkrimtar drejtpërdrejt me emrin e tij të bujshëm në Paris, kërthizë e Europës, i trembej edhe vetë Konicës se mos “qiste llaf”, tek e paragjykonte, ngaqë s’kish si ta njihte besën shqiptare mishëruar mirë e bukur te Konica.

Nga ana tjetër, edhe hija e dyshimit në gjendjen shpirtërore të Princit Kastrioti, lodhja e tij 30 vjeçare si pretendues i fronit të Shqipërisë, si “Ati i Atdheut”, shkojnë paralelisht me bindjen dhe ironinë e Konicës se shpëtimi i vendit as që mund të vijë nga një princ i tillë i huaj, edhe pse mund të duartrokitet për të. Dhe fakti është se në fund të Martesës, Konica, jo pa ironi të hollë lëshon këtë deklaratë të mbufatur à la Freud: “Sepse Princi vazhdon, si përherë, të punojë pa pushim për pavarësinë e Mëmëdheut të tij”.

Së treti, si klasikë që janë, të dy romanet ruajnë theks dhe vlera aktuale që shfaqen në madhështinë morale të personazheve pozitivë në ndeshje me personazhe që përfaqësojnë botën e vesit, ligësisë dhe krimit. Artificialiteti i kësaj bote sunduar nga etja për para ndesh ashpër fisnikërinë shpirtërore dhe konflikti do çojë natyrshëm në moton koniciane: Të duash njeriun dhe jo paranë! Po ashtu, tema e emigracionit, motivi ekonomik, krahas atij politik e shoqëror, që i ka shtyrë shqiptarët të shkojnë jashtë shtetit, sidomos në Amerikë, ka një konotacion të fuqishëm aktual. Emigrimi për Konicën jo gjithmonë është zgjidhje ideale, përderisa as që i dihet se ç’fat e pret të ziun njeri jashtë shtetit. Sepse mund ta pësoj keq e më keq, siç i ndodhi Mitkës, i cili, më në fund, shpëtimin, lumturinë dhe mirëqenien do t’i gjejë vetëm në atdheun e tij. Në këtë pikë, vepra tingëllon më se aktuale, si një thirrje që atdheu ka nevojë për një rikthim nga jashtë të kuadrove, intelektualëve, trurit, në duam që kombi të zhvillohet, të përparojë e lulëzojë. Nga ana tjetër, Konica e bën të qartë te Sotiri dhe Mitka se vetëm zhvillimi industrial i vendit, organizimi i sektorit të prodhimit do ta bëjnë Shqipërinë të përparojë e të mos mbetet pas Europës. Dhe fakti është që nën penën e Konicës, shohim të lulëzojnë pionieret e para të manifakturave moderne^[xcvi] në Shqipëri në fillim të shekullit XX, që hodhën bazat për një industri të ardhme, në kushtet kur vendi ishte ende nën pushtimin osman.

Së katërti, Konica përpiqet nëpërmjet këtyre dy romaneve në frëngjisht të japë një imazh sa më të mirë të Shqipërisë dhe shqiptarëve, në një kohë kur autorë të huaj nuk mungonin t’i denigronin, shanin, poshtëronin, në kor me propagandën antishqiptare sllavo-greke. Ai gjeneron frymë pozitive jashtë kufijve të vendit, e ngre dhe e pozitivon imazhin e shqiptarit, tek e sheh kuadër të zotë të niveleve europiane, bankier të madh, drejtor uzine, artist me famë, etj. të etur për përparim dhe të mbrujtur me cilësi të larta karakteri.

Së pesti dhe më në fund, duke qenë të dy romanet të destinuar për publikun e huaj, del edhe më shumë në pah misioni historik i Konicës, mision që para së gjithash e mbi të gjitha e vesh atë me profesionin e nderuar të Patriotit të flaktë, të Rilindësit të zjarrtë, të Pionierit enciklopedist, që diti si rrallëkush të luftojë injorancën, mediokritetin, mendjet e mbrapshta dhe ligashe, që diti të punojë për emancipimin e shoqërisë shqiptare. Si rrallëkush, ai veproi e lëvroi në dy kahe, të brendshëm e të jashtëm, por edhe në shumë rrafshe, tek hodhi kësisoj mrekullisht themelet e kritikës, estetikës, stilistikës e publicistikës shqiptare, të vetë historisë së letërsisë, tek luajti rol të shkëlqyer si bibliograf, sociolog, përkthyes, etnograf, novelist, poet e deri muzikant dhe estet.

Figurë e përplotë, erudit i shkallës së epërme, i parë në gjithçka, i paparë e i paarritshëm në botën shqiptare, Faik Konica mbetet mbi të gjitha ideatori dhe farkëtari i mendimit modern shqiptar me rezonancë përherë të fuqishme, përherë aktuale.

Fotaq A., Strasburg, 2012.

Në përkthimin e dy romaneve të Jean de Kroïa (Gjoni i Krujës), kemi ndjekur parimin e shkëlqyer konician të “bashkëkohësisë”, domethënë përdorimin e gjuhës bashkëkohore letrare të përkthyesit në çastin kur boton përkthimin, dhe jo përdorimin e gjuhës së vjetër të shkrimtarit, e cila e ka përfunduar misionin e saj tek ka qenë bashkëkohore në të shkuarën e vet. Ky parim argumentohet në mënyrë shkencore në veprën e shquar të Faik Konicës “Ese për gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale”, botuar në frëngjisht me pseudonimin Pyrrhus Bardyli, Bruksel 1904.

Megjithatë, kemi ruajtur terma dhe shprehje karakteristike të kohës, sigurisht me një stil të barasvlerë, sa në frëngjisht aq edhe në shqip. Po ashtu edhe përdorimin me germë të madhe të termave “Zonjë”, “Zotëri”, etj., apo të emrave “Shqiptar”, “Grek”, “Turk” e me radhë, sipas origjinalit dhe drejtshkrimit në gjuhën frënge.

Më në fund, vëmë në dukje se emri shqiptar «Vangjel» i shkruar frëngjisht «Vanghel», fare mirë mund të tingëllojë në shqiptim si emër holandez, «Van-Ghel», duke e shtuar dozën e intrigës tek romani “Martesa e Lejlës” dhe duke “maskuar” çdo lloj kombësie.

Përkthyesi.

VIJON...