Marin Sirdâni: Në çka fajësohet Skanderbegu? (V)

Në çka fajësohet Skanderbegu?

Nga Marin Sirdâni

Pjesa V

Por as prej ngatrresave e tradhtive që bien në sy në jetën e Skënderbeut, nuk vërtetohet aserta e Gjon Muzakës se ai i rrëmbeu shtetin ndonjë princit shqiptar. Me Skënderbeun u prishën disa herë Dukagjinët, ndonjiherë Shpanët, e duket se edhe Muzakajt nuk i paten pipat mirë me të. Dukagjinët shihet qartas prej mënyrës që u ndreqën secilën herë, se u keqsuan e i morën anën Skënderbegut për pamarrveshje e rivalitet e jo per çeshtje aneksimesh ⁽¹⁾ Muzakajt nuk e diftuen kurrë faqe pakënaqsinë e vet ndaj Skënderbeut sa ai qe gjallë: ata morën pjesë me princa tjerë aleatë ndër mbledhje e i çuan ndihma ushtarake e të holla në rast nevoje si princat e tjerë.

Per Shpanët dihet prej Tivarasit, se tuj pasë dekë kah mbarimi i Nandorit, 1454, Pjetër Shpani, princi i Pultit Poshtër, u pështjellue vendi per shkak të bijve që nuk binin në godi për trashëgim, Ipeshkvi i Drishtit, Pjetër Ejllori, çoj e grishi Skënderbeun, që si kryetar i lidhjes të vinte me i vu kapak asaj degame. Ky me t'a marrë lajmin, udhetoi me një pjesë ushtrijet që kishte në Dibër e kaloj në dhenë e Pultit. Aty, ku me të mirë e ku me kërcnim, për një kohë të shkurtë, me shumë urti e pa i ba dam njeriut të gjallë, pajtoj e qetsoj atë vend. U pa nevoja veç t'u lidhte ndër pranga, vllau i vogël, Mark Shpani, djalosh kryeneç i qitun, i cili nuk u vente kurrsesi në kryq, e që kishte qenë shkaku i gjithë atij pështjellimit. ⁽²⁾

Edhe për ndërmjetsinë e Skënderbeut në këtë degam, Fan Noli i pret drutë shkurt e thotë: “i shtroj malsit e Shoshit e të Shalës, të cilat mund t'a marrim me mend qe i aneksoj një herë e mirë". ⁽³⁾ Po t'kishte qenë ky aneksim i njimendët, arësyeja e lypë që t'u përpiqte Skënderbeu a zyrtarët e tij me banorët e atij dheut ndonjë herë mbas atij rasti, në sa shkrimtarët e asaj kohe nuk e përmendin as tërthorazi. Këtij aneksimi i kundërshton edhe lidhja e Dukagjinve dhe Shpanve me Turqtë, kundra Skënderbeut në vjetin 1461. Barleti nuk e përmend fare këtë ngatrresë, e Tivarasi e cekë për rrshit, pa diftue shkakun e saj. Thotë vetëm se, në sa Skënderbeu ishte tuj bashkue një ushtri për të kalue n'Itali, mbini një ngatrresë ndërmjet të tij e Dukagjinve e Shpanve, e u pezullue atë vjetë e shkuemja përtej detit, pse ishte frikë me krisë lufta civile. U ndërmjetsue Pal Ejllori, Kryeipeshkvi i Durrsit, njeri në shenj, që jau kalonte të gjithë n'urti, dije e virtyte. Ky me durim, urti, zell e gojtari, mbrrijti me avitë zemrat e me shpëtue dhenë prej atij farë rrezikut. ⁽⁴⁾

Shkaku i kësaj ngatrrese del në shesh prej nji Breves ⁽⁵⁾ që Piu II i dërgonte Kryeipeshkvit të Durrsit e të Tivarit, e të gjithë Sufraganeve të tyne me datë 10 Fruer 1461. Prej saj kuptohet se Lekë Dukagjini i përkrahun prej Shpanve kishte pushtue Dejën me pabesi tuj mbytë komandantin e saj venedikas, edhe kishte kërkue ndihmën e Skënderbeut kundra Venedikut, por mbasi ky refuzoj, Lekë Dukagjini e Shpanët lidhën një aleancë me Turqtë kundra Venedikut e Skënderbeut. Papa i sipërthanun nëpër atë Breve u bante me dijtë Dukagjinve, Shpanve e antarve të tyne, që po qe se mbrenda pesëmbëdhjetë ditëve nuk do të këputshin çdo lidhni me Turk, binin në mallkim. Kështu, ku prej frike t mos t'iu çojshin peshë nënshtetësit, ku prej mënyrave të bukura që dijti me i marrë Pal Ejllori, Dukagjinët e Shpanët këputën aleancën me Turk, e kthyen prapë në lidhjen me princat shqiptarë. ⁽⁶⁾

Prej kësaj ngjarje shihet se Shpanët ishin me të vërtetë princa indipendenta, e Skënderbeu ndreqet me ta si me Dukagjinët, përndryshe, po t'kishin qenë subjekte të tij, mirret me mend se ai mbrapshtinë e tyne nuk do t'a lente me kalue aq në terr.

Për tradhtin e Moisiut e të Hamzait nuk asht nevoja të shtrojm kuvend, ata banë poshtërsi prej ambicjonit t'i zanë kambën Skënderbeut. Të dy u banë me Turk dhe e provuan, por u doli puna e shpueme. Edhe Gjergj Stres Balsha i doli i pa besë Skënderbeut tuj i shitë Turkut fortesën e Modrizës në vjetin 1455. Për atë mbrapshti që bani, Skënderbeu i konfiskoj pronat e ia lëshoj të vllaut, Gjon Balshes. Ma tepër i mori të hollat që kishte pasë prej Turkut per shitje t'asaj fortesë dhe e gjykoj me një burg të përjetshëm. Ma vonë, me ndërmjetsi të motrës, Jellës, qe lirue prej burgut, por nuk u pranue në kurrnjë zyre as civile as ushtarake. ⁽⁷⁾

Prej ankimeve që Barleti qet në gojë të Hamzait ⁽⁸⁾ kishte me u marrë vesh se Skënderbeu ia hoq Gjergj Stresit sundimin e Arbnit, por Tivarasi thotë se i konfiskoj pronat të cilat ia dha të vllaut, Gjonit, e se mbasi e liroj prej burgut nuk e pranoj ma në kurrnjë zyrë. Kishe me thanë se këto dëshmime nuk kundërshtohen por plotsohen njana me tjetrën. Skënderbeu i hoq Gjergj Stresit të drejtën që i kishte dhanë me qeverisë atë krahinë nën hijen e tij, sikur ia kishte pasë dhanë edhe i ati, Gjon Kastrioti, t'et të Gjergjit qyshse ai vend u nxorr prej duarve të Turkut. Mbas asaj faqe të zezë që bani, ia hoq at tagër si djalë i parë që ishte e i konfiskoj edhe pronat, të cilat ia lshoj, si u tha sipër, të vllaut, Gjonit, i cili i ndejti besnik dajës deri në ditën e mbrame të jetës së vet.

Se këta princa nuk ishin indipendenta, posë çka u shenjue kur shkruam ma sipër se si borën pamvarsinë në kohën e Gjon Kastriotit, një provë se ata ishin vërtetë subjekte të Skënderbeut, asht se këta nuk përmenden as para kësaj ngjarje në kurrnjë rast për ndonjë ndihmë ushtarake a të hollash të çueme Skënderbeut, si përmendën princat tjerë indipendenta, e pra këta morën pjesë të thuash ndër të gjitha luftat, me dajën e vet, Skënderbeun.

Posë krahinave e viseve që u shenjuen në këtë studim, historikisht nuk mund të provohet se pat Skënderbeu të tjera. Prej zhvillimit që kemi dhanë mbi këtë çeshtje, na e merr mendja se ndritë qartas se si Skënderbeu i shtoj kufijt e princnisë së Kastriotve, e se sa të drejtë kishte ai me i zotnue ato vende; prandaj asht një dhunë që i bahet Kreshnikut tonë, po iu zunë të rrëmbyeme vendet që vullnetarisht ia lshuan të zotët, a që me fuqi t'armve ia mori Turkut. Asht e pathemeltë dhe e gabueme aserta e Fan Nolit, ku thotë se: “Skënderbeu i merzitur prej princave feudalë të vegjël të cilët i kishte si gjyle në këmbë, në mos armiq e tradhëto rë, i vuri kazmën sistemit feudal dhe ata prej princërve që mundi i mediatizoj, domethanë ua hoqi të drejtën e mbretërimit dhe i aneksoj principatat e tyre nën hijen e tij, po u la, nga ana tjetër, proprietetet personale, të cilat nuk ua ngau edhe titujt ashtu si i kishin”. ⁽⁹⁾

Biografët e vjetër të Skënderbeut dëshmojnë se ai u mundua mos me randue aleatët e vet, e i ndejt këshillit të tyne. E kur ata i morën anën a nuk e ndihmuen mbas besës që i kishin dhanë kur e zgjodhën kryetar të Lidhjes, si ndodhi në luftën me Venedik, vjetin 1448; në rrethimin e Krujes, vjetin 1450; e kur deshti me u shkue në ndihmë Maxharve vjetin 1444; bani çka mundi vetë, e pa u mëni për zhburrnimin e tyne, vijoj në marrdhanje me ta si përpara. Populli e ushtrija adhuronte mbasi, jo vetëm pse e shihte se sa bukur dijte me i ardhë gjithkujt e me shtypë anmikun, por ma fort pse dinte me zotnue jo vetëm të tjerët por edhe vedin ⁽¹⁰⁾. Sjellja e tij kundrejt Moisiut, Hamzait e Stresit, që i dolën të pabesë e tradhtarë; Dukagjinve e Shpanve që u rreken me i ba të zezen, e diftojnë të ndalun, të thyeshëm e zemërgjanë, e jo si thotë Gjon Muzaka, njeri që mezi priste me gjetë shkaqe se si me shtypë princat e burrat e Shqipnisë, për me naltue vedin, e me shtue rrethin e shtetit të vet. 

Perfundim

Na ka mbetë tashti të diftojmë edhe mendimin tonë per çka i ven faj Skënderbeut Biemmi. Ai thotë se Kreshniku i jonë: “nuk kishte të ngimë per lufta, kështuqi dukej se kishte ma në mëni paqen, se vetë Turqit, pa i vu mend popullit të lodhun e të mjeruem. Megjithkëta ky nuk la mbas vedit ma pak mallë e dishirë për sundim se për lumni të princnis së vet: perse shfrimi i tij nder lufta kishte për qëllim të shtypunit e anmikut të përbashkët” ⁽¹¹⁾

Në mos u gabosha as në këtë pikë nuk i do vu aq faj Kreshnikut tonë. Ai e njihte ma mirë se kushdo tjetër fuqinë e Turkut, e njihte ma së mirit edhe gjendjen jo vetëm të Shqipnisë por të gjithë botës kristjane. Turku aso kohet kishte vu përpara fise e popuj të panjohun, e shkonte gjithnjë tuj e zgja sundimin e vet n'Azi e Europë. Popujt e krishtenë të ndamë e shpesh t'anmiqsuem me shoqishojnë nuk do të muejshin me i ba ballë furisë turke për një kohë të gjatë. Këtë mjerim ia ankonte Skënderbeu Vladislavit, mbretit të Polonisë, me këto fjalë: “Po sharrojmë të gjithë mbasi secili mendon se ka le vetem për vedi.” ⁽¹²⁾

I vetmi popull që po shkonte tuj ia ulë kryet krenisë otomane ishte populli shqyptar nën kryesi të Skënderbeut. Një paqe a një aleancë me Turk ishte e kotë me u mendue: Skënderbeu e dinte mirë se Sulltani nuk do t'i rrinte në besë kur do të shihte dobinë me e prishë, pse nuk kishte të ngimë me shfry mëninë e vet kundra krishtenimit e sidomos kundra Shqiptarve që i kishte si gjalma nëpër kambë. Paqja me të gatonte një luftë shumë ma të rreptë e ma të tmerrshme pse i lente liri me u sjellë me gjithë fuqi kundra tyne. Posë këtyne arsyeve mos me ia pra luften Turkut, ishte edhe frika e demoralizimit të popullit tuj ndie perherë ngadhni të reja të tyne, e pritësa me i kundërshtue mbasi të fillojshin me shijue paqen e qetsinë. Për shkak të paqes që kishte pasë gëzue Shqipnija e mesme ndër vjetët e mbrame të Gjon Kastriotit, n'e parë hoqi keq Skënderbeu me përtrijë shpirtin luftarak me vu për fije atë dhé ⁽¹³⁾.

Këto ishin arsyet për të cilat jo veç Skënderbeu por edhe këshilli i Lidhjes shqiptare, nuk donte as me ndie per nji pajtim apo aleance me Turkine. Qe se ç'gjegje i jepte Kreshniku yne me pëlqimin e këshillit, ambasadorit turk vjetin 1463.

“Kërkesa e juej nuk ka ndryshim prej asaj, që në fillimin e mbretnisë sime bahej nëpër Hajredinin, tu lypë prej mejet çka nuk kishte hije, çka nuk hyte në perde. Gjegja që i dhashë atëherë të vlejnë edhe për të tashmen. Çuditem veç se si Murati merr llasë prej bjerjeve si t'ishin fitime, e ka guximin me na paraqitë kondita si të kishte punë me një popull i cili t'ishte me të ramit nën zgjedhën e tij. Kjo rrjedhë a pase nuk e njeh gjendjen tonë, a pse kujton se na nuk kemi mbrrijtë me dijtë se sa keq ai i ka punët. Prandaj unë due t'i fus në vesh disa fjalë që t'ia diftojsh Zotnisë tand, jo që të vijnë si gjegje të projekteve tija të pakrypë, por për t'i ba me kuptue qëllimin që kemi, po qe se vërtetë nuk e njeh shpirtin tonë, po qe se nuk emerr me mend se ç' gjak vlon nder dejet tonë tu na pasë pri fati para.

Lufta me ju Turqt, e cila prej popujve tjerë të krishtenë asht n 'uri si një ndëshkim, e shplakë e mënisë hyjnore, prej ne Shqiptarve mbahet për hir; për nderë te mirsisë qiellore: e me at zellë që ata lusin të Bukrin e Qiellve me u largue ju sa ma larg prej viseve të tyne, na për kundra e lusim që mos të na pushojë kurrë lufta me ju mbrenda kufinit t'atmes sonë. E mos të duket çudi çka po thom, se Shqipnija nuk ka kalue një kohë aq të lume me bashkue të gjithë shekujt që ka gëzue paqen, sa vetëm ndër këto shtatë vjet lufte.

Ta dish mirë se secili nesh e ka ba flijë jetën e vet me e kalue tu luftue kundra jush, e me zi që pret me derdhë deri ma të mbramen pikë gjakut. Na nuk marrim llasë prej ngadhnimeve as nuk na lshon zemra prej bjerrjeve, lufta asht zyrja e jonë, luften e jo ngadhnimin kemi para sysh. Janë katër muaj që gjendet Murati vetë në Shqipni, të dajte Zoti e të na rritë katër vjet; po edhe që kurr mos të vite dita e së shkuemes së tij: të gjith Shqiptarët prej të parit e në të mbramin kishin me pasë të keq t'a ndienin se ai e ushtrija e tij po largohet, pse nuk kishin me pasë fatin me çue në vend dëshirën e vet.

Jo vetëm me ba paqë me ju Turqt, por edhe vetëm me e dëshirue për ne asht një delikt: i kundërshton Zotit, i kundërshton ndërgjegjes, i kundërshton nderës s'atmes, i kundërshton besës që kemi dhanë mos me jau nda luftën për së gjallit. Paqja me ju asht edhe kundra vullnetit të gjithë princave e popullit të krishtenë, të cilët na mbajnë për të vetmit mbrojtsa t'emnit të krishtenë, e na quajnë fis i zgjedhun prej Perëndisë për me i ulë kryet krenisë otomane. Prandaj ç'idhnim kishte me përftue në ta, po t'ishte se shi në një kohë që ata çuditen për qëndresën e besën tonë, të merrshin vesh se na bajmë me ju nji paqe të turpshme? Hiqe mendsh pajtimin tonë me ju, e dije se edhe të na blatojte vetë Murati me u ba tributari ijonë na nuk do të pranojshim një paqe me të. Por as mendimi se sot e mbrapa mundet me nderrue fati i luftës ne nuk na trazon fare. Përse kush nuk ka frikë deken, çka tjetër mundet me pasë frikë? Zoti mbrojtsi i të drejtve, e i të gjithë atyne që shpresojnë në të, na ka ndihmue, e ka me na ndihmue; e me shpresë të ngultë në të përfundoj se përpara ka me vajtë Turku në grykë të varrit, se Shqiptari me u ba tributar." ⁽¹⁴⁾

Jo aq këto fjalë të rrepta të Skënderbeut, sa gjallnija në të shprehun, gëzimi që diftojte në fytyrë, në za e në gjest, e brohorija mandej në shenj pëlqimit që shpërthej në këshillin mbarë, banë që ambasadori mos t'i jepte ma përtej asaj çeshtje, e pa mujtë me krye gja, pritë e qitë si t'kishte qenë ambasador i një princit mik, e dhurue me dhanti të çmueshme, qe përcjellë për nderim prej disa oficerave deri në vend të sigurtë. ⁽¹⁵⁾

Nuk ishte pra veç Skanderbegu që nuk donte kurrsesi paqe me Turk, por n'at mendje ishte këshilli i Lidhjes shqiptare. Edhe dy herë tjera që Turku deshi me ba paqe me të, ai nuk e pranoj me vendim të këshillit. Vjetin 1445, këshilli vendos mos me ba paqë me Turk as me kondita të njëllojta; vjetin 1452, Skenderbeu i gjegji fja1torit të dërguem prej Sulltan Mehmetit, se nuk do t'u shpresojte paqe me ta pa lshue përpara Sfetigradin e Beratin; e vjetin 1463 u vullnetuen me ba paqe me ta, por mbas pak muajve u penduen dhe e prishën. Asht e vërtetë se Skënderbeu mujti ndonjë herë me kursye ndonjë betejë, por atë e bani për mos me kalue raste të favorshme për me ndrydhë anmikun e përbashkët. S'ka dyshim se në Skënderbeun asht për t'admirue ma fort guximi që pat me i ndejtë për ballë me një grusht njerëz fuqisë otomane për ma se njëzet e katër vjet se zotsija që tregoj në mjeshtrinë e luftës, tuj dalë përherë
ngadhnyes mbi anmiqtë e vet, edhe pse me numër shumë ma të madh

Perleshje me Turqit

I çuditun Biemmi prej heroizmit e virtyteve të Kreshnikut tonë thotë:" Un nuk dij a përmendet në historinë e vjetër e moderne një kreshnik, i cili të ketë përmbledhë në vedi aq ngadhnim, aq cilsi, e në një shkallë aq të naltë ndaj shpirtit e korpit sa Skenderbeu, kaq sa mund të vihet në çeshtje, a ishte ma fort ushtar trim, a kapidan i squet, a por princ i mendshëm”.⁽¹⁶ fund historisë së vet  "E Fan Noli i jep tuj thanë se Skënderbeu qe; " I shenjtë si Shen- Luizi, diplomat si Talleyrand, trim si Aleksandri i Math" ⁽¹⁷⁾ 

REFERENCAT

Pjesa I

1.  Thal10czu und Jireçek, Zwei Urkunden aus Nordalbanien, Archiv fur Slavische Philo10gie, VI. 21, f. 78 -99, Berlin 1899

2.  Idem, ibidem.

3.  Historia e Skënderbeut, Boston, 1921, k. I, f. 70.

4.  Vro Zwei Urkunden

5.  Laonicus Cha1cocondylas , Corpus Scriptorus Historia e Bizantinae, Bonn, 1843. L. V. f. 249.

6.  Georgius Phrantza, Corpus Scriptorum Historiae Bizantinae, L .. f. k. XXXII, f. 92, Bonn, 1838.

7.  Vro Zwei Urkunden

8.  Historia de Vita et Gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis, Venet 1504, L. I, f. 2.

9.  Historia e Gloriosi Gesti et Vittoriose imprese, fatte contra Turchi, dal Sig. Don Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d'Epirro. Venetia, ed. 1646. k. I. f. 2.

10. Charles Hopf. Croniques Greco - Romanes, f. 274.

11. "Quali suoi figliuoli condotti alla presentia di Amorathbeg, ne fecce segno di allegrezzse; et da lui molto bene consederata 'la qualita, et dispositione di tutti: fermo gli occhi della mente, et del corpo nella grau bellezza, et singolar dispositione, con tutte le belle, et proportionate fatezze di Giorgio, ancora fanciulo d'otto anni. Et cosi fece tra se giudicio, ehe hauendo costui vita, sarebbe riuscito liberatione di non volerlo piu rimandare al padre. Ma trattenerlo nella sua Corte: e percio, 10 fece circoncidere in quella pueritia, et porgli nome Scanderbeg" Dimiter Frangu, k. I. f. 2.

12. Vro Zwei Urkunden

13. Barleti, L. I, f. 4.

14. Vro Zwei Urkunden

15. Barleti, L. I, f. 13.

16. Hopf, Muzaka, f. 295 17. Barleti, L. I, f. 3.

18. Histoire de Georges Castriot, surnoume Scanderbeg, Roy d'Albanie, Paris 1576, L. I, k. I, f. 4.

19. Dimiter Frangu, k. I, f. 2.

20. Corpus Scriptorum Historie Bizantinae, Bonn, 1843, L. VII, f. 350

21. Hopf, Muzaka, f. 274

22. Dimiter Frangu, k. I. f. 7.

23. Idem, k. I, f. 13.

24. Historia Universale del'Nrigine et Imperiv de Turchi,  k. II, f. 5.

25. Biemmi, L. I. f. 26.

26. Dimiter Frangu, k.k. I, f. 7.

27. Barleti, L. I, fq. 19-20; Dimiter Frangu, k. II, f. 16:  Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander­Begh, Brescia, 1752, L. I, f. 31.

 Pjesa II

1. Hopf, 298

2. Idem, 300, 302

3. Per me pa se sa qesharak asht pretenzjoni i Gjon  Muz^akut mjafton me kundrue viset e krahinat qi i xen të pricnis së Myzeqes, të cilat u a dan kështu të birve me testamend: Princ Theodorit, i len krahinat e Beratit, të Kaninës, të Myzeqes e të Skraparit; Princ Adrianit i len Tomoricen, Qparin, Devol1in e Madh me Korçë e Sovjan; Princ Kostantinit i len Devol1in e Vogël me Kostur deri në Nestram (Hop, 293 -94).

4." .... dove essendo stati invitati i Principi, ed i Signori riguardevoli dell Albania, tutti mostraronsi pronti in ororare gli sposi non solo coll' intervento delle perso^ne loro, ma ancora con dei sontuosi reg^ali". Biem^mi, L. Il. L 84.

5.  Kalisti III në Rinaldin. Annales Ecc1esiasticae, Anno 1457, Nr. 24" .... vero athleta et propugnator nominis Christiani."

6. Biemmi, L. Il, L 93.

7. Idem, L.Il., L 94 8. Biemmi, L.Il, L94

9. "Nemo enim tantum ignarus rerum qui non 'Summis laudibus ad coelum te extollat, et de tua nobilitate tamquam de vero Athleta et propugnatore nominis christiani non loquatur". Rinaldi, Ann. Ecc1.ann. 1457, nr. 20-21; Duponcet, preface.

10.  " .... quae constantiae et operibus pro fide susceptis deberi eognoseimus. " Rinalldi, vol. XIX, f. 56.

l1.  " ... eome il solo riparo e sostegno eh'era rimasto al nome Cristiano, e ehe egli solo meritave d'essere posto alla testa de' Croeesegnati " Biemmi, L. V. f. 379.

12.  "Furono le qualita dell' animo, et del eorpo di questo Preneipe tan to bene qualitieate, et moderate, ehe quasi non hebbero pari as suo tempo. Fu questo principalmente buonissimo Cristiano, devoto, sobrio, et easto, amieissimo delle viirtu, et nimieissimo de vitij, Fu parimente vigilantissimo, ne mai si trovo ehe stesse in otio, fu osservatore delle leggi Christiane, et mo1to eonservatore de i luoghi pij e di tutti i Cristiani Religiosi, fu sopra modo pieno di earita, verso tutti i Christiani, peroehe edifieo molti monasterij, et luoghi pij di huomini, et di vergini, quelli dotando di buonissime entrare". Frangu, kap. XL, f. 216.

13.  Biemmi, L. V. f. 317, 320.

14.  "In rebus agendis soeiam eonsiliorum a Seanderbego adhibitam" Barleti, L. VIII, f. 238.

15.  Annali di Rausa, f. 86

16.  L. V. f. 346

Pjesa III

 1.   Hopf. f. 299 - 300.

2.    Vro ket Perkohshme, v. 1935, n. XI, f. 550.

3.    Hopf, f. 298, 301.

4.   "Principe d'una parte dell' Albania superiore". L. I,  f. 4.

5.   "Il Sig. D. Giovani Castriotto fu quel1o, che  signoreggio quella parte dell' Albania, la qua1e si chiama ancora al giorno d'oggi Emathia et Vumenestia. K. I, f.1.

6.   Laoniku, L. V. f. 248

7.   Vro Zwei Urkunden aus Nordalbanien.  33.     

8.  Biemmi, L. I, f. 30

9.  Annali di Rausa, f. 86

10. "Questo Giouanni fu huomo forte, magnanimo, et nell'arte militia mo1to pratico et esercitato. "Frangu k. I, f. 1.

11. " ... uomo forte, prudente, e che certamente degno era d'un tanto Figliuolo". Biemmi L. I, f. 4.

12. Vro Zwei Urkunden

13. Barleti. L.Il, f. 31. - Biemmi, L. I, f. 24.

14. Biemmi, L. I, f. 39

Pjesa IV

1.  Biemmi, L. II, f. 86.

2. Kështu ndër fjalë tjera u thojte Moisiu pesëmbëdhetë besnikve të vet para se me ba at poshtërsi: "Quest oeeasione, la quale di sieuro mi eolloea sopra il trono dell"Albania, io ho destinato di non lasc1ar1a seappare: e voi altri, se vi piaee di esser a parte di questa mia risoluzione, sarete a1tresi parteeipi del mio innalzamento: eioe diverrete Principi dell" Albania, oeeupando quel grad o di potesta, di do mini o in eui al presente vedete i Dueagini, i Topj, gli Spani, e gli altri Principi, e Signori di questa Provineia. "Biemmi, L. V. f. 325.

3. " ... Et eosi ti dieo, et vogli o eonsentire, ehe tu posseda liberamente 10 stato, ehe per heredita ti aspetta, eon questo patto pero ehe tu mi restituisea quella parte dell' Albania ehe abbiamo aequistata da altri, ehe da tua Padre ... " Kësaj letre Skanderbegu i përgjigjej: "oo.A quell0 ehe mi diei eh'io ti ritorni quella parte in dell'Albania, ehe hai aequistata da altri ehe da mia padre; ti dieo: ehe essendo quella parte ehe tu diei de Christiani, aneora ehe non fusse del Padre mio, essendo io aneora Preneipe Christiano, piu di ragione si eonuiene a me, ehe a te: pereioehe e piu leeito, et ragioneuole ehe un Christiano posseda quello ehe fu di Chris tani (Maneandoei i proprij loro Signori) ehe non tu, il quale sei di eontraria, et diversa fede, e tanto maggiormente a me toeea di ragione, hauendola eon l'arma in mana aequistata giustamente" Frangu, k. VI, f. 33 - 37.

4.  Biemmi, L. II, f. 88

5.  Biemmi, L. II, f. 89.

6.  "oo. Il quale essendo morto eosi senza figliulo, et heredi , perueniua 10 stato a Seanderbeg, dopoi pero la morte della madre del detto Zaeharia, ehiamata Bessa, in virtu di eerti Capitoli gia tra loro stabiliti". E në manifesten që shpalli Skanderbegu në rast të luftës thojte:" .. .in virtu della Capitolazione fatta tra me, et esso, et suo padre, nei quali si eonteneua ehe morendo esso Leeh "Zaeharia senza heredi, ehe' I detto stato hauesse da sueeeder nella mia persona, et de miei sueeesori". Frangu, k. X, f. 52, 54.

7.   Il Conte Urana ehe'era fratello di Bosa tolse l'impegno presso Seanderbegh di persuadere ia sorela ehe faeesse a lui un'intera autentiea eessione di tutta la sua Signoria: ed in fatti avea ridotto l'affare a perfezione, superate le opposizioni deg1i Seutarini ehe adoperavansi a tutto potere in favore de' Veneziani, ensieehe non maneave a1tro senoehe Seanderbegh spedisse la sua gente a prender il posseso di Dagno. BiemIDi, L. II, f. 103.

8.   Biemmi, L. II, f. 105.

9.    Biemmi, L. II, f. 106. - Mënyra se si Venediku ia rrëmbeu Ulqinin Kont Shtjefnit asht e përshkueme prej Francesco Verdizotti, tom. I, lib. 23, f. 498, in Venezia ann. 1698.

10.  S. Romanin, Storia Doeumetata di Venezia, vëll IV, f. 243 - 244. Frangu (k. XI, f. 65) e Anonimi (f. 265) thonë se pak kohë mbassi u muer në dorzim Skanderbegu ket vend ia kthej bujarisht Republikës. ll. Volaterano, L. VIII, f. 188.

12. ,,, Cioe ehe il Signor Seanderbeg ritornasse alIa Serenissima Signoria tutto quello ehe gli haueua tolto, et all'ineontro lui hebbe una buona parte del distretto di Seuttari, eomineiando dalla ripa del Drin verso Seuttari, infino ad un luogo ehiamato Busgiarpeni, la qual parte inuero era molto piu utile per Scanderbeg che la citta, et il distretto di Dagno". Frangu, k. XI, f. 65.

13. Kështu Biemmi, L. II, f. 143, i cili i ep fund këtij  kallximi historik me këto fjalë:" Questo fu l'esito della guerra che avvenne tra Scanderbegh, et i Veneziani, in cui certamente l'acquistata vittoria di mo1to accrebe la riputazione alIa sua spada dichiarata invincibile non solo contm il turco, ma ancora -contra qualunque altro Potentato"

 14. Biemmi, L. III, f. 224 - 225. " Teodora Corona ch'erane Signore non avendo alcuno cui il sangue dasse il diritto di succedere alIa sua Signoria, avea in testamento nominato Scanderbegh suo erede, come quegli che aveane piu merito so pra gli altri Principi Albanesi, ed ancora qualche ragione per cio, che avea operato alIa salute universale dell'Albania contra gli atachi del nemico comune. Quindi essendo vicino a morire mando a chiamarlo per dargli il possesso della Citta: ed egli vi spedi Paolo Manesio con ottocento soldati".

15.  Biemmi, L. IV, f. 299.

16.  Biemmi, L. VII, f. 196

17. Tuj perqasë Barletin, L. II, f. 34; e L. XIII, f. 304; Hopf. 299; Laonikun, L. V, f. 248; Biemmin, L. I, f. 30, kjo princni pershijte Kaninen, Himaren, Mokinen, Çermeniken e Shpatin.

18.  Biemmi, L. V, f. 347 -348.

19.  Barleti L. II, f. 34.

20.  Historia e Skënderbeut; Boston, Shtypëshkronja "Dj elli", k. III, f. 213

21. Vro Pisko, Skanderbeg, f. 160.

Pjesa V dhe Permbajtja

1.  Vro Rinaldin, ann. 1452, n. 15; ann. 1460, n. 104; - Biemmin, L.I1, f. 122; L. IV, f. 298 -299; L. VI. f. 394 - 395.

2.  Biemmi, L. V, f. 331

3.  Fan Noli, v. e ç., kIll, f. 213

4.  Biemmi, L. VI, f. 394 -365

5.  Rinald, ann. 1460, n. 104

6.  Biemmi, L. IV, f. 299

7. I suoi beni furono donati al suo fratello Giovani: Moise riebbe eio ehe la di lui eontumaeia non avea voluto rilaseiare; Seanderbegh appropriossi i danari del tradimento ... e riposto in liberta: trattato pero sempre per un fellone, per un traditore, ed esc1uso da ogni sorta di impiego. Il suo fratelle Giovanni seguito fedelmente, e eostantemente l'armi del zio" Biemmi, L. V, f. 347 -349.

8.  Barleti, L. IX, f. 253.

9. Fan Noli, v. e. ç., k. f. 210

10. Biemmi, L: V, f. 344, 346

11. Biemmi, L. VI, fq. 488

12. "Perrimus jam omnes dum quisque si bi se natum existimat" .

13. Biemmi, L. I, f. 41 -42.

14. Biemmi, L. IV, f. 274 -277.

15. Biemmi, L. IV, f. 277

16. Biemmi, L. VI, f. 481

17. Fan Noli, v. e ç .. k IV, f. 286